4

Býgin Qapalbay Kerimbekke az búiymtay sharuamen kelgen. Mataylar әzir ózderine berilgen Ekiashada: er-әiel, bala-shagha, kempir-shaly demey, túyaq serper adamy qauyrt iske kirisip, aldaghy qysqa qystamaq qora-jay salugha júmylyp jatqan. Soghan adam kýshi, kólik mayyn súraydy. Ózderi osydan on bes-jiyrma kýn búryn Kerimbekter Gýlnazym әuresimen ketkende kóship kelip ornyqqan-dy. Sheru ýlkenderi búdan eki kýn ilgeri bas qosyp baryp «konys qútty bolsyn» aityp qaytqan. Sonda búlar:

- Adam kýshi, kólik kýshinen qansha kómek kerek bolady? Oilastyryp aitarsyzdar dep ketken. Endi osy qonysta olardyng erulikterin de berip, tanystyq, bilistikti bastamaq bolatyn.

4

Býgin Qapalbay Kerimbekke az búiymtay sharuamen kelgen. Mataylar әzir ózderine berilgen Ekiashada: er-әiel, bala-shagha, kempir-shaly demey, túyaq serper adamy qauyrt iske kirisip, aldaghy qysqa qystamaq qora-jay salugha júmylyp jatqan. Soghan adam kýshi, kólik mayyn súraydy. Ózderi osydan on bes-jiyrma kýn búryn Kerimbekter Gýlnazym әuresimen ketkende kóship kelip ornyqqan-dy. Sheru ýlkenderi búdan eki kýn ilgeri bas qosyp baryp «konys qútty bolsyn» aityp qaytqan. Sonda búlar:

- Adam kýshi, kólik kýshinen qansha kómek kerek bolady? Oilastyryp aitarsyzdar dep ketken. Endi osy qonysta olardyng erulikterin de berip, tanystyq, bilistikti bastamaq bolatyn.

Kerimbek olargha degen jәrdemin ishinen oilap otyrghan eken. Teginde, Kerimbekting elge ataghy bolghanymen, maldy kisi emes-ti. Sondyqtan at mayy, kólik kýshi degender turaly ózgelermen erterek aqyldasyp qoyypty. Al adam jóni bolsa ózining malgha-jangha iyelik etetin balasy - Qanapiyany bas etip, ishine Kóbekti qosyp, әzirshe jiyrma-otyz jigitting basyn qúryp berdi. Kólik jaghynan aghash tasityn basbilgi, danghyl ógizden dәl otyz ógizdi iriktetken. Qyzay-Sheru jeri tauly bolghandyqtan kóshi-qongha týieni kóp ústamaytyn el. Tau-tasqa tyrmysyp, ógiz myqty keledi. On jyldan beri eshqayda ornygha almay «qashqyn» atanyp kelgen Mataydyng búl Qaptaghay ruy ózi qyryq-otyz ýidey ghana edi. Sondyqtan búlargha Taylaqbay men Kerimbek Sheruding әl-auqatty degen auyldaryna habar berip, biylsha ýy basyna at mayyn da tauyp berudi aqyldasyp, ony da erte sheship qoyghan. Sol búrynghy kelisilgen lebizben qazir jan-jaqqa kisi jóneltildi.

Qazir kýn enkeyip qalghan mezgil. Búl kýngi keshki qonaqasy Kerimbek ýiinde bolmaydy. Kesh qonalqygha qaray taghy talay kisi kelmek. Sonyng bәri Ahmadiydikine týspek. Kerimbek aulynda «ýlken ýi», «qara shanyraq» atalatyn sol ýi. Aytbay, Ánekejannan qalghan bosaghany bәibishening kenjesi - Ahmady basyp otyr. Býgin sol ýlken bosaghada aitylghan «kók-qasqa» bar. El-júrt әldene pәtua ýshin daqpyrtty mәjiliske bas qossa, teginde sonday belgili qara orynda qosady.

Myna Moltanday ruly el ishinde qajylyq jolyn ótemek bolghan adam da Mekege sapar tartarynda sol «aruaqty ot ornynan» dәm tatyp attanady. Nemese jaugershilik zamanda úrysqa attanatyndar bolsyn bir sýzip shyghatyn dәstýr bar.

Kerimbek býgingi búl syrdy osynday jaqsy niyet ýstine kelip qalghan Qapalbaydan jasyra ayamay, Taylaqbay eqeui ony syrtqa alyp shyghyp, ózine jeke bildirgen. Onasha sezdirip, ishke ala aqyldasyp edi. Qapalbay múny óz janyndaghy ekeuge andatpaudy jón kórdi. Olardy óz qasynan qaytaryp jibermek boldy.

Býgin keshke deyin ýlkender ortasyndaghy osynday әr týrli qiyn týiin syrlardyng ishinde tapjylmay otyryp shyqqan Maqsút, búl ýiden endi aghasy Ahmadiymen birge erterek attanyp, ózenning arghy betindegi tekshede otyrghan sol kishi әkesining ýiine qaray ketken-di.

Ahmadiydi auyldyng barlyq úl-qyzdary «Tәte» dep ataytyn әdet bar. Maqsút aldynda ketip bara jatqan aghasyna jete jýrip, oghan ózining býgingi bir oiyn aitty: - Tәte! Men erteng Qúljagha jýrmekpin ghoy. Aqtórening jayy turaly sol Múhabay degenning ózine jolyghyp kórmek oiym bar. Qalghan sóz ne bolary sol jerde sheshiledi, - dep edi.

Ahmady oilanyp kórdi. Ýndemedi. Maqsúttyng ózine salghany. Kerimbektey aghanyng qadir-bedelin oilasa da, shyndyghynda, Maqsút aitqan búl sózge onsha qarsy bolmaghan synayy bar tәrizdi.

Búlar kelip ýlken aq ýiding syrtynda mama-aghashqa týsip jatqanda Maqsútty esikten kórgen Aqtóre ýy ishinde bop-boz bola, qozghalmay túryp qalghan. Jýzi ystyq tuysqanyna kózi týskende ol óz basynyng jayyn ýstemelep eske alghan-dy. Jaqsy bauyr, aghagha qapalyghyn shaqqanday. Aqtóre ýige kirgen búl aghasymen qazir sýlesoq qana amandasty. Ýy ishinde әzir ekeui ghana edi. Maqsút tórge shyghyp, Aqtóre salghan syrmaqqa otyryp, endi qayta qaraghanda, qaryndasy kózinen mólt-mólt jas tógip, esikke taman bettey bergen eken. Sony kórgende Maqsúttyng kónili astan-kesteng boldy. Qyz shyghyp bara jatqanda, sonynan týiilip qarap otyryp qaldy. Búnymen birazdan beri jýzdeskeni osy edi. Maqsút kórmegen az uaqyt ishinde mýlde ózgerip, shólmektey bop qalghany bilindi. Múnan keyin Aqtóre ýige birer kirip shyqqanda, Maqsút onyng betine qaray almay, kózin basqa jaqqa audarumen boldy. Qolynan eshnәrse kelmegen әlsizdigine qorlanyp, osynyng bәrine ózi kinәli kisidey boldy.

Búl ekeui búryn bir-birin kórse, birine-biri saqtap jýrgen әldebir әngimelerin aitysyp, ózderine erekshe jan-qyzuymen sóilesetin. Tuysqan ishinde bolarlyq anyq qimas kónilderimen bes kýn kezdespese bir-birin saghyntqanday etetin bir pәk, jaqyndyq ekeuin de tartyp túrushy edi. Aqtóre ózining Maqsúttay tәrbiyeli bauyrynyng barlyghyn bel tútyp, búny syrtynan jii eske alyp, onyng tileuin shynayy tiley alarlyqtay, eng basty tuysy bir ózi bolyp jýrushi edi. Maqsút Qamar jayyn bir shaqta óz ishine syighyza almay, jalghyzdyqtan basy qatyp Aqtórege shaghyp aitqanda, búl qaryndasy ózining kishkene basymen-aq: «Sol qyzgha men ózim barayynshy» dep Maqsútty nandyra, qúlshynghany bar... Ásirese, búl degende jany qalmay túratyn sonday minezi ýshin jaqsy qaryndasyna Maqsút ta janyn ýzgendey bolushy edi.

Býgin Maqsútty óz ómirinde taghy bir sheshimi joq qiyn-qúrsaumen dem tartugha shamasyn keltirmegendey etip qamaghan da osy - Aqtóre jayy bolyp otyr. Býgingi keshting bir túsynda, әredikte Aqtóre Maqsútqa óz qayghysyn az ghana sózben jetkizip:

- Ómirding ózi shynymen-aq ayaghysy kelmese, oiyn-kýlkinnen aiyruy bir-aq kýn eken ghoy, Maqsút! - dep túryp, aitaryn anyq ayausyz dert tilimen jetkizip:

- Meni bar eken, aldymda túr eken demey-aq qoyyndar! Mening ornym qúlazyghan qu dala bolyp qaldy. Áli talay uaqyt tiri basym emes, anyrayghan bos ornym da búl eldi zar etip óter! - degen.

Egile jylap túryp aitylghan sol sózding túsynda Maqsúttyng kensirigi qaq jaryla ashyp ketti.

5

Búl keshte Ahmadiyding ýiine birtalay kisi týsti. Derbisaly, Jaynaqtyng belgili kisilerimen ilese birge kelgen taghy birtalay qonaq bar. Múnyng kóbi el ishining Abdolla, Burabay siyaqty tek yghay men syghayy deytinderi emes. Kóbinese jay búqara, qarapayym halyq sabaghy. Aty-jónin aitqanda, Aytbay auylymen tuysatyn Mamyshtan kisi Molan. Kómekbay auylynan - Manaqtar, Myrza-Ybekennen jalpaq Qyzyl Esirkening - Sydyghy bastaghan «qyzyl kózding auyly» atanghandar toby.

«Qystaubay-Auan» degen bir qaughyndap ósken mol atanyng sabaghynan, jay sharua sanalatyn bilikti aqsaqaldar: Orys, Bidayshy, Ysqaq, Bershimbek degen adamdar bastaghan birtalay kisi kelip týsken.

Ahmadiymen qúrby, orta jastaghy: Babaghúmar, Ápsemet siyaqty momyn tuystar da birge kelipti. Búl elde talay zamannan beri múnday «kók qasqa» aitylmaghan-dy. Elding eldigin joqtaghan búl nyshana - dauryghy joq, túiyq jiyn edi. Ózge kýn, ózge kezdey sheshendikti de kerek etpeytin, daqpyrtsyz ghana - tastýiin sybyr jiyny.

Taylaqbay jay dauyspen sóilep otyryp, bas qosudyng ne jónde ekenin mol jiyndy an-tang ete bildirip ótkende, býgingi búl kelgenning barlyghy-aq ózgeshe bir tolqynnyng suyq týsin kórgendey bolghan. Bәr-bәrining kóz sharasy ýlken ashylyp, qiyal kezgendey, bir sәtte-aq tolghanysyp qalghan. Basqa shaqtay, qylp etken qoyabersini joq, aibyndy qabaqtarymen jayyn kýnde myng izdese tappaytyn tútastyq sústaryna ótken. «IYә, sәt!» deskendey aibarlanyp, zamannan beri kәdirjay tynyshtyqty kózdep «bereke-bereke» deumen yqtap kelgen, júrt bir-aq ózgerip saldy... Ózin-ózi beygham beriktikke, bekimge zorlap aidap әkelgen angharly, beybit jýzderi endi býgin bir-aq sәtte bedireyip aldy... Ishtegi noqat týiinmen anyryp qalghan suyq kózder bet aldaryna antaryla qarap, qadalyp oilap, týkterin syrtqa shyghardy. Ótken-keshken tarihy bar aghymymen esterine týskendey. Kek ainalyn úrghanday. Barshasynyng da «et qúlaghyn sozyltyp, emetayyn eziltip» kelgen bir aghys. Baghasyz tensiz bir sәtte sol aghys at jetpes alystan óz habaryn salghanday.

Qanaty talyp, ansatyp jetken hosh-habar! Osynday tas týiilgen jiyngha búl jolghy sóz qaru... Tek qaru jaghy edi. El ishinde jasyryn jatqan myltyq bar. Ýkimet «Birin qoymay ótkiz» dep búryn qansha degbir salghan bolsa da, kóp jasyryn qúral ústaghan el gomindang biyleushilerine bildirmey, bermey qalghan qaru-jaraq bar. Jaqyn jylda qatang әmir shygharylyp, býkil Shynjang elinen myltyq jinalghan. Zamandar boyynda Jang qay shy ókimetimen neshe qaqtyghysyp, bir biring әlmek-sәlmek toytarumen kelgen Shynjannyng az últyna qytay otarshyldary eng ayaghy qara shiyti bolsa da myltyq saqtau kerek ekenin jaqsy ýiretken. Bergisin aitqanda, Shynjang halqynda Qojaniyaz kóterilgende payda bolghan myltyq pen «dýngen qozghalanyndaghy» týsken qúraldyng ózi-aq bir shama bolyp edi. Úighyr, qazaq, qyrghyz, qalmaqtar myltyqty qyrylghan gomindang әskerinen bir alsa, tәsilim bolghan dýngennen eki alyp oljalaghan. Ásirese, dýngen generaly Mahosan býkil Shynjang dýngeni ýshin qamdaghan qaru az emes-ti. Sony bilgen Shyng shy say alghashynda ýndemey otyrda da, «Shynjang taghdyryn jaqsartu» ýshin әigili «alty sayasatyn» jariyalap, búl ólkede endi ghana «senimdi zaman ornatqanday» bolghan. Sol «erkindikpen» birneshe jyldy ótkizip baryp, «endi mәngi beybit ómir sýru» ýshin Shynjang elin myltyq jiigha shaqyrghan. Biraq múnysy jaltaqay balagha ógeyligin әbden ótkizip qoyghan qytymyr «anaday» keshen tughan shart edi. Alghashynda tonyn teris audaryp «kelisim shart» degen bolsa da, keyindey kele onyng shyn aty «jarlyq» ekenin jasyra almaghan.

El basy degen adamdardy, dýrkin-dýrkin shaqyryp, solardy salystyra, jarystyra ótkizgen myltyq sanymen tekserip, elding әbigerin shygharghan. Árbir uezdik ýkimetting ýlken úlyghy, Ma shyanigonday oyazdary az últtyng kóp-kóp adamdaryn múryndyqtap tizgendey etip, olardy dәl óz aldaryna shaqyryp otyryp, «Bәlen el pәlendey sandy qúral ótkizdi. Senen nege sol shyghyp, sol tabylmaydy» dep sezikti qúral ótkizdi. Senen nege sol shyghyp, sol tabylmaydy» dep sezikti degen keybireuin dýremen jazalap, qamatyp ta teksertken. Sol minezdi bir emes, eki emes, әldeneshe qaytalap az últ halyqtarynyng qan-sólin alghanday etken. Qyzaydyng bir-eki bolysy úlyq aldynda óz mandaylaryn úrghylap jylapty degen qaueset te taraghan. Sherudin: Taylaqbay, Kerimbek, Abdollalary da «shyn ada bolyp, tazarghan» adamnyng qalpyna jetip qol qoyyp qútylghan-dy. Biraq Kerimbek, Taylaqbay, Qarymsaqtar ózara «qaru-jaraq tabylsa, qarmanyp miner tabylar» degen eski taghylymdy este ústap kóp myltyq, oq, dәrini kiyizge orap qúndaqtap kómip saqtaghan.

Endi osy otyrghan adamdargha tәn tuysqan-tughan, qúda-tamyr, kónil jeter dos-jar, aghayyn degenderde sol myltyq ataulydan qansha-qanshasy bar. Sony bilu, úghu kerek.

Sheru jiyny myna niyet jónin amalsyz zil salmaqpen tartpaqtap oilap, bәri de ishten týiilip, qadalghanday kýimenen zauyq etisti. Sóz de, oy da, tileu de suyq týs, shapshang qaghyp ótken qas-kirpik qimyldarynan-aq andalghanday. Eki jerden qoyylghan shamdy ainala keng jayghasyp qoralay otyrghan ýy toly jiyn Ákbar-Seyitting isin estigende, bir sәt qaptaghan tilek jaudyryp:

- IYә, sәt!

- IYә, aqsarbas!

- A, bere gór! Qolda, qolday gór! - desip jamyrasa shulasyp ketti. Tútas ýn tóbe qúiqany shymyrlatqanday nazaly edi.

Tórde ong jaqqa taman otyrghan, Qystaubay auylynan kelgen, jasy jetpisti alqymdaghan, ojyrayghan sary kisi - Qúrmanbay, Sheru ishinde Kerimbekke erte kýnnen ýlkendik jol kórsetken qariyanyng biri. Ol dәmesining dalagha ketpegenin tap býgin osy arada kórip óktegendey bolyp, kópke ekpin tastap;

- Ua, әli ishterinde jýr me edi, búl pighyl men búl qúlyq? Bedering tausylghan-au dep jýrsem, almas egeuim jatyrmeng әli, totqa bastyrmay! Qyzay anam, qolda! Qolda, Álet! - dep jiberdi. Osy siyaqty sózderdi buyryl tartqan mol saqaldy, jalpaq qyzyl Myrza-Ybyrayym Sydyghy bastap, taghy birneshe kisiler «jan sadagha», «bas qúrban» beyilderin bildirgende, Taylaqbay bir nәrsege kóz jetkizgendey shoqtyqtana týsti.

- Bәse! Qazaqpyn-qazaqpyn, degenim bolmasa qolyma syryq alyp atqa bir minip, aiyzym qanghanyn kórgen emes em. Bala kýngi estip jatqannyng biri joq. Jau jaman ba, biz jaman ba? - deushi edim. Bayaghydaghy qúba-qalmaq shapqynynan qay jering artyq bop jatyr? O da bir ghana shauyp, eline qaytyp ketetin. El edim degen atyna osynyki qas-qorlyq bolmady ma? Ólsek bir ólim, neghyp múnsha kәri býrkit shau túyaq biz boldyq dep sóiledi. Osynshanyng ishinde bir ózin jau alarday jalghyz ghana Ámenning kózi baqyrayyp, ýreyde otyr. Zatynan qorqaq adam ótken kýzdegi qamalghanyn esine myqtap saqtaghan tәrizdi.

Qapalbay Sheruge óz ishinen qatty tanyrqap, qyby qanyp, airyqsha sýisingendey bolyn otyrdy... «Qyzay - elding serkesi. Joryqshy - Sheru erkesi» deushi edi. Joryqshy degeni ras eken-au» dep Sheru taypasynyng kóshumen ótken ghúmyryn, qalmaqpenen jaulasumen Jonghar taudan beri asyp, auyp ketken shejiresin eske aldy. Sheru kisilerin sonau qighashtan qarap synady.

Ruly elding býgingi jiynyna jana qonaq bolyp enshilesken Qapalbay sóz biletin kisi ekenin bayqatyp, әr-әrkimning týr-týsin, aitqan oiyn daralay salmaqtay barlap keldi de, júrt bir toqtaghan kezde kóterile otyryp, az yrghalyp:

- O, Sheru ata? Adamnyng ýreyi bireu, ýmiti myng bolsyn, deydi dana elin. Myng ýmit bir ýreyge qúrban emes, qu ýrey qúrban bolsyn! Ajal alsa, qúnsyz ýreyinmen emes, qymbat ýmitinmen alsyn!

«Jaulassang arqa-iyeli,

Sertti jýrek kiyeli.

Tepkili batyr tiyeli,

Lashyn qústay shýieli,

Qazaq deytin bir el bar»

dep qalmaqpen soghys kezinde atang Álet batyr jyrlaghan eken. Sonyng úrpaghy anyq osy otyrghan ózinsing be dep qaldym! «Qús kók sengirge bir qonady» degen osy. Sheruligindi istedin, tek qoldasyn-aq! - dedi. Sóz ayaghyn sholaq tastap sóiledi. Maqsút andap qalghan. Qapalbay baghana, kýndiz de, sóz sonyn osylay alys tastap edi.

Búl sózden keyin Taylaqbay da ózi zamannan beri dәmdes bolghan Sheru eli ýshin bir-eki auyz madaq jiger bildirdi. Sózge maman adamdar әdetimen janaghy Qapalbay qozghaghan «qús» sózining sarynymen ýdetip:

- Jerde jatqan júmyrtqa aspanda úshqan qús bolady, - dep tap osy Sheru atannyng úrpaghyn aitu kerek. Qyrghidyng júmyrtqasyn tauyqqa bastyrsan, ózimen birge shyqqan shójesin alyp jep ketedi deydi... Tegi tenbil boyaghan son, soghan tartpay túra ma. Tu syrttan kelmey, tura shabar, or-targhyldyng balasy betti yqtyrmay qoya ma! - dep toqtaghanda endigi sózdi Kerimbek qúptap:

- Qasiyn deseng qan shyghyp, qasymasqa jan shyghyp otyr. Jer dýniyeni su alsa ózi qúrghaqtaghy jetesizding qyzyl asyghyna jete me! Kóp kóptigin jasasa, azgha amal taptyrady. Ózi meyirimsiz ózgeden meyirim de kýtpeydi. Senisuge jol qalyp otyrghan joq. Atang seni kimnen kem, kimnen qor etip tudy?! Az bolghanyng bolmasa, aruaghyn osynsha qorlandyrarlyq ata-babannyng ne jazyghy bar edi!? San úlyq emes, sapa úlyq. Kóp úlyq emes, kórgendi úlyq. Últ-úranyng kimnen kem en, sen qazaq!?.. Sydyrghy tanba betine aiqara basylyp, múryndyqtalghan qosaqbasty - nartaylaq bolghanday ezdiginning atyn aitshy! Jylqynyng shobyry, jigitting tobyry neghyp bizge jinaldy!? Erding jany bir, ezding jany myng bolyp, biz búl týrimizde qazaqtyng ertengi úrpaghyn azdyramyz! Qorqa-qorqa myng ólgenshe, qoghamyng bol da bir ól! Endigi sóz: tiri bolsang bir tóbe, ólseng bir shúqyr ornyng bolady. Erteng bylay attap shyqqan son, týs kórgendey an-tang bop jýrmey, osy tabaldyryqtan buynyndy bekitip shyq! Nanyp shyq! Bosaghan tis qaytyp bekimeydi. Endi osy qozghalghanyng qozghalghan. Al osyghan kýnirengen atang aruaghy men kýizelgen eling ruhynan ant etemiz be, aghayyn?! - dedi.

- Etemiz, etemiz!

- Ant! Ant!

- Sert! Sert!

- Ólsek sheyit, qalsaq qazy, ant! - desip ýiding ishi úlan-azar shu salyp jiberdi. Ózi kemerlep tolqyndamaghan ózgeni tolqyndata almaydy. Kerimbek, Taylaqbay siyaqty jetekshiler býgingi kýn taypy júrtty tolqytty.

Búl jiyn jazdyng qysqa tanyn osynday, serpin, pәrmenmen atqyzyp, jan-jaqqa attanysqanda, attaryn shiraq qamshylap, eldi-eline ór qayratpen tarasty. Top-top bolyp әr tarapqa gu-gu әngimemen ketti. Jazghy tandy osylaysha atyryp attanghan Sherulermen qatar saylarda erekshe ashy ýnmen bódene de «bytpyldyq» qaghyp, keyde shanq etip «ma-manq» dep qoyyp, typ-tynysh әsem tangha jar berip jatty.

6

Ahmady ýiinde Jaynaqtan kelgen syily qonaq, kúdalar jaghy irkilip, qonyp qalghan. Endi sәske kezinde olar at erttetip, dәl jýrer jerge taqaghanda Abdolla Ahmadiydi syrtqa onasha shygharyp, bir jaydy sóilesip kórdi. Ýide Abdolladan basqa Mýten degen Ahmadiyding tughan qaynaghasy bar-dy. Abollanyng aitpaghy ózi men sol Mýtenge jaqyn tuysqan, qazir osynda, ýide otyrghan Bazan deytin jigit jayy eken... Týndegi keleli topqa Maqsúttan ózge jastan kelip qosylghan Bazandy osy elding bozbalasynyng aldy dese bolatyn. Sol Bazannyng erte kýnnen Aqtórede kónili bar. Ózi jiyen, Aqtóreni on tórt-on bes jasynyn beri syrtynan baqqanday bolyp, óz ishinen «kóz jazbay» jýretin. Búl uaqytqa deyin Aqtórening ózinen dәldi jauap almaghanmen, ishtep kelse jigitting basynan Aqtóre de onsha әri ket emes siyaqty kórinetin. Sonymen Bazan óz oiyn óz ishine jútyp, osy uaqytqa deyin qúpiya kýrsinip kelgendey edi...

Aqyry Bazan Abdolladay agha tuysqanyna osy niyetin ashqan-dy. Ákesi keshegi Kóbekti ajaldan qútqaryp qalghan jortuylshy Saghat Bazannyng jastau kýninde ólgen. Sondyqtan Aqtóre jónindegi qiyn tilegin jigit jasy ýlken bedeldi tuysqandaryna bildirip sýiengisi kelgen.

Búlar bolsa Ahmadiyding qaynaghasy Mýtenge tuysqan. Biraq myna sharuadan ózining basyn saghattap, aralaspay otyrghan Mýtenge eki jaqtyng kónili birdey. Mýten deytin Sherudegi myrza atanghan ózi syrgha berik, týkpirli adamnyng biri. Kóp sóilemey bilgenin ishine saqtap, jibektey mayda minezdi, óz kadirin óte kýtip jýretin kisi. Ol ózining jaqsy tuysqany Bazannan sýikimdi jiyen qyzy - Aqtóreni jaqyn kórmese, shet kórmeydi. Al dәl sonday bolghan eki jaq birigip qosyla kelse, onda tap osy ekeuining «armany bolmady-au» deytin, eki jaqqa da shyn tilektes bir dos adam osy. Biraq, búl ýidegi qaryndasy - Bazarhan men Aqtórening kónilderine ózdiginen tiymek emes. Búnday jinishke, shetin ispen janasqysy kelmeydi, Mýtendi «jaqsy» atandyratyn da onyng osynday ishtiligi edi.

Abdolla ózine kýieu joly bar Ahmadiyge osy jóndi jaghalatyp aityp shyqty. Ahmadiyding tughan qaynaghasy Mýtendi de dәl baghalap: «Kejimdegen súlu tory attay bop, qadirin synap ol otyr» dep sóilegen. Taghy bir jerinde «Mýtenine sóz aitu boyjetken qyzgha uәj aitudyng ózinen qiyn» degen. Búl sózdi sonda men bastamay, kim bastaydy degeni. Ahmady Abollany kóp sóz aityp әure etken joq. Ózgeni qozghap, ana Múhabay jóninen de syltauratqanday bolmay, toq eterin qysqa bildirdi:

- Qyz balanyng eti ata-ananiki, sýiegi aghayyndiki ghoy. Aldymyzda agha bar, men solardan asyp, bú tileulerinizge ne aita alamyn?.. Osy niyetinizdi Kekene aitsanyz, sol kisi ne dese de tegi men qarsy bolmay-aq qoyayyn, - dep jolgha saldy.

Týnde ózge bir tuysqannyng ýiinde bolyp, óz ýiine osy qonaqtar jýrer aldynda ghana kelgen Aqtóre naghashylary attanar jerde, búlardy qatty tang etip ýi-ishinde ýnsiz túryp jylay bastady. Aqtóre kelip kirgende, ýide Mýten men Bazan otyrghan. Esikten kire berip sol ekeuin alghash kózi shalghan sәtting ózinde jiyen qyz amandaspas búryn qabaghyn shúghyl shytynyp qalghan... Jýregi shanshyp ketkendey bolghan Aqtórening songhy kýnderi óz basy jóninen estigeni anau habar bolghaly beri ishtey birden kýiregen qyzgha kóp nәrse oilatqan-dy... Sonday oidyng negizgi biri bolghan osy otyrghan Bazan jayly syr edi. Jyldar boyy bir búl ýshin úzaq, ýnsiz tilekpen tilsiz baylanyp kelgen Bazan ornyn Aqtóre endi anyq jete baghalap oilaghan. Bar qymbat qiyalymen bir ózining shyrmauynan shygha almay, ishtey bolsa da bir sәt alystap, syrttap kete almay buylyp kelgen tendessiz kónilin shyn baghasyna, qúnyna tolyq jete osy uaqytta eriksizden úghynghan. Jәne Bazannyng osyghan deyin yntyzarlyq qamauda tek jabyq qabaqpen, ýnsiz kýtumen bolyp, kisi salyp aittyrmaghanyn da Aqtóre endi eskerip, sony aiyqpas ókinish etken. Ózining mәngilik merzimsiz, ókinishi osy bolghanyn boljausyz bilgen. Sonan bergi Bazannyng búghan dep ýzilip kelgen sýlderi óz uyn biraq sәtte u jútqyzghanday edi. Endi býgin Bazandy sonday halimen kelip birden kórgende óz kýiining nendey siyqta, ne qarghysta túrghanyn ózi bilmey túrghanday bolghan. Aqtóre býgin әkeler minezin oilay týsip, óz tughan júrty men naghashy júrtyn alghash ret salghastyrghanday da boldy. Sol shaghynda ózine bala kýnnen sonsha ystyq bolghan Mýtendey qadirli naghashysy men Bazan da búnyng tynysyn taryltyp attanyp ketkeli jatty. Aqtórening shyn bir ishi tynghan sәt osy edi. Keng ýiding ishinde ong jaqtaghy tósek aldynda aru boyjetken bir sәtten beri týsi qashqanday bop, quaryp túryp, aqyrynda kózining jasy búrshaqtap jylap jibergen  jinishke ýni tyghyla, qystyghyp shyghyp ketti. Búl minezge týsinbey oqys tandanghan Mýten beline kemer beldigin salyp jatqan qalpynda qyz sheshesi Bazarhan men Aqtóre ekeuine kezek jaltaqtap qaray berdi. «Búlary ne edi» degendey. Mýten qaraghanda qaryndasy Bazarhan ýndemey jabyrqap túrghan son, ol endi jiyen qyzyna alghashqy qatty ýrkip qalghan sol jýzben:

- Oi, qalqam, Aqtóresh! Neghyldy, shyraghym! - dey berdi: - Býitpeseng kerek edi ghoy? Apyray nege búlay boldy, qaraghym?! - dep ózgeshe tanyrqap túryp qaldy. Kesheli beri qaryndasy - Bazarhannyng jabyrqau qabaqpen jýrgenin bauyry Mýten әldeneshe ret bayqaghan-dy.

Mýten móldiregen qara-qonyr kózi bar, eki beti úshynan jәne qyr múrnynyng úsh jaghynan da taramdap, jinishke kýreng tamyrlar kórinip túratyn shyrayly, núrly adam.

Ornynan týregep alghan Bazan da an-tang shúghyl halde antarylyp, qalt túryp qalghan eken. Maqsút osy ýide edi. Bú da Aqtóre jayyn úghynghan kýide ornynan ýnsiz týregelgen. Qyz sheshesi tórkinderin shygharyp salyp túrghan: syrty juas, bayypty aqsarylau әiel mynaday bop qysylyp qalghan bauyrlaryna:

- E, qúday, әiel zatyn ot pen sugha týsuge jaratqan eken!.. On balang bolsa on kýiik tartumen ótesin!.. Ata-ana qyzdy obalyna qalugha tuady eken! - dep kidirip qalyp: - Ásheyin ghoy, sizderdi qiya almay túrghany shyghar, bireuding júrty bolyp kettik qoy, qaytesizder, attana berinizder, - dedi jabyghyp. Aytqanday-aq, tórkinder kisi ýiining syryna aralasa almay, Mýten Aqtórege taman jaqyndap keldi de, kózin basyn, dybyssyz búralyp jylap túrghan jiyen qyzynyng shashynan sipay, keudesine qysynqyrap qalyp:

- O, ne, nege búlay boldy, shyraghym?! Yapyr-ay, nege qamyqtyn?! - Qoya qoyshy, toqtalshy!... Qabyrghamdy qayystyrdyn-au, qargham! - degende qyz sheshesi lajysyzdan jylap, Maqsúttyng da kózinen jas yrshyp shyqty. Búdan artyq sózge Mýtenning óz auyzy da bara almady. Artynan búlar attanyp ketkende, Aqtóre ong jaq irgede qús jastyqty keudesine qúshaqtap toqtamay jylap jatty. Óz degeni bolmay, eshkimge múryndyqtatpaytyn qirakezik taghdyr, týndegidey ýlken әreketke qolay tabylghan osynday ýiden ózderining qarshaday perzentine pana bolyp, arashalap qalarlyq mýmkindik bermegen. Ómir týigen týiindi eshkim sheshe almaushy edi.

Qyz әkesi Ahmady ýige kire almay kiyimderin syrtqa aldyrdy da qasyna Maqsútty ilestirip, daladan attandy. Týnde Kerimbek Ahmadiyge Maqsútty Qúljagha attandyru jayly aqyldasar sharua baryn aityp ketken.

Bazan Aqtórening jylau sebebin, Múhabay jayyn Maqsúttan súrap, úghynyp attandy.

(Jalghasy bar)

Abai.kz