جانات احمادي. دۇربەلەڭ (جالعاسى)
4
بۇگىن قاپالباي كەرىمبەككە از بۇيىمتاي شارۋامەن كەلگەن. ماتايلار ءازىر وزدەرىنە بەرىلگەن ەكىاشادا: ەر-ايەل، بالا-شاعا، كەمپىر-شالى دەمەي، تۇياق سەرپەر ادامى قاۋىرت ىسكە كىرىسىپ، الداعى قىسقا قىستاماق قورا-جاي سالۋعا جۇمىلىپ جاتقان. سوعان ادام كۇشى، كولىك مايىن سۇرايدى. وزدەرى وسىدان ون بەس-جيىرما كۇن بۇرىن كەرىمبەكتەر گۇلنازىم اۋرەسىمەن كەتكەندە كوشىپ كەلىپ ورنىققان-دى. شەرۋ ۇلكەندەرى بۇدان ەكى كۇن ىلگەرى باس قوسىپ بارىپ «كونىس قۇتتى بولسىن» ايتىپ قايتقان. سوندا بۇلار:
- ادام كۇشى، كولىك كۇشىنەن قانشا كومەك كەرەك بولادى؟ ويلاستىرىپ ايتارسىزدار دەپ كەتكەن. ەندى وسى قونىستا ولاردىڭ ەرۋلىكتەرىن دە بەرىپ، تانىستىق، بىلىستىكتى باستاماق بولاتىن.
4
بۇگىن قاپالباي كەرىمبەككە از بۇيىمتاي شارۋامەن كەلگەن. ماتايلار ءازىر وزدەرىنە بەرىلگەن ەكىاشادا: ەر-ايەل، بالا-شاعا، كەمپىر-شالى دەمەي، تۇياق سەرپەر ادامى قاۋىرت ىسكە كىرىسىپ، الداعى قىسقا قىستاماق قورا-جاي سالۋعا جۇمىلىپ جاتقان. سوعان ادام كۇشى، كولىك مايىن سۇرايدى. وزدەرى وسىدان ون بەس-جيىرما كۇن بۇرىن كەرىمبەكتەر گۇلنازىم اۋرەسىمەن كەتكەندە كوشىپ كەلىپ ورنىققان-دى. شەرۋ ۇلكەندەرى بۇدان ەكى كۇن ىلگەرى باس قوسىپ بارىپ «كونىس قۇتتى بولسىن» ايتىپ قايتقان. سوندا بۇلار:
- ادام كۇشى، كولىك كۇشىنەن قانشا كومەك كەرەك بولادى؟ ويلاستىرىپ ايتارسىزدار دەپ كەتكەن. ەندى وسى قونىستا ولاردىڭ ەرۋلىكتەرىن دە بەرىپ، تانىستىق، بىلىستىكتى باستاماق بولاتىن.
كەرىمبەك ولارعا دەگەن جاردەمىن ىشىنەن ويلاپ وتىرعان ەكەن. تەگىندە، كەرىمبەكتىڭ ەلگە اتاعى بولعانىمەن، مالدى كىسى ەمەس-ءتى. سوندىقتان ات مايى، كولىك كۇشى دەگەندەر تۋرالى وزگەلەرمەن ەرتەرەك اقىلداسىپ قويىپتى. ال ادام ءجونى بولسا ءوزىنىڭ مالعا-جانعا يەلىك ەتەتىن بالاسى - قاناپيانى باس ەتىپ، ىشىنە كوبەكتى قوسىپ، ازىرشە جيىرما-وتىز جىگىتتىڭ باسىن قۇرىپ بەردى. كولىك جاعىنان اعاش تاسيتىن باسبىلگى، داڭعىل وگىزدەن ءدال وتىز وگىزدى ىرىكتەتكەن. قىزاي-شەرۋ جەرى تاۋلى بولعاندىقتان كوشى-قونعا تۇيەنى كوپ ۇستامايتىن ەل. تاۋ-تاسقا تىرمىسىپ، وگىز مىقتى كەلەدى. ون جىلدان بەرى ەشقايدا ورنىعا الماي «قاشقىن» اتانىپ كەلگەن ماتايدىڭ بۇل قاپتاعاي رۋى ءوزى قىرىق-وتىز ۇيدەي عانا ەدى. سوندىقتان بۇلارعا تايلاقباي مەن كەرىمبەك شەرۋدىڭ ءال-اۋقاتتى دەگەن اۋىلدارىنا حابار بەرىپ، بيىلشا ءۇي باسىنا ات مايىن دا تاۋىپ بەرۋدى اقىلداسىپ، ونى دا ەرتە شەشىپ قويعان. سول بۇرىنعى كەلىسىلگەن لەبىزبەن قازىر جان-جاققا كىسى جونەلتىلدى.
قازىر كۇن ەڭكەيىپ قالعان مەزگىل. بۇل كۇنگى كەشكى قوناقاسى كەرىمبەك ۇيىندە بولمايدى. كەش قونالقىعا قاراي تاعى تالاي كىسى كەلمەك. سونىڭ ءبارى احماديدىكىنە تۇسپەك. كەرىمبەك اۋلىندا «ۇلكەن ءۇي»، «قارا شاڭىراق» اتالاتىن سول ءۇي. ايتباي، انەكەجاننان قالعان بوساعانى بايبىشەنىڭ كەنجەسى - احمادي باسىپ وتىر. بۇگىن سول ۇلكەن بوساعادا ايتىلعان «كوك-قاسقا» بار. ەل-جۇرت الدەنە ءپاتۋا ءۇشىن داقپىرتتى ماجىلىسكە باس قوسسا، تەگىندە سونداي بەلگىلى قارا ورىندا قوسادى.
مىنا مولتانداي رۋلى ەل ىشىندە قاجىلىق جولىن وتەمەك بولعان ادام دا مەكەگە ساپار تارتارىندا سول «ارۋاقتى وت ورنىنان» ءدام تاتىپ اتتانادى. نەمەسە جاۋگەرشىلىك زاماندا ۇرىسقا اتتاناتىندار بولسىن ءبىر ءسۇزىپ شىعاتىن ءداستۇر بار.
كەرىمبەك بۇگىنگى بۇل سىردى وسىنداي جاقسى نيەت ۇستىنە كەلىپ قالعان قاپالبايدان جاسىرا اياماي، تايلاقباي ەقەۋى ونى سىرتقا الىپ شىعىپ، وزىنە جەكە بىلدىرگەن. وڭاشا سەزدىرىپ، ىشكە الا اقىلداسىپ ەدى. قاپالباي مۇنى ءوز جانىنداعى ەكەۋگە اڭداتپاۋدى ءجون كوردى. ولاردى ءوز قاسىنان قايتارىپ جىبەرمەك بولدى.
بۇگىن كەشكە دەيىن ۇلكەندەر ورتاسىنداعى وسىنداي ءار ءتۇرلى قيىن ءتۇيىن سىرلاردىڭ ىشىندە تاپجىلماي وتىرىپ شىققان ماقسۇت، بۇل ۇيدەن ەندى اعاسى احماديمەن بىرگە ەرتەرەك اتتانىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى تەكشەدە وتىرعان سول كىشى اكەسىنىڭ ۇيىنە قاراي كەتكەن-ءدى.
ءاحماديدى اۋىلدىڭ بارلىق ۇل-قىزدارى «تاتە» دەپ اتايتىن ادەت بار. ماقسۇت الدىندا كەتىپ بارا جاتقان اعاسىنا جەتە ءجۇرىپ، وعان ءوزىنىڭ بۇگىنگى ءبىر ويىن ايتتى: - تاتە! مەن ەرتەڭ قۇلجاعا جۇرمەكپىن عوي. اقتورەنىڭ جايى تۋرالى سول مۇحاباي دەگەننىڭ وزىنە جولىعىپ كورمەك ويىم بار. قالعان ءسوز نە بولارى سول جەردە شەشىلەدى، - دەپ ەدى.
احمادي ويلانىپ كوردى. ۇندەمەدى. ماقسۇتتىڭ وزىنە سالعانى. كەرىمبەكتەي اعانىڭ قادىر-بەدەلىن ويلاسا دا، شىندىعىندا، ماقسۇت ايتقان بۇل سوزگە ونشا قارسى بولماعان سىڭايى بار ءتارىزدى.
بۇلار كەلىپ ۇلكەن اق ءۇيدىڭ سىرتىندا ماما-اعاشقا ءتۇسىپ جاتقاندا ماقسۇتتى ەسىكتەن كورگەن اقتورە ءۇي ىشىندە بوپ-بوز بولا، قوزعالماي تۇرىپ قالعان. ءجۇزى ىستىق تۋىسقانىنا كوزى تۇسكەندە ول ءوز باسىنىڭ جايىن ۇستەمەلەپ ەسكە العان-دى. جاقسى باۋىر، اعاعا قاپالىعىن شاققانداي. اقتورە ۇيگە كىرگەن بۇل اعاسىمەن قازىر سۇلەسوق قانا امانداستى. ءۇي ىشىندە ءازىر ەكەۋى عانا ەدى. ماقسۇت تورگە شىعىپ، اقتورە سالعان سىرماققا وتىرىپ، ەندى قايتا قاراعاندا، قارىنداسى كوزىنەن ءمولت-ءمولت جاس توگىپ، ەسىككە تامان بەتتەي بەرگەن ەكەن. سونى كورگەندە ماقسۇتتىڭ كوڭىلى استاڭ-كەستەڭ بولدى. قىز شىعىپ بارا جاتقاندا، سوڭىنان ءتۇيىلىپ قاراپ وتىرىپ قالدى. بۇنىمەن ءبىرازدان بەرى جۇزدەسكەنى وسى ەدى. ماقسۇت كورمەگەن از ۋاقىت ىشىندە مۇلدە وزگەرىپ، شولمەكتەي بوپ قالعانى ءبىلىندى. مۇنان كەيىن اقتورە ۇيگە بىرەر كىرىپ شىققاندا، ماقسۇت ونىڭ بەتىنە قاراي الماي، كوزىن باسقا جاققا اۋدارۋمەن بولدى. قولىنان ەشنارسە كەلمەگەن السىزدىگىنە قورلانىپ، وسىنىڭ بارىنە ءوزى كىنالى كىسىدەي بولدى.
بۇل ەكەۋى بۇرىن ءبىر-ءبىرىن كورسە، بىرىنە-ءبىرى ساقتاپ جۇرگەن الدەبىر اڭگىمەلەرىن ايتىسىپ، وزدەرىنە ەرەكشە جان-قىزۋىمەن سويلەسەتىن. تۋىسقان ىشىندە بولارلىق انىق قيماس كوڭىلدەرىمەن بەس كۇن كەزدەسپەسە ءبىر-ءبىرىن ساعىنتقانداي ەتەتىن ءبىر پاك، جاقىندىق ەكەۋىن دە تارتىپ تۇرۋشى ەدى. اقتورە ءوزىنىڭ ماقسۇتتاي تاربيەلى باۋىرىنىڭ بارلىعىن بەل تۇتىپ، بۇنى سىرتىنان ءجيى ەسكە الىپ، ونىڭ تىلەۋىن شىنايى تىلەي الارلىقتاي، ەڭ باستى تۋىسى ءبىر ءوزى بولىپ ءجۇرۋشى ەدى. ماقسۇت قامار جايىن ءبىر شاقتا ءوز ىشىنە سىيعىزا الماي، جالعىزدىقتان باسى قاتىپ اقتورەگە شاعىپ ايتقاندا، بۇل قارىنداسى ءوزىنىڭ كىشكەنە باسىمەن-اق: «سول قىزعا مەن ءوزىم بارايىنشى» دەپ ماقسۇتتى ناندىرا، قۇلشىنعانى بار... اسىرەسە، بۇل دەگەندە جانى قالماي تۇراتىن سونداي مىنەزى ءۇشىن جاقسى قارىنداسىنا ماقسۇت تا جانىن ۇزگەندەي بولۋشى ەدى.
بۇگىن ماقسۇتتى ءوز ومىرىندە تاعى ءبىر شەشىمى جوق قيىن-قۇرساۋمەن دەم تارتۋعا شاماسىن كەلتىرمەگەندەي ەتىپ قاماعان دا وسى - اقتورە جايى بولىپ وتىر. بۇگىنگى كەشتىڭ ءبىر تۇسىندا، ارەدىكتە اقتورە ماقسۇتقا ءوز قايعىسىن از عانا سوزبەن جەتكىزىپ:
- ءومىردىڭ ءوزى شىنىمەن-اق اياعىسى كەلمەسە، ويىن-كۇلكىڭنەن ايىرۋى ءبىر-اق كۇن ەكەن عوي، ماقسۇت! - دەپ تۇرىپ، ايتارىن انىق اياۋسىز دەرت تىلىمەن جەتكىزىپ:
- مەنى بار ەكەن، الدىمدا تۇر ەكەن دەمەي-اق قويىڭدار! مەنىڭ ورنىم قۇلازىعان قۋ دالا بولىپ قالدى. ءالى تالاي ۋاقىت ءتىرى باسىم ەمەس، اڭىرايعان بوس ورنىم دا بۇل ەلدى زار ەتىپ وتەر! - دەگەن.
ەگىلە جىلاپ تۇرىپ ايتىلعان سول ءسوزدىڭ تۇسىندا ماقسۇتتىڭ كەڭسىرىگى قاق جارىلا اشىپ كەتتى.
5
بۇل كەشتە ءاحماديدىڭ ۇيىنە ءبىرتالاي كىسى ءتۇستى. دەربىسالى، جايناقتىڭ بەلگىلى كىسىلەرىمەن ىلەسە بىرگە كەلگەن تاعى ءبىرتالاي قوناق بار. مۇنىڭ كوبى ەل ءىشىنىڭ ابدوللا، بۋراباي سياقتى تەك ىعاي مەن سىعايى دەيتىندەرى ەمەس. كوبىنەسە جاي بۇقارا، قاراپايىم حالىق ساباعى. اتى-ءجونىن ايتقاندا، ايتباي اۋىلىمەن تۋىساتىن مامىشتان كىسى مولاڭ. كومەكباي اۋىلىنان - ماناقتار، مىرزا-ىبەكەڭنەن جالپاق قىزىل ەسىركەنىڭ - سىدىعى باستاعان «قىزىل كوزدىڭ اۋىلى» اتانعاندار توبى.
«قىستاۋباي-اۋاڭ» دەگەن ءبىر قاۋعىنداپ وسكەن مول اتانىڭ ساباعىنان، جاي شارۋا سانالاتىن بىلىكتى اقساقالدار: ورىس، بيدايشى، ىسقاق، بەرشىمبەك دەگەن ادامدار باستاعان ءبىرتالاي كىسى كەلىپ تۇسكەن.
احماديمەن قۇربى، ورتا جاستاعى: باباعۇمار، اپسەمەت سياقتى مومىن تۋىستار دا بىرگە كەلىپتى. بۇل ەلدە تالاي زاماننان بەرى مۇنداي «كوك قاسقا» ايتىلماعان-دى. ەلدىڭ ەلدىگىن جوقتاعان بۇل نىشانا - داۋرىعى جوق، تۇيىق جيىن ەدى. وزگە كۇن، وزگە كەزدەي شەشەندىكتى دە كەرەك ەتپەيتىن، داقپىرتسىز عانا - ءتاستۇيىن سىبىر جيىنى.
تايلاقباي جاي داۋىسپەن سويلەپ وتىرىپ، باس قوسۋدىڭ نە جوندە ەكەنىن مول جيىندى اڭ-تاڭ ەتە ءبىلدىرىپ وتكەندە، بۇگىنگى بۇل كەلگەننىڭ بارلىعى-اق وزگەشە ءبىر تولقىننىڭ سۋىق ءتۇسىن كورگەندەي بولعان. ءبار-ءبارىنىڭ كوز شاراسى ۇلكەن اشىلىپ، قيال كەزگەندەي، ءبىر ساتتە-اق تولعانىسىپ قالعان. باسقا شاقتاي، قىلپ ەتكەن قويابەرسىنى جوق، ايبىندى قاباقتارىمەن جايىن كۇندە مىڭ ىزدەسە تاپپايتىن تۇتاستىق سۇستارىنا وتكەن. «ءيا، ءسات!» دەسكەندەي ايبارلانىپ، زاماننان بەرى كادىرجاي تىنىشتىقتى كوزدەپ «بەرەكە-بەرەكە» دەۋمەن ىقتاپ كەلگەن، جۇرت ءبىر-اق وزگەرىپ سالدى... ءوزىن-ءوزى بەيعام بەرىكتىككە، بەكىمگە زورلاپ ايداپ اكەلگەن اڭعارلى، بەيبىت جۇزدەرى ەندى بۇگىن ءبىر-اق ساتتە بەدىرەيىپ الدى... ىشتەگى نوقات تۇيىنمەن اڭىرىپ قالعان سۋىق كوزدەر بەت الدارىنا اڭتارىلا قاراپ، قادالىپ ويلاپ، تۇكتەرىن سىرتقا شىعاردى. وتكەن-كەشكەن تاريحى بار اعىمىمەن ەستەرىنە تۇسكەندەي. كەك اينالىن ۇرعانداي. بارشاسىنىڭ دا «ەت قۇلاعىن سوزىلتىپ، ەمەتايىن ەزىلتىپ» كەلگەن ءبىر اعىس. باعاسىز تەڭسىز ءبىر ساتتە سول اعىس ات جەتپەس الىستان ءوز حابارىن سالعانداي.
قاناتى تالىپ، اڭساتىپ جەتكەن حوش-حابار! وسىنداي تاس تۇيىلگەن جيىنعا بۇل جولعى ءسوز قارۋ... تەك قارۋ جاعى ەدى. ەل ىشىندە جاسىرىن جاتقان مىلتىق بار. ۇكىمەت «ءبىرىن قويماي وتكىز» دەپ بۇرىن قانشا دەگبىر سالعان بولسا دا، كوپ جاسىرىن قۇرال ۇستاعان ەل گومينداڭ بيلەۋشىلەرىنە بىلدىرمەي، بەرمەي قالعان قارۋ-جاراق بار. جاقىن جىلدا قاتاڭ ءامىر شىعارىلىپ، بۇكىل شىڭجاڭ ەلىنەن مىلتىق جينالعان. زاماندار بويىندا جاڭ قاي شي وكىمەتىمەن نەشە قاقتىعىسىپ، ءبىر ءبىرىڭ المەك-سالمەك تويتارۋمەن كەلگەن شىڭجاڭنىڭ از ۇلتىنا قىتاي وتارشىلدارى ەڭ اياعى قارا ءشيتى بولسا دا مىلتىق ساقتاۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى ۇيرەتكەن. بەرگىسىن ايتقاندا، شىڭجاڭ حالقىندا قوجانياز كوتەرىلگەندە پايدا بولعان مىلتىق پەن «دۇڭگەن قوزعالاڭىنداعى» تۇسكەن قۇرالدىڭ ءوزى-اق ءبىر شاما بولىپ ەدى. ۇيعىر، قازاق، قىرعىز، قالماقتار مىلتىقتى قىرىلعان گومينداڭ اسكەرىنەن ءبىر السا، ءتاسىلىم بولعان دۇڭگەننەن ەكى الىپ ولجالاعان. اسىرەسە، دۇڭگەن گەنەرالى ماحوسان بۇكىل ششىڭجاڭ دۇڭگەنى ءۇشىن قامداعان قارۋ از ەمەس-ءتى. سونى بىلگەن شىڭ شى ساي العاشىندا ۇندەمەي وتىردا دا، «شىڭجاڭ تاعدىرىن جاقسارتۋ» ءۇشىن ايگىلى «التى ساياساتىن» جاريالاپ، بۇل ولكەدە ەندى عانا «سەنىمدى زامان ورناتقانداي» بولعان. سول «ەركىندىكپەن» بىرنەشە جىلدى وتكىزىپ بارىپ، «ەندى ماڭگى بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ» ءۇشىن شىڭجاڭ ەلىن مىلتىق جيۋعا شاقىرعان. بىراق مۇنىسى جالتاقاي بالاعا وگەيلىگىن ابدەن وتكىزىپ قويعان قىتىمىر «اناداي» كەشەن تۋعان شارت ەدى. العاشىندا تونىن تەرىس اۋدارىپ «كەلىسىم شارت» دەگەن بولسا دا، كەيىندەي كەلە ونىڭ شىن اتى «جارلىق» ەكەنىن جاسىرا الماعان.
ەل باسى دەگەن ادامداردى، دۇركىن-دۇركىن شاقىرىپ، سولاردى سالىستىرا، جارىستىرا وتكىزگەن مىلتىق سانىمەن تەكسەرىپ، ەلدىڭ ابىگەرىن شىعارعان. ءاربىر ۋەزدىك ۇكىمەتتىڭ ۇلكەن ۇلىعى، ما شيانگونداي ويازدارى از ۇلتتىڭ كوپ-كوپ ادامدارىن مۇرىندىقتاپ تىزگەندەي ەتىپ، ولاردى ءدال ءوز الدارىنا شاقىرىپ وتىرىپ، «بالەن ەل پالەندەي ساندى قۇرال وتكىزدى. سەنەن نەگە سول شىعىپ، سول تابىلمايدى» دەپ سەزىكتى قۇرال وتكىزدى. سەنەن نەگە سول شىعىپ، سول تابىلمايدى» دەپ سەزىكتى دەگەن كەيبىرەۋىن دۇرەمەن جازالاپ، قاماتىپ تا تەكسەرتكەن. سول مىنەزدى ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، الدەنەشە قايتالاپ از ۇلت حالىقتارىنىڭ قان-ءسولىن العانداي ەتكەن. قىزايدىڭ ءبىر-ەكى بولىسى ۇلىق الدىندا ءوز ماڭدايلارىن ۇرعىلاپ جىلاپتى دەگەن قاۋەسەت تە تاراعان. شەرۋدىڭ: تايلاقباي، كەرىمبەك، ابدوللالارى دا «شىن ادا بولىپ، تازارعان» ادامنىڭ قالپىنا جەتىپ قول قويىپ قۇتىلعان-دى. بىراق كەرىمبەك، تايلاقباي، قارىمساقتار ءوزارا «قارۋ-جاراق تابىلسا، قارمانىپ مىنەر تابىلار» دەگەن ەسكى تاعىلىمدى ەستە ۇستاپ كوپ مىلتىق، وق، ءدارىنى كيىزگە وراپ قۇنداقتاپ كومىپ ساقتاعان.
ەندى وسى وتىرعان ادامدارعا ءتان تۋىسقان-تۋعان، قۇدا-تامىر، كوڭىل جەتەر دوس-جار، اعايىن دەگەندەردە سول مىلتىق اتاۋلىدان قانشا-قانشاسى بار. سونى ءبىلۋ، ۇعۋ كەرەك.
شەرۋ جيىنى مىنا نيەت ءجونىن امالسىز ءزىل سالماقپەن تارتپاقتاپ ويلاپ، ءبارى دە ىشتەن ءتۇيىلىپ، قادالعانداي كۇيمەنەن زاۋىق ەتىستى. ءسوز دە، وي دا، تىلەۋ دە سۋىق ءتۇس، شاپشاڭ قاعىپ وتكەن قاس-كىرپىك قيمىلدارىنان-اق اڭدالعانداي. ەكى جەردەن قويىلعان شامدى اينالا كەڭ جايعاسىپ قورالاي وتىرعان ءۇي تولى جيىن اكبار-سەيىتتىڭ ءىسىن ەستىگەندە، ءبىر ءسات قاپتاعان تىلەك جاۋدىرىپ:
- ءيا، ءسات!
- ءيا، اقسارباس!
- ا، بەرە گور! قولدا، قولداي گور! - دەسىپ جامىراسا شۋلاسىپ كەتتى. تۇتاس ءۇن توبە قۇيقانى شىمىرلاتقانداي نازالى ەدى.
توردە وڭ جاققا تامان وتىرعان، قىستاۋباي اۋىلىنان كەلگەن، جاسى جەتپىستى القىمداعان، وجىرايعان سارى كىسى - قۇرمانباي، شەرۋ ىشىندە كەرىمبەككە ەرتە كۇننەن ۇلكەندىك جول كورسەتكەن قاريانىڭ ءبىرى. ول دامەسىنىڭ دالاعا كەتپەگەنىن تاپ بۇگىن وسى ارادا كورىپ وكتەگەندەي بولىپ، كوپكە ەكپىن تاستاپ;
- ۋا، ءالى ىشتەرىڭدە ءجۇر مە ەدى، بۇل پيعىل مەن بۇل قۇلىق؟ بەدەرىڭ تاۋسىلعان-اۋ دەپ جۇرسەم، الماس ەگەۋىم جاتىرمەڭ ءالى، توتقا باستىرماي! قىزاي انام، قولدا! قولدا، الەت! - دەپ جىبەردى. وسى سياقتى سوزدەردى بۋىرىل تارتقان مول ساقالدى، جالپاق قىزىل مىرزا-ىبىرايىم سىدىعى باستاپ، تاعى بىرنەشە كىسىلەر «جان ساداعا»، «باس قۇربان» بەيىلدەرىن بىلدىرگەندە، تايلاقباي ءبىر نارسەگە كوز جەتكىزگەندەي شوقتىقتانا ءتۇستى.
- باسە! قازاقپىن-قازاقپىن، دەگەنىم بولماسا قولىما سىرىق الىپ اتقا ءبىر ءمىنىپ، ايىزىم قانعانىن كورگەن ەمەس ەم. بالا كۇنگى ەستىپ جاتقاننىڭ ءبىرى جوق. جاۋ جامان با، ءبىز جامان با؟ - دەۋشى ەدىم. باياعىداعى قۇبا-قالماق شاپقىنىنان قاي جەرىڭ ارتىق بوپ جاتىر؟ و دا ءبىر عانا شاۋىپ، ەلىنە قايتىپ كەتەتىن. ەل ەدىم دەگەن اتىڭا وسىنىكى قاس-قورلىق بولمادى ما؟ ولسەك ءبىر ءولىم، نەعىپ مۇنشا كارى بۇركىت شاۋ تۇياق ءبىز بولدىق دەپ سويلەدى. وسىنشانىڭ ىشىندە ءبىر ءوزىن جاۋ الارداي جالعىز عانا امەننىڭ كوزى باقىرايىپ، ۇرەيدە وتىر. زاتىنان قورقاق ادام وتكەن كۇزدەگى قامالعانىن ەسىنە مىقتاپ ساقتاعان ءتارىزدى.
قاپالباي شەرۋگە ءوز ىشىنەن قاتتى تاڭىرقاپ، قىبى قانىپ، ايرىقشا سۇيسىنگەندەي بولىن وتىردى... «قىزاي - ەلدىڭ سەركەسى. جورىقشى - شەرۋ ەركەسى» دەۋشى ەدى. جورىقشى دەگەنى راس ەكەن-اۋ» دەپ شەرۋ تايپاسىنىڭ كوشۋمەن وتكەن عۇمىرىن، قالماقپەنەن جاۋلاسۋمەن جوڭعار تاۋدان بەرى اسىپ، اۋىپ كەتكەن شەجىرەسىن ەسكە الدى. شەرۋ كىسىلەرىن سوناۋ قيعاشتان قاراپ سىنادى.
رۋلى ەلدىڭ بۇگىنگى جيىنىنا جاڭا قوناق بولىپ ەنشىلەسكەن قاپالباي ءسوز بىلەتىن كىسى ەكەنىن بايقاتىپ، ءار-اركىمنىڭ ءتۇر-ءتۇسىن، ايتقان ويىن دارالاي سالماقتاي بارلاپ كەلدى دە، جۇرت ءبىر توقتاعان كەزدە كوتەرىلە وتىرىپ، از ىرعالىپ:
- و، شەرۋ اتا؟ ادامنىڭ ۇرەيى بىرەۋ، ءۇمىتى مىڭ بولسىن، دەيدى دانا ەلىڭ. مىڭ ءۇمىت ءبىر ۇرەيگە قۇربان ەمەس، قۋ ۇرەي قۇربان بولسىن! اجال السا، قۇنسىز ۇرەيىڭمەن ەمەس، قىمبات ۇمىتىڭمەن السىن!
«جاۋلاسساڭ ارقا-يەلى،
سەرتتى جۇرەك كيەلى.
تەپكىلى باتىر تيەلى،
لاشىن قۇستاي شۇيەلى،
قازاق دەيتىن ءبىر ەل بار»
دەپ قالماقپەن سوعىس كەزىندە اتاڭ الەت باتىر جىرلاعان ەكەن. سونىڭ ۇرپاعى انىق وسى وتىرعان ءوزىڭسىڭ بە دەپ قالدىم! «قۇس كوك سەڭگىرگە ءبىر قونادى» دەگەن وسى. شەرۋلىگىڭدى ىستەدىڭ، تەك قولداسىن-اق! - دەدى. ءسوز اياعىن شولاق تاستاپ سويلەدى. ماقسۇت اڭداپ قالعان. قاپالباي باعانا، كۇندىز دە، ءسوز سوڭىن وسىلاي الىس تاستاپ ەدى.
بۇل سوزدەن كەيىن تايلاقباي دا ءوزى زاماننان بەرى دامدەس بولعان شەرۋ ەلى ءۇشىن ءبىر-ەكى اۋىز ماداق جىگەر ءبىلدىردى. سوزگە مامان ادامدار ادەتىمەن جاڭاعى قاپالباي قوزعاعان «قۇس» ءسوزىنىڭ سارىنىمەن ۇدەتىپ:
- جەردە جاتقان جۇمىرتقا اسپاندا ۇشقان قۇس بولادى، - دەپ تاپ وسى شەرۋ اتاڭنىڭ ۇرپاعىن ايتۋ كەرەك. قىرعيدىڭ جۇمىرتقاسىن تاۋىققا باستىرساڭ، وزىمەن بىرگە شىققان شوجەسىن الىپ جەپ كەتەدى دەيدى... تەگى تەڭبىل بوياعان سوڭ، سوعان تارتپاي تۇرا ما. تۋ سىرتتان كەلمەي، تۋرا شابار، ور-تارعىلدىڭ بالاسى بەتتى ىقتىرماي قويا ما! - دەپ توقتاعاندا ەندىگى ءسوزدى كەرىمبەك قۇپتاپ:
- قاسيىن دەسەڭ قان شىعىپ، قاسىماسقا جان شىعىپ وتىر. جەر دۇنيەنى سۋ السا ءوزى قۇرعاقتاعى جەتەسىزدىڭ قىزىل اسىعىنا جەتە مە! كوپ كوپتىگىن جاساسا، ازعا امال تاپتىرادى. ءوزى مەيىرىمسىز وزگەدەن مەيىرىم دە كۇتپەيدى. سەنىسۋگە جول قالىپ وتىرعان جوق. اتاڭ سەنى كىمنەن كەم، كىمنەن قور ەتىپ تۋدى؟! از بولعانىڭ بولماسا، ارۋاعىن وسىنشا قورلاندىرارلىق اتا-باباڭنىڭ نە جازىعى بار ەدى!؟ سان ۇلىق ەمەس، ساپا ۇلىق. كوپ ۇلىق ەمەس، كورگەندى ۇلىق. ۇلت-ۇرانىڭ كىمنەن كەم ەڭ، سەن قازاق!؟.. سىدىرعى تاڭبا بەتىڭە ايقارا باسىلىپ، مۇرىندىقتالعان قوساقباستى - نارتايلاق بولعانداي ەزدىگىڭنىڭ اتىن ايتشى! جىلقىنىڭ شوبىرى، جىگىتتىڭ توبىرى نەعىپ بىزگە جينالدى!؟ ەردىڭ جانى ءبىر، ەزدىڭ جانى مىڭ بولىپ، ءبىز بۇل تۇرىمىزدە قازاقتىڭ ەرتەڭگى ۇرپاعىن ازدىرامىز! قورقا-قورقا مىڭ ولگەنشە، قوعامىڭ بول دا ءبىر ءول! ەندىگى ءسوز: ءتىرى بولساڭ ءبىر توبە، ولسەڭ ءبىر شۇقىر ورنىڭ بولادى. ەرتەڭ بىلاي اتتاپ شىققان سوڭ، ءتۇس كورگەندەي اڭ-تاڭ بوپ جۇرمەي، وسى تابالدىرىقتان بۋىنىڭدى بەكىتىپ شىق! نانىپ شىق! بوساعان ءتىس قايتىپ بەكىمەيدى. ەندى وسى قوزعالعانىڭ قوزعالعان. ال وسىعان كۇڭىرەنگەن اتاڭ ارۋاعى مەن كۇيزەلگەن ەلىڭ رۋحىنان انت ەتەمىز بە، اعايىن؟! - دەدى.
- ەتەمىز، ەتەمىز!
- انت! انت!
- سەرت! سەرت!
- ولسەك شەيىت، قالساق قازى، انت! - دەسىپ ءۇيدىڭ ءىشى ۇلان-ازار شۋ سالىپ جىبەردى. ءوزى كەمەرلەپ تولقىنداماعان وزگەنى تولقىنداتا المايدى. كەرىمبەك، تايلاقباي سياقتى جەتەكشىلەر بۇگىنگى كۇن تايپى جۇرتتى تولقىتتى.
بۇل جيىن جازدىڭ قىسقا تاڭىن وسىنداي، سەرپىن، پارمەنمەن اتقىزىپ، جان-جاققا اتتانىسقاندا، اتتارىن شيراق قامشىلاپ، ەلدى-ەلىنە ءور قايراتپەن تاراستى. توپ-توپ بولىپ ءار تاراپقا گۋ-گۋ اڭگىمەمەن كەتتى. جازعى تاڭدى وسىلايشا اتىرىپ اتتانعان شەرۋلەرمەن قاتار سايلاردا ەرەكشە اششى ۇنمەن بودەنە دە «بىتپىلدىق» قاعىپ، كەيدە شاڭق ەتىپ «ما-ماڭق» دەپ قويىپ، تىپ-تىنىش اسەم تاڭعا جار بەرىپ جاتتى.
6
احمادي ۇيىندە جايناقتان كەلگەن سىيلى قوناق، كۇدالار جاعى ىركىلىپ، قونىپ قالعان. ەندى ساسكە كەزىندە ولار ات ەرتتەتىپ، ءدال جۇرەر جەرگە تاقاعاندا ابدوللا ءاحماديدى سىرتقا وڭاشا شىعارىپ، ءبىر جايدى سويلەسىپ كوردى. ۇيدە ابدوللادان باسقا مۇتەن دەگەن ءاحماديدىڭ تۋعان قايناعاسى بار-دى. ابوللانىڭ ايتپاعى ءوزى مەن سول مۇتەنگە جاقىن تۋىسقان، قازىر وسىندا، ۇيدە وتىرعان بازان دەيتىن جىگىت جايى ەكەن... تۇندەگى كەلەلى توپقا ماقسۇتتان وزگە جاستان كەلىپ قوسىلعان بازاندى وسى ەلدىڭ بوزبالاسىنىڭ الدى دەسە بولاتىن. سول بازاننىڭ ەرتە كۇننەن اقتورەدە كوڭىلى بار. ءوزى جيەن، اقتورەنى ون ءتورت-ون بەس جاسىنىن بەرى سىرتىنان باققانداي بولىپ، ءوز ىشىنەن «كوز جازباي» جۇرەتىن. بۇل ۋاقىتقا دەيىن اقتورەنىڭ وزىنەن ءدالدى جاۋاپ الماعانمەن، ىشتەپ كەلسە جىگىتتىڭ باسىنان اقتورە دە ونشا ءارى كەت ەمەس سياقتى كورىنەتىن. سونىمەن بازان ءوز ويىن ءوز ىشىنە جۇتىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا كۇرسىنىپ كەلگەندەي ەدى...
اقىرى بازان ابدوللاداي اعا تۋىسقانىنا وسى نيەتىن اشقان-دى. اكەسى كەشەگى كوبەكتى اجالدان قۇتقارىپ قالعان جورتۋىلشى ساعات بازاننىڭ جاستاۋ كۇنىندە ولگەن. سوندىقتان اقتورە جونىندەگى قيىن تىلەگىن جىگىت جاسى ۇلكەن بەدەلدى تۋىسقاندارىنا ءبىلدىرىپ سۇيەنگىسى كەلگەن.
بۇلار بولسا ءاحماديدىڭ قايناعاسى مۇتەنگە تۋىسقان. بىراق مىنا شارۋادان ءوزىنىڭ باسىن ساعاتتاپ، ارالاسپاي وتىرعان مۇتەنگە ەكى جاقتىڭ كوڭىلى بىردەي. مۇتەن دەيتىن شەرۋدەگى مىرزا اتانعان ءوزى سىرعا بەرىك، تۇكپىرلى ادامنىڭ ءبىرى. كوپ سويلەمەي بىلگەنىن ىشىنە ساقتاپ، جىبەكتەي مايدا مىنەزدى، ءوز كادىرىن وتە كۇتىپ جۇرەتىن كىسى. ول ءوزىنىڭ جاقسى تۋىسقانى بازاننان سۇيكىمدى جيەن قىزى - اقتورەنى جاقىن كورمەسە، شەت كورمەيدى. ال ءدال سونداي بولعان ەكى جاق بىرىگىپ قوسىلا كەلسە، وندا تاپ وسى ەكەۋىنىڭ «ارمانى بولمادى-اۋ» دەيتىن، ەكى جاققا دا شىن تىلەكتەس ءبىر دوس ادام وسى. بىراق، بۇل ۇيدەگى قارىنداسى - بازارحان مەن اقتورەنىڭ كوڭىلدەرىنە وزدىگىنەن تيمەك ەمەس. بۇنداي جىڭىشكە، شەتىن ىسپەن جاناسقىسى كەلمەيدى، مۇتەندى «جاقسى» اتاندىراتىن دا ونىڭ وسىنداي ىشتىلىگى ەدى.
ابدوللا وزىنە كۇيەۋ جولى بار احماديگە وسى ءجوندى جاعالاتىپ ايتىپ شىقتى. ءاحماديدىڭ تۋعان قايناعاسى مۇتەندى دە ءدال باعالاپ: «كەجىمدەگەن سۇلۋ تورى اتتاي بوپ، قادىرىن سىناپ ول وتىر» دەپ سويلەگەن. تاعى ءبىر جەرىندە «مۇتەنىڭە ءسوز ايتۋ بويجەتكەن قىزعا ءۋاج ايتۋدىڭ وزىنەن قيىن» دەگەن. بۇل ءسوزدى سوندا مەن باستاماي، كىم باستايدى دەگەنى. احمادي ابوللانى كوپ ءسوز ايتىپ اۋرە ەتكەن جوق. وزگەنى قوزعاپ، انا مۇحاباي جونىنەن دە سىلتاۋراتقانداي بولماي، توق ەتەرىن قىسقا ءبىلدىردى:
- قىز بالانىڭ ەتى اتا-انانىكى، سۇيەگى اعايىندىكى عوي. الدىمىزدا اعا بار، مەن سولاردان اسىپ، بۇ تىلەۋلەرىڭىزگە نە ايتا الامىن؟.. وسى نيەتىڭىزدى كەكەڭە ايتساڭىز، سول كىسى نە دەسە دە تەگى مەن قارسى بولماي-اق قويايىن، - دەپ جولعا سالدى.
تۇندە وزگە ءبىر تۋىسقاننىڭ ۇيىندە بولىپ، ءوز ۇيىڭە وسى قوناقتار جۇرەر الدىندا عانا كەلگەن اقتورە ناعاشىلارى اتتانار جەردە، بۇلاردى قاتتى تاڭ ەتىپ ءۇي-ىشىندە ءۇنسىز تۇرىپ جىلاي باستادى. اقتورە كەلىپ كىرگەندە، ۇيدە مۇتەن مەن بازان وتىرعان. ەسىكتەن كىرە بەرىپ سول ەكەۋىن العاش كوزى شالعان ءساتتىڭ وزىندە جيەن قىز امانداسپاس بۇرىن قاباعىن شۇعىل شىتىنىپ قالعان... جۇرەگى شانشىپ كەتكەندەي بولعان اقتورەنىڭ سوڭعى كۇندەرى ءوز باسى جونىنەن ەستىگەنى اناۋ حابار بولعالى بەرى ىشتەي بىردەن كۇيرەگەن قىزعا كوپ نارسە ويلاتقان-دى... سونداي ويدىڭ نەگىزگى ءبىرى بولعان وسى وتىرعان بازان جايلى سىر ەدى. جىلدار بويى ءبىر بۇل ءۇشىن ۇزاق، ءۇنسىز تىلەكپەن ءتىلسىز بايلانىپ كەلگەن بازان ورنىن اقتورە ەندى انىق جەتە باعالاپ ويلاعان. بار قىمبات قيالىمەن ءبىر ءوزىنىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي، ىشتەي بولسا دا ءبىر ءسات الىستاپ، سىرتتاپ كەتە الماي بۋىلىپ كەلگەن تەڭدەسسىز كوڭىلىن شىن باعاسىنا، قۇنىنا تولىق جەتە وسى ۋاقىتتا ەرىكسىزدەن ۇعىنعان. جانە بازاننىڭ وسىعان دەيىن ىنتىزارلىق قاماۋدا تەك جابىق قاباقپەن، ءۇنسىز كۇتۋمەن بولىپ، كىسى سالىپ ايتتىرماعانىن دا اقتورە ەندى ەسكەرىپ، سونى ايىقپاس وكىنىش ەتكەن. ءوزىنىڭ ماڭگىلىك مەرزىمسىز، وكىنىشى وسى بولعانىن بولجاۋسىز بىلگەن. سونان بەرگى بازاننىڭ بۇعان دەپ ءۇزىلىپ كەلگەن سۇلدەرى ءوز ۋىن بىراق ساتتە ۋ جۇتقىزعانداي ەدى. ەندى بۇگىن بازاندى سونداي حالىمەن كەلىپ بىردەن كورگەندە ءوز كۇيىنىڭ نەندەي سيىقتا، نە قارعىستا تۇرعانىن ءوزى بىلمەي تۇرعانداي بولعان. اقتورە بۇگىن اكەلەر مىنەزىن ويلاي ءتۇسىپ، ءوز تۋعان جۇرتى مەن ناعاشى جۇرتىن العاش رەت سالعاستىرعانداي دا بولدى. سول شاعىندا وزىنە بالا كۇننەن سونشا ىستىق بولعان مۇتەندەي قادىرلى ناعاشىسى مەن بازان دا بۇنىڭ تىنىسىن تارىلتىپ اتتانىپ كەتكەلى جاتتى. اقتورەنىڭ شىن ءبىر ءىشى تىنعان ءسات وسى ەدى. كەڭ ءۇيدىڭ ىشىندە وڭ جاقتاعى توسەك الدىندا ارۋ بويجەتكەن ءبىر ساتتەن بەرى ءتۇسى قاشقانداي بوپ، قۋارىپ تۇرىپ، اقىرىندا كوزىنىڭ جاسى بۇرشاقتاپ جىلاپ جىبەرگەن جىڭىشكە ءۇنى تىعىلا، قىستىعىپ شىعىپ كەتتى. بۇل مىنەزگە تۇسىنبەي وقىس تاڭدانعان مۇتەن بەلىنە كەمەر بەلدىگىن سالىپ جاتقان قالپىندا قىز شەشەسى بازارحان مەن اقتورە ەكەۋىنە كەزەك جالتاقتاپ قاراي بەردى. «بۇلارى نە ەدى» دەگەندەي. مۇتەن قاراعاندا قارىنداسى بازارحان ۇندەمەي جابىرقاپ تۇرعان سوڭ، ول ەندى جيەن قىزىنا العاشقى قاتتى ۇركىپ قالعان سول جۇزبەن:
- وي، قالقام، اقتورەش! نەعىلدى، شىراعىم! - دەي بەردى: - بۇيتپەسەڭ كەرەك ەدى عوي؟ اپىراي نەگە بۇلاي بولدى، قاراعىم؟! - دەپ وزگەشە تاڭىرقاپ تۇرىپ قالدى. كەشەلى بەرى قارىنداسى - بازارحاننىڭ جابىرقاۋ قاباقپەن جۇرگەنىن باۋىرى مۇتەن الدەنەشە رەت بايقاعان-دى.
مۇتەن مولدىرەگەن قارا-قوڭىر كوزى بار، ەكى بەتى ۇشىنان جانە قىر مۇرنىنىڭ ۇش جاعىنان دا تارامداپ، جىڭىشكە كۇرەڭ تامىرلار كورىنىپ تۇراتىن شىرايلى، نۇرلى ادام.
ورنىنان تۇرەگەپ العان بازان دا اڭ-تاڭ شۇعىل حالدە اڭتارىلىپ، قالت تۇرىپ قالعان ەكەن. ماقسۇت وسى ۇيدە ەدى. بۇ دا اقتورە جايىن ۇعىنعان كۇيدە ورنىنان ءۇنسىز تۇرەگەلگەن. قىز شەشەسى توركىندەرىن شىعارىپ سالىپ تۇرعان: سىرتى جۋاس، بايىپتى اقسارىلاۋ ايەل مىناداي بوپ قىسىلىپ قالعان باۋىرلارىنا:
- ە، قۇداي، ايەل زاتىن وت پەن سۋعا تۇسۋگە جاراتقان ەكەن!.. ون بالاڭ بولسا ون كۇيىك تارتۋمەن وتەسىڭ!.. اتا-انا قىزدى وبالىنا قالۋعا تۋادى ەكەن! - دەپ كىدىرىپ قالىپ: - اشەيىن عوي، سىزدەردى قيا الماي تۇرعانى شىعار، بىرەۋدىڭ جۇرتى بولىپ كەتتىك قوي، قايتەسىزدەر، اتتانا بەرىڭىزدەر، - دەدى جابىعىپ. ايتقانداي-اق، توركىندەر كىسى ءۇيىنىڭ سىرىنا ارالاسا الماي، مۇتەن اقتورەگە تامان جاقىنداپ كەلدى دە، كوزىن باسىن، دىبىسسىز بۇرالىپ جىلاپ تۇرعان جيەن قىزىنىڭ شاشىنان سيپاي، كەۋدەسىنە قىسىڭقىراپ قالىپ:
- و، نە، نەگە بۇلاي بولدى، شىراعىم؟! ياپىر-اي، نەگە قامىقتىڭ؟! - قويا قويشى، توقتالشى!... قابىرعامدى قايىستىردىڭ-اۋ، قارعام! - دەگەندە قىز شەشەسى لاجىسىزدان جىلاپ، ماقسۇتتىڭ دا كوزىنەن جاس ىرشىپ شىقتى. بۇدان ارتىق سوزگە مۇتەننىڭ ءوز اۋىزى دا بارا المادى. ارتىنان بۇلار اتتانىپ كەتكەندە، اقتورە وڭ جاق ىرگەدە قۇس جاستىقتى كەۋدەسىنە قۇشاقتاپ توقتاماي جىلاپ جاتتى. ءوز دەگەنى بولماي، ەشكىمگە مۇرىندىقتاتپايتىن قيراكەزىك تاعدىر، تۇندەگىدەي ۇلكەن ارەكەتكە قولاي تابىلعان وسىنداي ۇيدەن وزدەرىنىڭ قارشاداي پەرزەنتىنە پانا بولىپ، اراشالاپ قالارلىق مۇمكىندىك بەرمەگەن. ءومىر تۇيگەن ءتۇيىندى ەشكىم شەشە الماۋشى ەدى.
قىز اكەسى احمادي ۇيگە كىرە الماي كيىمدەرىن سىرتقا الدىردى دا قاسىنا ماقسۇتتى ىلەستىرىپ، دالادان اتتاندى. تۇندە كەرىمبەك احماديگە ماقسۇتتى قۇلجاعا اتتاندىرۋ جايلى اقىلداسار شارۋا بارىن ايتىپ كەتكەن.
بازان اقتورەنىڭ جىلاۋ سەبەبىن، مۇحاباي جايىن ماقسۇتتان سۇراپ، ۇعىنىپ اتتاندى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
