Internet-konferensiyamyzdyng kezekti meymany, jazushy - Dýkenbay Dosjan oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdardyng alghashqy legine jauap berip otyr.

Jazushy óz shygharmashylyghy haqyndaghy súraqqa jauap beri kelip: «Shygharmashylyq sharua - tetigin basyp qalsa, tere jóneletin kompiuter emes. Ol kóbine kónil kýiine, kisining shabytyna, oqyghan,  toqyghan ómir tәjiriybesine kóp baylanysty. Sanaly ómirimde ongha juyq roman, jiyrmanyng ýstinde hikayat, jýz әngime jazsam - búl sóz kiyesi qonghan, dýniyeni boyaumen, suretpen elestete biletin, qiyaly bay, toqyghany kóp, jazumen auyrghan kisi ýshin asa kóp sharua emes. Ár shygharmany jazugha bir nәrse týrtki, iytermeshi, tiyek bolady. Sol tiyekti, iytermeshini dәl tauyp, qadaghalap, kórkem sózben órmek toqysan - shygharma jelisin ústaghanyn.   Bәzbir oqyrman aghayyn: «Siz syrghytyp jaza beresiz be», «jylyna bir roman bitiru onay sharua ma», degen sekildi saual qoyyp hat jazyp jatady. Kórkemsóz tauqymetin týsinbegendikten jazady. Shyndyghyna ýnilip qarasaq: sózden sóilem, oidan ómir, qiyaldan kenistik, bolmystan minez, minezden taghdyr tauqymetin tughyzyp, tiri sózben kisi beynesin oyyp keltirip kórkem shygharma jazu qiynnyng qiyny» ekenin aitady.

- Siz kimsiz?

Internet-konferensiyamyzdyng kezekti meymany, jazushy - Dýkenbay Dosjan oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdardyng alghashqy legine jauap berip otyr.

Jazushy óz shygharmashylyghy haqyndaghy súraqqa jauap beri kelip: «Shygharmashylyq sharua - tetigin basyp qalsa, tere jóneletin kompiuter emes. Ol kóbine kónil kýiine, kisining shabytyna, oqyghan,  toqyghan ómir tәjiriybesine kóp baylanysty. Sanaly ómirimde ongha juyq roman, jiyrmanyng ýstinde hikayat, jýz әngime jazsam - búl sóz kiyesi qonghan, dýniyeni boyaumen, suretpen elestete biletin, qiyaly bay, toqyghany kóp, jazumen auyrghan kisi ýshin asa kóp sharua emes. Ár shygharmany jazugha bir nәrse týrtki, iytermeshi, tiyek bolady. Sol tiyekti, iytermeshini dәl tauyp, qadaghalap, kórkem sózben órmek toqysan - shygharma jelisin ústaghanyn.   Bәzbir oqyrman aghayyn: «Siz syrghytyp jaza beresiz be», «jylyna bir roman bitiru onay sharua ma», degen sekildi saual qoyyp hat jazyp jatady. Kórkemsóz tauqymetin týsinbegendikten jazady. Shyndyghyna ýnilip qarasaq: sózden sóilem, oidan ómir, qiyaldan kenistik, bolmystan minez, minezden taghdyr tauqymetin tughyzyp, tiri sózben kisi beynesin oyyp keltirip kórkem shygharma jazu qiynnyng qiyny» ekenin aitady.

- Siz kimsiz?

- Jaqsy súraq. Kez kelgen óz isine, óz ómirine, alys-jaqyn  tanys-bilisterine uaqyty kelgende tura qarap túryp jauap beretindey bolyp sanaly adamnyng kókeyinde jýretin saual. Shyndyghynda men kimmin osy? Sanaly ómirimde ne tyndyrdym?..aqyret tarazysyna salatyn nem bar?

Eng әueli - men jazushymyn. Syrt dýniyeni, adam qalybyn qapysyz tanyp, sol tanym-týsinigimdi tiri sózding boyau-belgisimen móldiretip surettep bere alatyn, tiri sóz qonghan adammyn. Ózime salsa dýnie beyneli obrazdan qúralghan. Qúralym - tiri, beyneli sóz. Mysalgha jurnalist aghayyn: kýn batyp bara jatyr dep jazsa; mening bayandau mashyghymda: kýn sýri qazyday erip  kókjiyekke sindi dep bayandaymyn. Qarsy betten tau kórindi dep keltirse; mening mashyghymda: manday aldymnan tau iyqtap týregeldi dep jazamyn. Dәp osylay tizip keltire beruge bolady. Osy tústa tiri sóz qonghan degendi týsindire keteyin. Stilistikadan habary bar kez kelgen biledi: qazaq tili óte bay til, onyng mýmkindigi úshan-teniz, qoldanystaghy auyzeki til, beyneli, obrazdy til, kórkem әdebiyet tili, jurnalistikalyq bayan, iydeomalyq tirkes tili,  t.b. san salagha bólinip halyqtyng ómir ózegine ainalady. Bas-basyna sintaksistik syipaty jeterlik. Dýkenbay Dosjan qoldanysyndaghy sóz baylyghy - kórkem әdebiyet tili. Kórkem әdebiyet tilin qúrghaq bayandau mashyghyna, ya bolmasa iydeomalyq dilmarsyghan qalypty tirkesine salyp roman, povest jazyp jýrgender adasyp jýr - onday kisiler jazushy emes.

Óz kýshimdi әuel basta babalardyng óshebastaghan tarih izine janghyrtyp «Jibek joly» romanyn, «Farabiy», «Otyrar» hikayatyn jazugha júmsadym. Sosyn qazaq beyneli sózining maytalman sheberleri Abay, Múhtar Áuezov taghdyrana arnap ghúmyrnamalyq bayangha den qoydym. Óz basym bir jaghy kәri Qaratau beldeulegen, batys betin Qyzylqúm shóli jiyektegen aitaqyr, alapat ystyq jerde tuyp óskenmin. Sol eng kýni ystyq, eng ómir sýruge qolaysyz alapat shól dalany mekendegen jeri sor, beyneti zor, sinirine ilingen diqan, malshy qauymynyng tirshiligin qozghap «Zaual», «Dariya», «Tabaldyryghyna tabyn» atty ýsh roman jazyppyn. Múnyng syrtynda әlgi sinirine ilinip jýrip tirshilik ýshin tannyng atysy, kýnning batysy aralyghynda bel sheshpey beynet keshken ólermenadamdardy sóiletken jiyrmanyng ýstinde hikaya jýzge juyq әngime tudy. Qaytalaudyng qajeti bolmady. Búlardyng bas-basyna uaghynda kelesi mәslihat, syny pikirler aitylghan, maqalalar jazylghan.

Men kimmin?

Negizgi kәsibimdi әlgide aityp óttim.

Sosyndaghy tirshilik - kóbinizge úqsaydy, úl, qyz ósirdik, ýielmen boldyq, ózimizge jeterlik dәulet jinadyq.

Mal soi, ýy tirshiligimen ainalysu, qonaqkәde rәsimi - qoldan kelmeytin tirshilik. Qoldan keletini - kóldeneng kezigip sharua aitqan kisining júmysyna jýgiru, qalghan uaqytta kitap oqu, aghylyp kelip jatatyn hat-habargha shúqynyp otyryp jauap jazu, tughan-tuystyng kóldeneng sharuasyna kónil bólu. Ózim oqyghan mektepting tóbesi qalyng jaughan qardan oiylyp týsipti, osy kóktem parlament deputattaryn jaghalap, solargha ótinish hat jazghyzyp, Qyzylorda oblystyq bilim departamentine mektepti janadan salugha úsynys jasattym. 161-shi Qosýienki qazaq orta mektebi janadan salynatyn bolyp osy jyldyng josparyna  endi.

- Qúdaygha senesiz be? Jaghympazdyqqa kózqarasynyz qanday? Elbasygha eldegi shyndyqty aita alasyz ba? Qazaq elinde nege qazaqtyng jaghdayy nashar? Osynday qazaqtyng taghdyry, bolashaghy belgisizdeu bolyp túrghan kezde,ziyalysymaqtar nege ýnsiz?

- Adal sóilep, aq jýruge daghdylanghan músylmanmyn. Ras, elimizde jergilikti últtyng jaghdayy anau aitqan jaqsy emes. Múny oblys әkimderinen bastap, atqa mingen sheneunik aghayyndardyng bәri biledi. Negizgi múnay, alumeniy,  gaz, uran, temir, kómir, volifram kenish kózderi sheteldik alpauyttardyng qolynda, biri az, biri kóp uaqytqa mәrtebeli ministrliktermen kelisimshart jasap, payda tabu kózine ainaldyryp, negizgi baylyqty sheteldik investor aghayyndar paydalanyp otyr.  Qarjy qúighan sheteldik alpauyttar tabighy baylyqty qalay paydalanam dese - qazanshynyng erki bar, qaydan qúlaq shagharsa degendey, payda ýlesin óz erikterinshe júmsaugha qúqyly. Qazaq ziyalylary bargha mәz bolyp, auzyn qu shóppen sýrtip qarap otyrghan joq; búl turaly aitylyp ta, jazylyp ta jýr. Jergilikti últtyng taghdyry, bolashaghy degenge týn úiqysyn tórt bólip, uәiim jep, kýnirenip jýrgen el ziyalylary jeterlik. Aldaghy uaqytta qiyn týiinning sheshiler túsy, qalyng uәiimning jaqsy nәtiyjesi bolar degen ýmittemiz.

- Dýkenbay agha, jazudy 15 jasynyzda bastaghan ekensiz. Áli de tynbay jazyp kelesiz. Bir әngimeni nemese bir hikayatty qansha uaqytta jazyp bitiresiz? Jalpy kýy talghap, jaghday tandap jazasyz ba, әlde, shabyt kelgen kezde jaza beresiz be?

- Shygharmashylyq sharua - tetigin basyp qalsa, tere jóneletin kompiuter emes. Ol kóbine kónil kýiine, kisining shabytyna, oqyghan,  toqyghan ómir tәjiriybesine kóp baylanysty. Sanaly ómirimde ongha juyq roman, jiyrmanyng ýstinde hikayat, jýz әngime jazsam - búl sóz kiyesi qonghan, dýniyeni boyaumen, suretpen elestete biletin, qiyaly bay, toqyghany kóp, jazumen auyrghan kisi ýshin asa kóp sharua emes. Ár shygharmany jazugha bir nәrse týrtki, iytermeshi, tiyek bolady. Sol tiyekti, iytermeshini dәl tauyp, qadaghalap, kórkem sózben órmek toqysan - shygharma jelisin ústaghanyn.   Bәzbir oqyrman aghayyn: «Siz syrghytyp jaza beresiz be», «jylyna bir roman bitiru onay sharua ma», degen sekildi saual qoyyp hat jazyp jatady. Kórkemsóz tauqymetin týsinbegendikten jazady. Shyndyghyna ýnilip qarasaq: sózden sóilem, oidan ómir, qiyaldan kenistik, bolmystan minez, minezden taghdyr tauqymetin tughyzyp, tiri sózben kisi beynesin oyyp keltirip kórkem shygharma jazu qiynnyng qiyny. Adam boyyndaghy minez, ya bolmasa oqys әreketting sebep-saldary saghattar, kýnder, ailar boyyna qiyalynda jýredi, oiyndy qozghaydy; kóz aldyna qimyl kýiinde elestep maza bermeydi, sodan baryp әreket shyndyghy pisip jetiledi. Sol shyndyqty qaghazgha týsirip әuresin. Bir qarasang - kókeyge qonymdy, ómirding ózinen kóshirip alghanday suret shyghady. Jazu tauqymeti degening osy!

Kóz aldyna keyipkerding qimyl-qalpyn, әreketin, kókeyge qonymdy beynesin elestetip otyryp - birneshe bet jazyp tastaghanyndy ózing de sezbey qalasyn. San týrli situasiya, әreket, qúlyq, minez qyry kempirqosaq boyauynday qily-qily kórinis jasap qaghazgha týsedi, kórkemdikting tiri sózdegi kórinisi osylaysha dýniyege keledi. Ár shygharmanyng dýniyege kelui әrqily, әrtekti: әr shygharmanyng qaghazgha týsu tarihy turaly sonsha bettik zertteu maqalasyn jazugha bolar, bәlkim.

- Dýkenbay Dosjanovqa qoyar pәlendey súraghym joq, bir kezderde jaqsy jazushy bolatyn. Jaqsy jazushy bolghandyghy sol - tili kýngirt te, óte qúnarly, al stiyli óte baptauly bolatyn: "Jolbarystyng sýrleui", "Qyzylqúmnyng jeli ne dep jylaydy", "Kýmis keruen" t.b. Oralhannyng әlemi Altaydyng qarynday appaq bolsa, Dýkenbaydyng әlemi Qyzylqúmnyng qúmynday qyp-qyzyl bolatyn. Yaghni, ózderining ózindik bir qaytalanbas әlemi bar jazushylar bolatyn. Oralhan - Qazaqtyng Úly jazushysy bolyp qaldy. Qazirgi Dýkenbay - olay emes. Nege?

- Qazaq ghúrpynda óli men tirini salystyrmaydy. Bәrining tarazysy - uaqyt. Kórkemsóz әleminde kim úly bolyp qalady, kim oqylmay úmytylady - onyng bәrin úly mәrtebeli uaqyt ólshemi sheshedi. Eshkimning aldyna eshkim shyghyp kórgen joq: býgin dabyraytyp, óneshtep, aspandatyp maqtaghan shygharma - erteng shalduar balanyng shalshyq su keshkenindey әnsheyin nәrse bolyp qaluy mýmkin. Sondyqtan asyqpaghan jón.

Bar gәp kórkemdik qúdiretinde. Áriyne, búl jerde óz basym bir nәrseden sekem alyp, sezikti sekiredi degendey, oqyrman aldynda aqtalayyn dep túrghanym joq . M. Ysqaqbay ózining «Darqan daryn» atty maqalasynda «Dýkenbayda kemshilik bar ma? Áriyne, bar. Kemshilik barlyq klassikterde jetip artylady» degen sózinde shyndyq jatyr. Asyghys qúrylghan jenil situasiya, sydyrtpa bayandau, oida pisip jetilmegen pәlsapalyq topshylau -jazghandarymnan  úshyrasyp qalady. Ásirese , «Dariya», «Tabaldyryghyna tabyn»  romanynda,  «Tilegimdi bere gór», «Qayyqshy» hikayattarynda rabaysyz úbaq-shúbaq sozylghan situasiya, ish pystyratyn bayandau, jer tabandaghan sýlesoq suretteu mashyghy jetip  artylady. Kemshilikti shygharmany oqyrmangha úsynghannan keyin biraz uaqyt ótkennen song sezip-bilip jaghandy ústap ókinesin. Ýstinen bir qaraghanynda әlgi kemshilikten qútylugha tyrysasyn.

Eng ghaniybeti - tiri sózding úiqasymy, jarasymy, kelimsimi, rayy, yrghaghy ólmey, kәduilgi kókeyge qonymdy tabighy tartylys kýshimen qúp ýilesip hatqa týsuinde dep oilaymyn.

Bәlkim, ózimning ereksheligim bolar, bәlkim, әsire mazasyzdyghymnan shyghar - ómir boyy jetilu, ýirenu ýstinde kelemin. Beyne, shól qiyghynda bir jútym sugha yntyqqan jolaushy sekildi kórkemdik atty jetip bolmas, saghymsha sylanyp onaylyqpen ústata qoymas qúdiretti kýshke yndynym qúryp yntyghumen kelemin. Býgingi jazghannan ertengi kýni naqtyraq, myqtyraq, pәrmendirek, kempirqosaq boyauy sekildi kózge elestetip qana jazsam dep armandaymyn. Kórkemdikting jetip bolmas, iygerip tauysa almas kepiyet-qasiyeti dep  әlsin-әli aityp jýrgenim sodan bolar, sirә.

- Latyn tiline qalay qaraysyz?
2030 degen baghdarlamany oryndap tastadyq degenge senesiz be?
Últ ústazy Abaydyng sózderin tolyq týsinemin dep oilaysyz ba?
Qazaq ziyalylary nege Abaydy basshylyqqa alyp ómir sýrmeydi?

- Latyn kaligrafiyasyna kóshudi jón sanaymyn. Erte me, kesh pe, búl tanbagha slavyan túqymdas biraz halyq kóshedi dep oilaymyn. Múnyng astarynan ya sayasat, ya últshyldyq, ya bolmasa bir últtyng aldynda kelesi últtyn  astamshylyghyn izdeuding qajeti bolmas. Kóshu mәselesi - jahandanu ýrdisining aldymyzgha tartqan syr-siyapaty, ómir talaby! Sol sebepti alpys jyl boyyna hatqa týsken kórkem sózimiz, tarihymyz, ótken-ketken shejiremiz kirilisamen qosyla úmytylady degen bergi auyldyng baybalam sózi ghana.

Óz basym hәkim Abaydy jýregimning tórinde ústap ýirengen adammyn. Oghan dәlel: «Abay men Bayron» atty uniyversiytetti bitirer kezde jazghan diplom júmysym, «Abay ainasy» (1995 j.), «Abaydyng ruhy» (2008 j.) atty ghúmyrnamalyq - pәlsapalyq zertteu kitaptarym dәlel bola alady. Búl dýniyelerdi oqyrman qauym jyly qabyldady,  múnyn  ýstine  atalmysh kitaptarym M. Áuezov atyndaghy Semey Últtyq uniyversiyetinde, Qorqyt Ata atyndaghy Qyzylorda memlekettik uniyversiytetinde  dәris retinde oqytylady.

(Jalghasy bar)

Abai.kz