Júma, 27 Qyrkýiek 2024
Janalyqtar 3577 0 pikir 9 Sәuir, 2013 saghat 07:35

Shyghys Týrkistan Respublikasynyng qily taghdyry (jalghasy)

Surette: Abdikerim Abbasov.  Abdikerim Abbasov  «Qúlja azattyq úiymymen» qosylyp, әskery qolbasshylyq shtab qúrghan adam.

 

06.10.1944

Ujúnshin mengerme, basqarma jauaptylaryn shaqyryp, mәjilis ashty. Jer-jerdegi qaruly kóteriliske baghyttap tazalau men «kónil aulaudy» qatar qoldanu baghytyn belgiledi. Áskery jaqtan Jushauliyang janyshtaugha jauapty boldy. Ýkimet jaqtan aimaq, audandarda «ózin qorghau qosyny» qúrylyp, tyghyz saykesetin boldy. «Kónil aulau» jaghynda Shynshysay qamaghan әr últ qayratkerlerinen 270-tey adamdy týrmeden deru bosatudy («keyin taghy da birneshe jýz adamdy irkes-tirkes bosatudy) úighardy. Týrmege qamalghan әr últ әigili qayratkerlerinen, aitalyq, Álen juanjan, Guang lu, Búahan Shahidiylermen ózderi bet kóristi nemese atap bosattyrdy. Keybireulerin ýlken mәnsapqa qoydy. Bir bólimine jol qarajatyn berip, ýilerine deyin jetkizip saldy. Sóitip, júrtty ózine qaratpaq boldy.

***

09.10.1944

Lastay partizandar qosyny Nylqy qalashyghynda ekinshi ret retteu jýrgizdi.

Birinshi ýlken atrettegiler negizinen qazaqtardan qúram tapty. Bastyghy Ákbar, orynbasary Seyit boldy.

Ekinshi ýlken artetti úighyrlardan jasaqtap, Qaynamdy jauapty etti.

Ýshinshi ýlken atretti gýihualar (orystar) qúrady. Jetekshilikke Ivan Shatov bekitildi.

Surette: Abdikerim Abbasov.  Abdikerim Abbasov  «Qúlja azattyq úiymymen» qosylyp, әskery qolbasshylyq shtab qúrghan adam.

 

06.10.1944

Ujúnshin mengerme, basqarma jauaptylaryn shaqyryp, mәjilis ashty. Jer-jerdegi qaruly kóteriliske baghyttap tazalau men «kónil aulaudy» qatar qoldanu baghytyn belgiledi. Áskery jaqtan Jushauliyang janyshtaugha jauapty boldy. Ýkimet jaqtan aimaq, audandarda «ózin qorghau qosyny» qúrylyp, tyghyz saykesetin boldy. «Kónil aulau» jaghynda Shynshysay qamaghan әr últ qayratkerlerinen 270-tey adamdy týrmeden deru bosatudy («keyin taghy da birneshe jýz adamdy irkes-tirkes bosatudy) úighardy. Týrmege qamalghan әr últ әigili qayratkerlerinen, aitalyq, Álen juanjan, Guang lu, Búahan Shahidiylermen ózderi bet kóristi nemese atap bosattyrdy. Keybireulerin ýlken mәnsapqa qoydy. Bir bólimine jol qarajatyn berip, ýilerine deyin jetkizip saldy. Sóitip, júrtty ózine qaratpaq boldy.

***

09.10.1944

Lastay partizandar qosyny Nylqy qalashyghynda ekinshi ret retteu jýrgizdi.

Birinshi ýlken atrettegiler negizinen qazaqtardan qúram tapty. Bastyghy Ákbar, orynbasary Seyit boldy.

Ekinshi ýlken artetti úighyrlardan jasaqtap, Qaynamdy jauapty etti.

Ýshinshi ýlken atretti gýihualar (orystar) qúrady. Jetekshilikke Ivan Shatov bekitildi.

Jalpy әskery quaty 800 dey adam bolyp, osydan bastap «Nylqy partizandar qosyny» dep ataldy. Onyng yqpaly Qúlja, Tekes, Kýnes, Toghyztarau audandaryna tez tarady.

***

09.10.1944

Dudyfu Ileden airoplanmen Ýrimjige kelip, Jushauliyangha mәlimet berdi, odan әskery kýshti molaytudy talap etti.

***

12-16.10.1944

12-qazan kýni Jushauliyang zapas 7-diviziya 19-polkining komandiyri Pynjúniyege 2-batolion men bir minomet rotasyn bastap Ilege kómekke barudy, sonday-aq Ile aimaghynda (Jyn, Búratala, Arasan audandarynan syrt) túratyn gomindang armiyasy men amandyq qorghau bólimderine birtútas qolbasshylyq etudi, Pynjúniyege әskery bólimdi bastap 16-kýni Qúljagha jetip barudy búiyrdy.

***

18-19.10.1944

18-kýni Jushauliyang ornalastyruyn ózgertip, zapas 7-diviziyanyng shtab bastyghy Sauryliyndy Ile aimaghyn ornyqtyratyn uaqyttyq qolbasy etip, osy aimaqta túratyn armiya men amandyq qorghau bólimderine birtútas qolbasshylyq etuge jiberdi.

Sauryling 19-kýni airoplanmen Qúljagha bardy. Ol Nylqy partizandar qosyny men gomindang әskery bólimderining mazardaghy «tiresu» jaghdayyna negizdele otyryp, Iledegi qazirgi әskery kýshti Mazardan shyghysqa qaray «tazalau jýrgizuge» ornalastyrudy úighardy. Sonymen bir uaqytta Kýsharda túratyn armiyanyng atty әsker 4-polkin Múzart asuyn asyp, ontýstikten soltýstikke qaray «tazalau joryghyn jasaudy», zapas 7-diviziya 21-polkin Jyng audanynyng Ashaly asuynan Qúljagha baratyn joldy tosudy búiyrdy.

***

1944-jyl, qazan aiynyng orta sheni.

Sýiding audanynyng (qazirgi Qorghas audany) Kensay jol qorghau ornynyng bastyghy Fatey Ivanovich Leskiyn, Kensay ónirinde partizandar qosynyn qúrugha kiristi.

***

1944-jyl, qazan aiynyng orta sheni.

Jemeney, Qobyq, Qaba, Buyryltoghay partizan qosyndary qyzyl adyrda mәjilis ashyp, «Azattyq úiymy» men partizandar qosynynyng birlesken qolbasshylyq shtabyn qúrdy.

***

21.10.1944

Ólkelik ýkimetting jorasy, qosymsha Halyq ister mengermesining bastyghy Dynshiyanhay bastaghan Guanlu, Uzal Sarachýn qatarlylardan úiymdastyrylghan «Qúlja hal súrau ýiirmesi» Qúljagha baryp, Ákimbek Qoja qatarly bedeldi qayratkerlerden jәne Kenes Odaghynyng Qúljada túratyn konsulhanasyndaghylardan «hal súrap», әngime mәjilisin ótkizdi. «Nylqy oqighasy Shynshysaydan qalghan jaraqat» dep ótirik aitty. Ári qylmystylar bosatylady, ólgenderding sýiegi beriledi, tәrkilengen mýlikter qaytarylady dep uәde berdi. Osylaysha jerlik halyqtyng qarsylyghyn baspaqshy boldy.

***

21-23.10.1944

Nylqy partizandary jibergen bólimshe partizandar atreti Jyng audandyq saqshy mekemesining qorghauyndaghy Ashaly asuyn aldy. 23-kýni ýdire tartyp, Jyng qalashyghynan 15km aralyqtaghy jerlerge deyin bardy.

***

26.10.1944

Ujýnshin Janjiyeshiyge telegramma joldap, Kenes Odaghynda oqyghan, orys tiline jettik, Qytaydyng Kenes Odaghy elshihanasynyng qyzmetkeri Lii Zyryndy Shynjangha tezirek jiberip, AQSh-ta oqyghan syrtqy ister ministrligining Shynjang ólkesindegi syrtqy ister arnauly ókili Uzyshiyannyng ornyna qongdy talap etti.

***

28.10.1944

Ujynshie Ile, Altay, Tarbaghatay, aimaqtarynyng uәliylerine telegramma joldap, bylay dedi:

«Kenes Odaghy men Shynjang shegaralas, baylanysymyz qoy, etene kórshilermiz. Ortalyqtyng jer-jerdegi elshihanalardyng qyzmetkerlerine jәne múhajyrlargha әdep-iba kórsetu, birer is bolsa ózara selbesu, tatu-tәtti mereymen kórshilik qarym-qatynas jasau kerek degen núsqauy bar. Múny jer-jerdegi mәnsaptylar tereng týsinu kerek!»

***

29.10.1944

Zapas 7-diviziya 21-polki Manas audanynan Jyng audanyna baryp, Dahiyanzy men Ashaly asuyna ornalasty.

***

1944-jyl, qazan aiynyng songhy sheni.

Gomindang Kýnes basqaru mekemesining bastyghy Lo Jiyhúy Nylqy partizandarynyng Nylqy qalashyghyn basyp alghan habaryn estip, qalashyqty tastap, armiya men ýkimet adamdaryn bastap, Qarasharige qashyp ketti. Mynbasy Jәiirbek Bestóbede (qazirgi Kýnes audanynyng qalashyghy túrghan jer) qolbasshylyq shtab qúryp, biylikti ótkizip aldy.

***

1944-jyl, qazan aiynyng songhy.

Qúljada qúraldy kóterilis jasau shart-jaghdayynyng pysyp-jetilgenine qaray otyryp, «Qúlja azattyq úiymy» Ábdikerim Abbasovty Kenes Odaghynan kómek súraugha jiberdi.

***

1944-jyl, qazan aiy

«Altay tónkeristik uaqyttyq ýkimeti» Shingil audanynyng Búlghyn degen jerinde qúryldy. Ospan Islamúly ýkimetting basshysy; Dәlelhan Sýgirbaev ýkimet basshysynyng orynbasary, qosymsha әskery ister qolbasshysy; Lәtip Mústapaúly, Ramazan Bólimúly, Molla Islam Smaylov qatarly on kisi jora boldy. Sonymen birge, Altay partizandar qosyny retke salynyp, 9 ýlken atretke bólindi.

***

02.11.1944

Nylqy partizandar qosyny gomindang armiyasynyng bir batoliondyq әskery kýshining qorshauynda qalyp, Nylqy qalashyghyn amalsyz tastap, Lastaygha shegindi.

***

03.11.1944

Nylqy partizandar qosyny Jalynqolda Lastaygha shabuyl jasap kelgen zapas 7-diviziya 19-polk 2-batolionynyng bir rotasymen segiz saghat qiyan-keski shayqas jýrgizip, gomindang armiyasyn oisyrata shyghyndatyp , shegindirdi. Partizan qosynynyng basshysy Ákbar auyr jaralanyp, 10-kýni qúrban boldy.

***

04.11.1944

«Qúlja azattyq úiymy» Kenes Odaghynyng Qúljada túratyn armiyanyng negizgi әskery kýshining Nylqy audany ónirine jótkelip kelgen, qalany qorghap túrghan myng bes jýzden kóbirek әsker, saqshylar Ile aimaqtyq saqshy mekemesi, Ayranbaq airodromy, Gýianmiyau qolbasshylyq shtaby, sauda-ónerkәsip seriktigi qatarly jerlerge bytyray qonystanghan jaghdaydan paydalanyp, bir jaghynan qala ishinde búqarany astyrtyn attanysqa keltiru, úiymdastyru jәne qúraldandyru isterin istedi. Sonymen bir uaqytta ish pen syrt birlesip, Qúljany bir jolda alu ýshin Nylqy audanyndaghy Lastaygha adam jiberip, Nylqy partizandar atretin Qúljagha dereu shabuylgha ótudi talap qyldy.

***

04.11.1944

Lubiyndy, Gauuilar Jalynqol shayqasynda oisyray jenilgendikten, Ýrimjige shúghyl telegramma joldap, kómek súrady.

Telegrammada bylay dedi: «Býlikshilerdin» kýshi kýnnen - kýnge kýsheyip barady. Myng bes jýzden kóbirek adamy, ýsh jýzden astam myltyghy bar. Barlyghy atty әsker. Nylqy audanyna barghan avtomoblder qaytqanda týgel jaraly әsker alyp qaytty. Qúlja audanynyng Pәnjim, Jeliýz jәne Sýiding audanynyng Lausaugu degen jerinde týgel jasyryn úiymdar qimyl jasaydy. Ilening audandaryndaghy hanzu qyzmetkerler men hanzu búqara Qúljagha kelip aldy. Qúlja qauip astynda qaldy. Kómekke әsker biberudi ótinemiz.

***

05.11.1944

Qúlja kóshelerinde «Halyqty ezip otyrghan ýkimetti joyayyq!», «Músylmandar birlesip, qytaylardy quyp shyghayyq!», «Dúnbilyqtar* Shynjannan shyghyp ketsin!», «Tónkeris jenisi jasasyn!» degen mazmúndaghy úrandar men ýgit qaghazdary bayqaldy. Ile aimaqtyq saqshy mekemesi Shynjang ólkelik armiya ýkimet biyleushilerine shúghyl telegramma joldap: «Qúlda dýrbeleni búrq ete týskeli túr, dúrbeleng jasaugha әzirlengen qaru-jaraq qalagha tasylyp jatyr» dedi.

--------------------

Dúnbilyqtar*- «18-qyrkýiek» oqighasynan keyin, sheginip Kenes Odaghyna barghan, Shyghys soltýstik Japon shapqynshylaryna qarsy Jaujýrekter qosynyndaghylar. 1933-1934 -jyldary Kenes Odaghynyng Siyberiyasy arqyly top-tobymen Shyghys Týrkistangha keldi. Olar Ile, Tarbaghatay, Ýrimji qatarly jerlerge ornalastyryldy.

***

05.11.1944

Nylqy partizandar qosyny Mazargha shabuylgha ótudi josparlap jatqanda, «Qúlja azattyq úiymynyn» úqtyruyn tapsyryp alyp, búrynghy josparyn ózgertti. Lastaygha shabuyl jasap kele qalghan gomindanng әskery bólimderine tosqauyldap soqqy beru ýshin, Mazar asuyna azyraq qúraldy kýsh qaldyrghannan syrt, negizgi kýshti ýsh jolgha bólip, gomindang armiyasynyng bazasynan ainalyp ótip, tau jolymen Qúljagha tóte tartty.

***

06.11.1944

Tang sәride Nylqy partizandar qosynynyng 2-ýlken atreti Qúlja qalasynyng manyndaghy belgilengen jerge kelip jetti. Biraq, 1-, 3-ýlken atretter mejeli jerge der kezinde jetip ýlgirmegendikten, 2-ýlken atret jeke-dara Qúlja 3-rayondyq saqshy mekemesine shabuyl jasap, gomindang armiyasynyng 128-diviziyasynyng bir batoliondyq әskery kýshining 3 airplanynyng qorghauynda jasaghan qaytarma shabuylyna úshyrap, amalsyz Túrpanuzge sheginip, 1-, 3-ýlken atrettermen qosylyp, sol kýni týnde Ýshdarbazagha jetip, búiryq kýtti.

***

06.11.1944

Fatey Ivanovich Leskin partizandar qosynyn bastap, Lusagu saqshy bólimshesine tútqiyl shabuyl jasap, rayon bastyghy, saqshy bastyghy, saqshylary bar ondaghan adamdy atyp óltirip, Lusagudy basyp aldy. 53 myltyq olja týsirdi. Habar taralysymen, partizandar qosynyna qatynasugha kelgen adamdar tolastamay, birdemde jýz adamgha jetip, Mogtnov, Leksinder  bastaghan partizandar qosyny úiymdastyryldy. Sol kýni Abdikerim Abbasov Kenes Odaghynyng komandiyri Petr Romanovich Aleksandrovpen birge qúraldy qosyn bastap, Kenes Odaghynan Qorghas arqyly Qúljagha jasyryn kirip, «Qúlja azattyq úiymymen» qosylyp, әskery qolbasshylyq shtab qúrdy. Búghan Aleksandrov jauapty boldy. Mýsheleri Rahymjan Sabyrhajiyev, Abbasov, Varsatovy Mihayloviya Majarov, Qasymjan Qambarilar boldy. әskery qolbasshylyq shtaby 7-qarasha kýni qala boyynsha kóterilis jasap, Nylqy partizandar qosynynyng Qúljagha shabuyl jasauyna sәikesudi úighardy.

***

07-10.11.1944

7-qarasha kýni tang sәride Nylqy partizandar qosyny Qúlja qalasyna shabuyl jasady. Qaladaghy úsaq últ búqarasy oghan jabal ýn qosty. Birneshe kýnge sozylghan qiyan-keski shayqasta ilgerindi-keyindi Altyshar kóshesi, Súltan kópiri, Sayboyy qatarly jerlerdi basyp aldy. sayboyy kópirin mengeruge aldy. qyzdar orta mektebining ghimaratyn iyelep, Uәly mekemesine jәne Aymaqtyq saqshy mekemesine, Sauda ónerkәsip seriktigine baratyn manyzdy joldardy órt kýshimen ústady. Lu Biyndyny atyp óltirdi. Sau Ryling bir jaqtan 19-polkting 1-batalionyna uәly mekemesi, aimaqtyq saqshy mekemesi, sauda-ónerkәsip seriktigi qatarly oryndardy berik qorghaugha shúghyl búiryq týsirdi. Endi bir jaqtan Nylqy audanyndaghy 19-polkting 2-batalionyn kómekke shúghyl jótkedi. Sonymen birge, Jyng audanynda, Ashaly asuynda túratyn 21-polkke Qúljagha kelinder dep shúghyl telegramma joldady.

9-qarasha kýni Jushauliyan, Ujúnshinder mynaday úigharym jasady:

1). Zapas 7-diviziyanyng komandiyri Ly Yushiyang Qúljagha әskery isterdi basqarugha jiberiledi. 2). Dynshiyanhay Qúljagha hal súraugha jiberiledi. 3). Zo Shuping Ile aimaghynyng әkimshilik baqylau uәliyligine taghayyndalyp, Dynshiyanhaymen birge baryp, mindet alady. 4). Syrtqy ister ministrligining Shynjang ólkesinde túratyn syrtqy ister erekshe uәkilder mekemesining uәkili 10- qarasha kýni  Zo Shupiyn, Liishiyan, Dynshiyanhaylarmen birge airpylangha otyryp, Qúljagha baryp, Kenes Odaghymen aradaghy deplomatiyalyq isterge selbesedi.

Osy kýni zapas 7-diviziyanyng 21- polk komandiyri Jiyang Shuanshuan búiryq boyynsha kómekshi әskery bólimdi bastap, úrys jýrgizedi. Zapas 7-diviziya, 19- polkining 2-batoliony Nylqy qalashyghyn tastap, Qúljagha kómekke bardy. Búlar Ayranbaq ónirinde partizandar atretining tosqauylyna úshyrap, qalagha kire almady.

***

10.11.1944

Lusagu partizandar atreti Kensaydy qúrsaulap, Ýrimji-Ile tas jolyn tosyp tastady.

***

10.11.1944

Keshte Sauryliyang Jushauliyangha telegramma joldap, «Qúlja oqighasy» aqualyn mәlimdedi, әri mynaday sheshu әdisterin aitty: 1). Áskery bólim kýshin ýzdiksiz molaytu kerek. Memleketten әl ketkenshe shayqaspay bolmaydy. 2). Deplomatiyalyq tәsilmen ymyragha kelu, ony dostyq kómek dep atasa bolady. Biraq, Kenestik Rossiyanyng әsker jiberuine jol bermeu. 3). Qaladaghy «Bandylar» týgeldey orystar men tatarlar. Olar konsulihanany baza etip otyr. Qaru-jaraqtarv týgeldey Kenes Odaghynda jasalghan. Birden-bir jol jogharydaghy ekinshi әdis qana.

***

10.11.1944

Qúlja jaghdayy shúghyl ózgerip, airplannyng úshyp-qonuyna senim bolmaghandyqtan, Zoshupiyn, Liishiyan, Dynshiyanhaylar Qúljagha baru josparyn ózgertip, Lishauliyang mynaday jana úigharym jasady: 1). Liishiyang bir batolionyn Qúljagha kómekke jibersin. Sonymen birge, Dahiyanzydaghy 21-polkting bir batolliony kóne Artaygha (ekinshi beket) baryp ornalasyp, Ýrimji-Ile tas jolyndaghy qatynastyng ýzilmeuin qamtamasyz etutelegramma arqyly búiyrylsyn! 2). Ile aimaghy boyynsha әskery týs jariyalansyn! Syrtqy ister erekshe uәkilder mekemesi Kenes Odaghynyng Qúljada túratyn konsulihanasyna nota tapsyryp, kýtpegen isterding tuylyp qaluynan saqtanu ýshin olardan Qúlja manyndaghy Kenes múghajyrlaryn Elshilikke jinap aluyn ótinsin! 3). Dórbiljinnen bir batolion jayau әsker Shihugha, Qobyqtaghy atty әsker polki Dórbiljinge jiberilsin!

***

10-12.11.1944

10-qarasha kýni tang aldynda Nylqy partizandar qosyny Áskery qolbasshylyq shtabymen birge Qúlja qalasyndaghy gomindang qarauylshy armiyasyna jappay shabuylgha ótti. Partizandar qosyny eki baghytqa bólinip, qarauylshy armiyanyng shtabyna aimaqtyq saqshy mekemesine jәne sauda-ónerkәsip seriktigine týiindi shabuyl jasady. Seyit bastaghan atret búqaranyng sәikesuinde eki saghat qiyan-keski shayqas jasap, qarauylshy armiya shtabyn basyp aldy. seyit auyr jaralanghandyqtan, partizan qosynyn Manaphan basqardy. 12-qarasha kýni Qúlja audandyq ýkimetin, audandyq saqshy mekemesin jәne uәly mekemesin aldy. Sonymen bir uaqytta, Qaynam bastaghan ekinshi baghyttaghy atret búqaranyng dem beruinde aimaqtyq saqshy mekemesi men sauda-ónerkәsip seriktigin ózderine qaratty. Gomindang armiyasynyng bir batoliondyq әskery kýshi joyyldy. Eki qoymany qorghaytyn gomindang әskery bólimindegi úsaq últ әskerlerinen 400-den astam adam kóterilis jasady. Sonymen Qúlja qalasy rayony týgeldey partizandar qolyna ótti.

Sau Ryliyang qarauylshy әskerlerding qalghan-qútqanyn, komandirler men әskerlerding bala-shaghalarynan, Nylqy audanynan kómekke kelgen mәnsaptylardan, hanzu búqarasynan jiyny 8 mynnan kóbirek adamdy bastap, qala manyndaghy airodrom jәne Ayranbaq, Gúiyang bútqanalarynyng biyigin iyelep, kómek keluin kýtti. Tek, Gu ýy ghana búiryq berip, aimaqtyq saqshy mekemesining aulasyndaghy týrmede jatqan birqydyru úsaq últ búqarasyn qyrghyndaghannan keyin, az adamdy ertip, Ile ózeninen ótip, Súmyl audanyna qashyp bardy.

***

1944-jyl, qarasha aiynyng bas sheni.

Abdireyim, Baudinder Sýidýng audanynyng Langan ónirinde jasyryn qimyl jasady әri Lausagu partizandar atretimen baylanys ornatty. Osydan song Qúlja jaq Múqpyl tóre bastaghan 20 neshe adamdy jiberdi. Sonymen Sýidýng partizandar qosyny qúryldy.

***

11.11.1944

Jushauliyan, Ujúnshin ekeui Jiyanjiyeshige telegramma joldap, bylay dedi:

Qazirgi jaghdayda Kenes odaghymen deplomatiyalyq qatynasty birjolata retke salu әdisin qoldanbasaq, «Ile oqighasy» siyaqty oqighalar tolastamaydy. Shynjang aldaghy jerde mýshkil halge kiriptar bolady. Olar taghy mynaday úsynys qoydy: Ortalyq ýkimet Vashington jaqtyng Kenes Odaghy ýkimetimen sóilesip, Qytay men Kenes shegarasynyng búrynghyday tynysh boluyna mýmkindik jasauy; Kenes Odaghy elshiligimen shyndap kenesu ýshin, jayshylyqta Kenes Odaghymen baylanysy tәuir adamdardy dereu Shynjangha jiberui kerek. Sóz sonynda әsker, ekonomikalyq jaqtardan Shynjannyng kýshin tolyqtaudy da talap etti.

***

12.11.1944

«Qúlja azattyq úiymy» úighyr, qazaq, qyrghyz klubynda jinalys ashyp, «Shyghys Týrkistan Respublikasy uaqyttyq ýkimeti» qúrylghandyghyn jariyalady.

Memleket tuy ortasyna sary Ay, júldyz ornatylghan jasyl tu bolady dep belgiledi.

Álihan Tóre, Ákimbek Qoja, Ábdirop Maqsúm, Rahymjan Sabyr Qajiyev, Múqametjan Maqsúm, Ábdikerim Abbasov, Qabip Bernashev, Ánuar Músabaev, Pavel Pablovich Moskalev, Ábilqayyr Tóre, Buka Ambal, Ghayny Ioldash, Saljanbay Babajan, Áblimit Ály Halpe, Petr Romanovich Aleksandrov, Qaynam qatarly 16 adam saylanyp, Uaqyttyq ýkimet komiyteti úiymdastyryldy.

Álihan Tóre ýkimet tóraghalyghyna, Ákimbek Qoja ýkimet tóraghasynyng orynbasarlyghyna, Ábdirop Maqsúm Ýkimetting bas hatshylyghyna saylandy.

Jinalys Uaqyttyq ýkimetke qarasty qúrlymdardy qúrugha jәne Uaqyttyq ýkimetting organ gazetin shygharugha kirisudi; әskery qolbasshylyq shtabyn Uaqyttyq ýkimet partizandar qosyny bas shtabyna ózgertip, Aleksandrovty bas qolbasshy etip taghayyndap, jer-jerde soghysta jýrgen barlyq qúraly kýshke birtútas basshylyq etudi úighardy.

***

12.11.1944

ShTR Uaqyttyq ýkimeti komiyteti №1 qauly maqúldady. Basty mazmúndary mynaday: 1). Búrynghy Qytay ýkimetining mal-mýlkin Uaqyttyq ýkimetting bekituinsiz júmsaugha bolmaydy. 2). Jer-jerdegi partizandar qosynynyng kiyim-keshegin, Uaqyttyq ýkimet bekitkennen keyin, bas shtab jauapty bolyp taratady. 3). Qabip Bernashev jauapty bolyp Oqu-aghartu mengermesin; Ánuar Músabaevke Qazyna mengermesin;  Ábilqayyr Tórege Mal sharuashylyq mengermesin; Saljanbay Babajan japaty bolyp egin, Orman, su sharuashylyq mekemesin qúrudy úighardy. Áblimit Ály Halpege dinny әigili qayratkerlerden úiymdasqan Dinny ister mengermesin jasaqtau tapsyryldy. Joghary sot mekemesin qúrugha  Múqametjan Maqsúm bekitildi.

4). Tasymal, ýi, sauda, mal sharuashylyq ónimder salyghy jana әdister boyynsha alynady. Al, basqa salyqtar eski ýkimetting belgilemesimen atqarylady. 5). Búrynghy Qytay ýkimeti tarkilegen jekelerding ýileri men kәsipkerlerding sauda búiymdary óz iyelerine qaytarylady.

***

12-15.11.1944

12-qarasha kýni Lusaugu partizandar atreti Petey Ivannovich bastaghan qúraldy bólimdi jana Artay, Talqynyng kezeni, Symintuzy qatarly jerlerge shabuyl jasaugha jiberdi. Gomindang әskery bólimderi 13-qarasha kýni Symintuzyny, 14-qarasha kýni Talqynyng kezenin qaytaryp aldy. Leskin bólimi amalsyzdan jana Artaygha shegindi. 15-qarashada Gomindang әskery bólimderi jana Artaygha shabuyl jasap, jenildi. Bronovik avtomoblderi qýiretildi. Sóitip Symintuzygha shegindi.

***

13.11.1944

Ujúnshin Gauboidy Altaydyng uәliyligine taghayyndady. Oghan ólkelik saqshy bastyghynyng orynbasary Sau Tiyanjumen birge Altaygha baryp, Altay partizandaryn «eldesuge» shaqyru jóninde búiryq berdi.

***

13.11.1944

Sauryliyang Jujauliyangha telegramma joldap, Qúlja qala rayonynyng qoldan ketkenin, әskery bólimderding Ayranbaq, Ayrodrom, Gýyanmiyaugha shegingenin mәlimdedi. Dereu әueden azyq-týlik, oq-dәri, dәri-dәrmek jetkizip berudi; tez arada ýlken mәnsaptylar, kómekshi әskery bólim jiberudi talap etti.

***

14.11.1944

Shyghys Týrkistan uaqyttyq ýkimeti Talghat Músabaev, Guanlu, Lubiniylerdi Toghyztarau audanyna baryp, sol aradaghy gomindannyng armiya, ýkimet qyzmetkerlerin tize býguge nasihattaugha jiberdi.

***

14.11.1944

Jiyanjiyeshy Ujúnshinge telegramma joldap, Luzyrúndy syrtqy ister ministrligining Shynjanda túratyn syrtqy ister uәkili etip taghayyndaugha qosylatyndyghyn bildirdi.

***

14.11.1944

Gominang 29-qúramasynyng bas qolbasshysy, qosymsha jana 2-armiyanyng komandiyri Litiyejýn Qúmyldan airplanmen Ýrimjige kelip, Ilening «Bandylardy tazalau» júmysyn basqardy.

***

14.11.1944

Jushauliyang Ýrimjide shúghyl әskery ister mәjilisin ashyp, bes baghytqa bólinip Qúljagha kómekke barudy, Qúljanyng soltýstik qala manyndaghy ýsh orynda bekinip jatqan gomindang әskery bólimderimen tize qosa otyryp, Qúljany qaytaryp aludy úighardy. Oghan mynaday jospar jasady:

Birinshi baghytqa - Jana 45-diviziyadaghy polk komandiyri Huuynsy әskery bólimderdi bastap, Ile-Ýrimji tas jolyn boylap, Symintuzyghy armiyamen qosylyp, Sýidinge joryq jasau. Ary qaray Sýidindegi armiyamen birge Qúljagha basyp kiru mindetteldi.

Ekinshi baghyt - Kýsheytilgen atty әsker bataliony Ashaly asuyna baryp, ol arany qorghap túrghan әskery bólimmen birge Qúljagha soltýstikten shabuyldau tapsyryldy.

Ýshinshi baghyt - Kýsheytilgen eki atty әsker rotasy Qarashariden attanyp, Narat asuynan asyp, Toghyztaraudy basyp ótip, Qúljagha shyghys ontýstikten kiredi.

Tórtinshi baghyt - Kýsheytilgen bir atty әsker bataliony Aqsudan shyghyp, Múzar asuy arqyly Múnghúlkýreni alyp, Qúljagha ontýstikten soqy beredi.

Besinshi baghyt - kýsheytilgen bir batalion Arasan audanynan shyghyp, Aqsu asuy arqyly Dashigugha baryp, Qorghas qalashyghynda túratyn әskery bólimmen birigip, Qúljagha batys soltýstikten shabuylna ótedi.

***

15.11.1944

Jushauliyang zapas 7-diviziyanyng komandiyri Liiishiyangha zapas 7-diviziya shtabyn jәne tóte qarasty әskery bólimdi, jana 45-diviziyanyng 3-polkin (bir batolion kem) bastap, oghan soghys avtomobil atreti men eki zenbirek qosyp alyp, Ýrimjiden mashinamen Jyngha baryp, onan song ekige bólinip, jayau jýrip, Dahiyanzy, Ashaly asuy arqyly Qúljagha kómekke barudy úighardy.

***

16.11.1944

Ysqaqbek Mononov jәne Kenes Odaghynyng komandiyri Aleksandr (atyn Eskendir dep ózgertti), Ivan Grigorvich Palinovtar tatar, qyrghyz, qazaq últtaryn negiz etken bir batalion atty әskerdi bastap, Kenes Odaghynan Qúljagha kelip, Ayranbaqty qorshaugha alu shayqasyna qatynasty.

***

16.11.1944

8-soghys rayonynyng qolbasy ózine qarasty әue armiya bas punkiytine Jyng audanynda airdrom salyp, jayau әskerge sәikesip, Ilege kómektesip soghys jýrgizu jóninde búiryq týsirdi.

***

16-18.11.1944

16-qarashada Múnghúlkýre audanyndaghy Gomindannyng armiyasy men ýkimet qyzmetkerleri audan qalashyghyn tastap, ontýstik Shynjangha qashty. Búrynghy oirat múghúl batolionynyng bastyghy Oshyr Nabyn búdan habar alghan son, bir jaqtan adam jiberip, Qúljamen baylanys jasady. Endi bir jaqtan jýzdep qúraldy adam úiymdastyryp, 18-qarasha kýni Shaty manynda toruyldap soqqy berdi. Múnghúlkýre audanynyng әkimi qatarlylardy atyp óltirdi. Olardan ondaghan adam qashyp qútylghannan syrt, qalghandary týgel tize býkti. Ózdiginen úiymdasqan búl qaruly qosyn jeniske jetkennen keyin, Múnghúlkýre partizandar qosyny bolyp úiymdasyp, ilgerindi-keyindi  Múzart asuyn qorghap jatqan gomindang armiyasynyng eki batolionynyng Múnghúlkýre audanyna jasaghan ýsh retki shabuylyn oirandady. Gomindang armiyasynyng ontýstik Shynjannan Múnghúlkýre audany arqyly Qúljagha kómektesetin jolyn kesip tastady.

***

17.11.1944

ShTR Uaqyttyq ýkimetining organ gazeti «Azat Shyghys Týrkistan gazeti» mekemesi qúryldy. Mekeme bastyghy Qabip Bernashov boldy. Gazet sol kýni Qúljada úighyrsha, qazaqsha, oryssha, qytaysha (qytay tilindegisi «Erikti Shyghys Týrkistan» degen atpen) tórt tilde resimy basylyp taratyldy.

(Jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2562