Qyzyr – shyghystyng Arab dýniyesine, óte-móte Injil, Islam dinderine baylanysty obraz. Solay bola túrsa da, qyzyrdy jәne onyng dinmen qatysyn zertteuge bizding pikirimiz joq. Qarymy jetken taghdyr da qay halyqtyng dýniyesi bolsa da zerttey beru bar qúbylys. Bizding nazarymyzdy audaryp otyrghan qyzyrdy zertteu emes, qydyrdyng qyzyrgha auysuy. «Qyzyr obrazy qalay tuylghan?» degen maqalada avtor: «Qyzyrdyng qazaq arasynda jarysa qoldanylyp jýrgen bir aty – qydyr» deydi. Jәne búl tújyrymyn qazaqtyng «Qydyr darysyn» degen batasyn «Qyzyr darysyn» dep qiystatu arqyly bógenaylaydy. Bizshe, qyzyrdyng qydyrmen ýsh qaynasa sorpasy qosylmaydy. Biraq qyzyr qúsap qydyrdy da dinge jetelep aparatyn búl bir qúbylysty sabaqtaghanda, tәrizi myna bir jaytty eskerip ótpey bolmaytyn siyaqty.

Qazaq kenes ensiklopediyasynda qydyrgha mynanday anyqtama jasalghan: «Qydyr – músylman dininde el aralap jýrgen adam beyneli әuliye, adamgha qamqorshy, baqyt, dәulet berushi. Diny nanym boyynsha, әr bir nәrsening iyesi bolady – mys. Mysaly, qút, dәulet, yrys. Olar týrli qús, adam, jәndik beynesinde el kezip jýredi – mys. Sonyng biri – qydyr». Dindi tiyek etken búl anyqtama da kónilge onsha qonymdy bolyp shyqpaghan. Nege deseniz, qydyrdyng músylman dinimen, yaghny islamyatpen tuada qatysy joq. Eger qatysy bolghanda, ony (qydyrdy) moynynan jetelep islam dinine әkelushiler – molda, qojalar. Dindi taratu, dinning abroyyn kóteru ýshin olar kóp nәrsening basyn ayaghyna tónkerdi. Barsha nәrsege din tanbasyn basqysy keldi. Basqany qoyyp, qazaqtyng ata – babasyn da sahabadan taralghan dep payghambargha jaqyndatty. Jәne múndaghy jaqyndatu birer kýnnin, birer jyldyn, birer mezetting sharuasy emes, bir qansha zaman, bir qansha ghasyrlargha sozyldy. Ata-babanyng ózi auysyp kete jazdaghan osynday jaghdayda, qydyr obrazynyng qyzyrgha auysuyna qalaysha tandanargha?!

Desede, halyq óz dýniyesin dinge aiyrbastay qoyghan joq. Halyq kókeyinde qydyr beynesi mәngi baqy jasay beredi. Olay bolatyny, búl beyne dinnen tughan joq, halyqtyng este joq eski zamandardan bergi jaratylystyq dýnie tanymynan tughan edi. Tól tumysyna bitken múnday tanym, halyqtyng ózimen birge jasasa kele, zamannyn, ómirding san yqylymyn keship, ózining ertegi, anyz, oy dýniyesindegi beyneli obrazyna, estetikalyq, filosopiyalyq úghymyna ainaldy. Teginde, «Qydyr» degen búl úghymdy onyng sózdik maghynasyndaghy ataluymen jalqylastyra qaramay, úghymdyq, beynelik mәnimen baylanystyra qarau kerek. Halyqtyng dýnie tanymyndaghy qydyr – kezip jýrgen qozghalysty kýide beynelenedi. Taryqqangha quat, talyqqangha medeu bolatyn jarlyny jarylqap, sorlyny esirkep, baqyttyn, yrystyng enshisin ýlestiretin ol, bir orynda túraqtap túrsa bolmas pa edi?! Basqagha qúdireti jetkende, túraqtap túrugha qúdireti jetpedi me?! joq, búl aradan jaratylystyq dýniyening qiyannan búldyraghan bir syry qarandaydy.

Halyq dýnie tegining osy bir búldyraghan syryn – qozghalystyng nyshanyn kókeyine týie bastaghan, atap aitqanda, osynau bir baq pen sordyn, jaqsylyq pen jamandyqtyn, izgilik pen jauyzdyqtyng taytalasqan dialektikalyq qozghalys kýii, qydyrdy da kezip jýretin qozghalystyq kýige týsirgen. Halyq: «Qyryqtyng biri – qydyr» dep onyng belgisizdik, túraqsyzdyq qozghalys kýiin ashyq aitady. Halyqtyng úghymynsha, qydyrdy tabu jalbarynu, siynu arqyly ghana qolgha keletin sharua emes. Qydyrdan ýmiti bolghan kisi kóp enbektenip, kóp izdenu kerek. Qareketke, ghylymgha, esil múratqa armay-talmay talpynu kerek. Onyng armas-talmas qareketinen, adal, dúrys enbek múratynan әserlengen qydyr, sonda ghana ony qoldap, isin ilgerletedi. Mine búdan halyq úghymyndaghy qydyrdyng diny nanymdaghy «iye» retinde emes, tabighattyng zandylyghy retinde kórinetinin anyq bayqaugha bolady.

Onan son, qydyrdyng kóbineky batadan oryn aluy da tegin emes. Halyq úghymynda batanyn, bata beruding joly ýlken. Aghynan jarylghan aq bata azamattyn, elding әdiletti, iygilikti, keleli zor isine ainalady. Múnday batany kóringen adam bermeydi, júrtqa tanylghan, jasy ýlken, halyqtyng aqylgói, oishyl qadirmendi danasy, yaghny halyq sipatyndaghy adam beredi. Batadaghy: «Áueli qydyr qoldasyn, qayratyng bolsyn joldasyn...» dep arnay, kesetile aitylatyn sózderden bata alushy ýlken ruhany medet tauyp, isining dúrystyghyna, kópting qoldaytynyna, adal enbegining janatynyna kónili kónship, senimi kýsheyip, qayraty tasy týsedi. Múnan qydyrdyng halyq qoldaytyndy qoldaytyny, әdiletti, dúrystyqty, taban et, manday terdi qoldaytyny anyq bayqalady. Halyq kókeyindegi qydyr beynesining búlaysha izgiliktin, baqyttyn, jaqsylyqtyng simvoly bolyp kelui, әlde qanday bir diny nanymdardaghy ghayry sebepterge baylanysty emes, halyqtyng arman-tilegine, estetikalyq mýratyna qatysty ekeni anyq angharylady. Demek, batadaghy qydyr da talaptanudyn, enbektenip izdenuding demberushisi.

Qazir halyqtyq múralardyng qauyrt jinalyp, rettelip jәne zerttelip jatqan kezi. Halyq qazynasy úshan-teniz. Negizgi nәrse, bar dýniyeni qalybyn qúratpay jinap alu. Búl aradaghy «qalybyn qúratpau» degenimiz, kezikken dýniyeni estilgen, aitylghan, jazylghan kýiinde audyrmay hatqa týsiru. Al, negizinen bayyptau qajet bolghanda, armay-talmay izdenu. Búlay dep otyrghanymyz, key-keyde bizding óz kókeyimizding jýrdek keletini. Halyq dýniyesin óz kókeyimizge balap qaray salatyn, týzete salatyn jaytterimiz әr jerden beleng berip jýr. Áriyne kisining óz kókeyindegi nәrsening ózine jón qúsap bilinetini, týimedey nәrsening kózine týiedey bolyp kórinetini ekining birinde kezigetin qúbylys. Múnyng ózin jekening erki emes, tanymnyng obektiv jaghdayy belgilegen. Osyny dep halyq dýniyesining týiedey nәrsesin týimedey kórip qalsaq, eleusiz qarasaq kelispeydi. Halyq dýniyesi halyqtyng ózimen birge jasasyp kele jatqan, san zaman, san ghasyrdyng keshuinen, synynan ótken dýniye, bizge jetip otyrghan múnday dýniyening týimedey emes-au, tarydayynyng ózi – tauday. Sol sebepti, meyli qanday jaghdayda bolsyn – jinayyq, retteyik, zertteyik – halyq dúniyesine qatty abay bolghanymyz jón.

Ázimqan Tyshanúly (1929-1993)

Abai.kz