Endi asa iri sayasy oqighagha bagha beru qaldy. El auqymynda ótkizilgen әr sayasy sharagha obektivti bagha berilmese, paydaly qorytyndy jasalmasa, kelesi sharalar da, qoymaljyng batpaq dengeyinde ótedi, algha jylju bolmaydy.

Aytarymdy ýsh soqyr turaly ýndi anyzynan bastayyn. Olardyng bireui pilding qabyrghasyn sipalap túryp, «pil degen qabyrghagha ilingen kilem siyaqty» degen eken. Ekinshisi januardyng ayaghyn qúshaqtap túryp, «pil jerge qaghylghan dingek» siyaqty dep, ýshinshi soqyr hobotyn ústap túryp, «pil juan jylan» eken degen sipattama bergen eken.

Bizding saylaugha bergen sipattamamyz osy siyaqty. Bireuler zandylyq tolyq saqtalghan uchaskedegi saylau ýderisin kórip, «saylau zangha sәikes, óte әdil ótti» dep jatyr. Ekinshi bireuler týrli qúbyltulardyng oryn alghanyna kuә bolghandyqtan, «saylau ýderisinde kemshilikter boldy» degen bagha berude. Ýshinshi bireuler shara óreskel búzylghan uchaskelerdegi kórgenin aityp, «búl saylau emes, búrynghysha, basynghan formada ótken spektakli, eshqanday әdildik bolghan joq» degendi aityp, ózeurep jýr.

Kimdiki dúrys? Búl súraqqa eki jauap bar:

birinshisi: bәriniki dúrys;

ekinshi jauap: eshkimdiki dúrys emes.

Sonda qalay?

Sonda bylay?

Bәriniki dúrys bolatyny – saylau shynayylyghynda da, solay ótti. Uchaskelerding bilgili bir bóliginde saylaudy jogharydan týsken talaptargha say, tolyq zandylyqta, ereje búzbay ótkizdi. Birinshi toptaghy «soqyrlar» osyny aimanday ashyp kórsetip otyr.

Ekinshi toptaghy «soqyrlar» da kórgenin aityp otyr. Keybir uchaskelerde qúbyltulardyng bolghany ras.

Ýshinshi toptaghy «zaghiptardyn» da kórgeni aina qatesiz. Kóptegen uchaskelerde óreskel zang búzushylyqtardyn, dóreki әreketterding oryn alghany da ras.

Ekinshi túrpattaghy jauapqa qatysty bәriniki qate ekenin de dәleldeu qiyn emes. Árkim ózi bolghan uchaskelerdegini, óz kózimen kórgenderin býkil eldegi sayasy ýderisterge tanyp, bәri solay boldy degenderi dúrys bolmady. Búqaragha әr baqylaushynyng óz kórgeninen ghana sipattama berui tútastay obektivti bagha bola almaydy.

Endi bógde pikirdi tyndanyz. Saylau Preziydent Q.-J.Toqaev kýtkendey, oidaghyday ótti. Preziydent saylaudy zandylyqqa say, әdil ótkizuge núsqau berdi. Toqaevtyng komandasyn búljytpay oryndaytyn qúrylymdar ózderi bolghan uchaskelerde osylay ótkizdi. Búl – birinshi toptaghy «soqyrlardyn» kórgeni.

Al ekinshi jәne ýshinshi toptaghy «soqyrlardyn» kórgeni ol uchaskelerde Toqaevtyng jaghyna tolyq shyqpaghan, «elbasynan» alghan «rizyghyn» úmytpaghan, eski Qazaqstannan «jana Qazaqstangha» tolyq ótip bolmaghan, diffuziyalyq alaptaghylar ótkizgen, gibrid saylau boldy. Ýshinshi toptaghy baqylaushylardyng sipattaulary da ras, olar «elbasynyn» sýmelekteri úiymdastyrghan «maskaradtyng masqarasynda» kórgenderin aityp jýr.

Búdan shyghar qorytyndy: sayasy reformalar bastaldy. Zandy negiz jasaldy. Jana Qazaqstannyng biyligi qamaudyng qaqpasyn ashty. Al osydan keyin, qoghamnyng progress jolymen, may jaqqan taqtaydaghyday, jyldam syrghyp ketpeytini jәne belgili. Nege? Onyng syrlary әleumettik psihologiya teoriyalarymen týsindiriledi. Atalghan ghylym salasynda tәjiriybesi bar zertteushi retinde saylau ýderisindegi qúbyltulardyng oryn aluyna mynaday týsindiru úsynamyn.

Q.-J.Toqaev biylikke keldi degen kýnning erteninde qauym jappay onyng núsqaularyn oryndaugha dayyn bolghan joq. Shynayylyghyna kelgende, ol ýsh jyl preziydenttik qyzmetin tolyq atqara alghan joq. Endi bireuler «qantardan» keyin Q.-J. Toqaev tolyqqandy, zandy kýshine endi degendi aityp jýr. Búl da tolyq aqiqatty bola almaydy.

Al endi, bir reforma, birneshe saylau ótkizip, komandasyn manyzdy mólsherde janartyp alghan keyin Preziydentting minberine myghym otyruyna tolyq qoly jetken shyghar? Endi úiqymyz tynysh bolatyn shyghar?

Asyqpanyz!

Ýsh jýz jylghy otarlyq tәueldilikting izderi tәuelsizdik ala salyp joghalyp ketken joq. Songhy 30 jylda últtyng qanyn úiyqtatpay sorghan, «elbasynyn» súghanaqtarynyng búqaralyq sanada qaldyrghan psihologiyalyq zardabynyng ózin úmytugha taghy 40 jyl kerek. Áleumettik psihologiyanyng qaghidalary boyynsha, sensitivtik jasynda payda bolghan әdetterinen adam ómir boyy aryla almaydy. Búghan qosymsha, Otbasynyng mýsheleri men odan qomaqty lәpaha alghandardyng ýirenshikti әreketteri jalghasa beretinin taghy úmytugha bolmaydy.

Qazaqstanda 98 myng sheneunik bar. Olardyng 8000-y Toqaev jaghyna tolyq ótti degenning ózinde, әli 90000 «elbasyshylar» ornynan tapjylghan joq. Olardyng bәrin bir-er jylda auystyryp tastau mýmkin emes. Auystyryp tastaghannyng ózinde, olardyng mentaliyteti ózgerip ketpeydi. Jana Qazaqstannan nan tabar alyp otyryp, eski Qazaqstandaghy әdetin jymysqy amaldarmen jalghastyra beredi.

Degenmen, bәri túmandy emes әriyne. Toqaev qalghan 6 jyl ishinde memlekettegi eng basty, kilttik lauazymdargha asa salauatty, adal da isker, joghary mәdeniyetti, últtyng úly bola alatyn adamdardy ornalystyryp ketse, 2069 jylgha deyin eldi órkeniyetting aldynghy leginen kórinetindey dengeyge jetkizuge әbden bolady.

Qanaghat Jýkeshev

Abai.kz