«Eki» sózining etimologiyasy jayly birer sóz

«Eki» sózining etimologiyasy jayly birer sóz

«Eki» degen san esim kóp ózgerissiz barlyq týrki tilderinde qoldanylady. Mysaly; ekki(saha), iki(haqas, týrik, әzerbayjan, qarashay, ghaghauyz), ike(bashqúrt, tatar), Amerikalyq ýndister mayyalardyng tilinde de «iyke» .Monghol tilinde «iyker» sózining jasalymynda  qazaq tilindegi «egiz» sózining saryny bar. Mysaly: iyker-eker-ekeu-ekiz. Týbiri «ek».  Sol siyaqty baghzy shumerlerden beri qaray qoldanghan «Kýn» maghynasyndaghy  «ud, udu, od//ott» sózderi monghol tilinde «júldyz» maghynasyn berse, «kýn» kerisinshe adam  degen atauly maghynagha auysqan. Tilderding arghy tegin,  ara baylanysyn zerttegen ghalymdar týrki tilderindegi  iyki-iyke-eki-eky san esimderding arghy bastauyn iyk-ki, iyk-hiy(H) jasalymdarynan izdeydi. «Europalyq jazbalar tanba men atauyn saqtasa, týrki tilderi sóz ben onyng maghynasyn saqtap qalghan: H- 1) ihi-«eki»(týrki)>hi(grek); 2) ikis, ihis - «ekilik», «júp», «egiz»(týrki) >iks  > ks(latyn)»-deydi O. Sýleymenov*(302)  Qysqasy latynnyng «iks» sózimen túrkining «e(k)-iz» sózi bir maghyna bildiretin týbirles sózder.  Zertteushining payymdauynsha  ks-kz-kuz-koz-kos týbirli maghynalalar tanba retinde, sóz retinde birneshe sózderding jasaluyna týrtki bolghan eken. Osy orayda týrkining (qazaq)  «qos búrym», «qosaq» sózderi orystyn  «kosa» sózining týp negizi bolghandyghyn dәleldeuge bolar.  Al, H-tanbasy «iks» atauymen matematikalyq kóbeytu amalynyng tanbasy, genetikadaghy erkek hromosomynyn  bolyp qaldy.  Ejelgi shumer iyerogliyfinde «Kýn» qighash krestimen/h>/ tanbalanghan.  Qazaqtyng «H»-«ashamay» tanbasynyng týp tórkinin osydan izdeuge de bolar. Sonymen birge qazaq tilindegi «egiz» sózining tórkinin týrkining «eki+uz» sózderining qosarlanuynan qarastyrugha da bolady. «uz// úz//iz» - kóne týrkishe «úrpaq», «úryq» degendi bildiredi. Kýni býginge deyin qazaqtar balasyn «artaghy izimdi jalghastyrushy» dep týsinedi. «Izim-ghayym joghalu»-ómirden úrpaqsyz ótu. «Izbasar»- sózi osydan shyqqan. Olay bolsa «egiz» -eki +uyz, eki+ úryq degendi bildiredi. U(y)z-u(y)q-úz-úgh sózderining týpki maghynasy birdey. Z men d, z men gh -dybystarynyng sәikestiligi bola beretin qúbylys. Kiyiz ýiding «uyghy» ósken úrpaqty, órken jayghan tirshilikti bildirgen. Monghol tilindegi «ugh», «ugh-satyn» sózderi  tuys-bauyr degen maghynagha iye. Qazaqtyng bayyrghy úghymynda «kýn-jaryq»-birinshi, «týn//tun» sózi-ekinshi rette. Qazaqtyng «ýki»(týngi qús) sózining etimologiyasyn tung-týngi-unk-ýnki-ýki, yaghny eki-ekinshi sózderimen baylanystyrugha da bolady.  Sonymen birge ýki týnde «uhi-uhi» dep dybys shygharatynyn úmytpaghan jón.  «Túnghiyq» sózining arghy tegi «t-unt//t-ýnt» sózderinen shyqqan. «Ekinti» degen mezgil maghynasyn bildiretin sózding de týbiri osydan bastau alady. Qazaq úghymyndaghy ekinti namazy bes uaqyt namazdyng ekinshisi. Ekinti uaqyty kýnning tas tóbeden auyp, ekinshi kýnge qaray  qúlauyn aitady.

Ýsh sanyna ýnilsek

Dýnie jaratylystyng týp negizin, onyng qúrylymdyq jýiesin, qabattaryn, rәmizdik aishyqty belgilerin, ondaghy  zattar men qúbylystardy ýshke bólip qarastyrudy ghylym tilinde «ternarlyq» dep ataymyz. Árina búl taq sandyq jýiening qalyptasuyna binarlyq oppozisiyanyng irge tas bolghandyghy aitpasa da týsinikti. Jaratylystyng týp tamyryn «birdin» qúdyreti dep tanyghan miftik sana «tirshilikting ózi  tartys» degen jarasymdy emes jaryspaly júpty tanyp bildi. Sol arqyly ómir tirshilikting ong beti men sol beti bar ekenin moyyndady. Múnday jaryspaly  teli qúbylystar endigi jerde qúrmetti rәsimge ie bolyp, rәmizdeldi. Mysaly; Kýn men Ay, Sholpan men besbýryshty júldyz nemese qosyq tanba(krest),  jarty Ay t.b

Shenber, yaky dóngelek (búl kóshpelilerding atam zamanghy rәmizi) ishindegi noqat-nýkte gorizantalidy syzyqpen teng ekige bólindi, bir sózben aitqanda jaryldy. Osy eki jarylym kýn men týndi(Kýn men Ay),ómir men ólimdi(fәny men baqiy), erkek pen әieldi(aqyl men sezim) taghy da sol sekildi binarlyq júptardyng ara qatynasyn týzdi, ómirding dialektikasyn aiqyndady. Birinsiz bir bolmaytyn teli oppozisiyalyq qúrylym ósip-ónuding negizine ainaldy. Adam balasynyng zerdeli aqyl-oyy miftik sananyng jetilgen sheginde  әlem jaratylystyng «ÝShTIK BIRLIGIN» tughyzdy.  Osydan kelip  «ýsh(3) sany» turaly úghym qalyptasyp,  onyng sandyq sapasy kiyeli týsiniktermen týsindirile bastady.

Ejelgi dәuirdegi saq (skiyf) mifologiyasy boyynsha Targhytay - eng alghashqy adam, saqtardyng arghy atasy bolyp tabylady. Miftik anyzda osy Targhytaydyng antikalyq grekterding Geraklimen tórkindes, Gerodot jazbalarynda aitylghanday ol Artimpasa, Ares, Oitosir siyaqty jetilik qúdaylar panteonynda ýshinshi qatargha jatqyzylghan. Mәdeny jazbalarda «barlyq saq taypalary onyng Lipoksay, Arpoksay, Qolaqsay atty ýsh úlynan taraghan»- delinedi.  Sol sekildi ejelgi slavyan mifologiyasyndaghy «Ýsh basty» qúday aspandy, jerdi jәne tozaqty basqarghan. Serb ertegilerinde ýsh basty Troyannyng bir basy- adamdardy, ekinshisi-maldardy, ýshinshisi-balyqtardy jalmap otyrady. Kýn sәulesinen qorqatyn Troyan týnde ghana joryqqa shyghady eken. Parsy mifterinde «Aj-daqa»-ýsh basty  jylan beynesindegi qúday  tiptes jauyz kýsh. Ataqty Gomerdin(Qumer) «Iliadasyna» ózek bolghan ejelgi grek mifologiyasynyng «atasy» sanalatyn  «Troyan soghysy» Gera, Afina, Afrodita -ýsh qúdaydyn ózara alauyzdyghynan bolghanyn bilemiz.

Múnday ýsh qúdaylyq beyneler kóne ýndi mifologiyasynda da aspandy, jerdi, jer astyn  biylegen kýshter bolyp kórinedi jәne de osy ýndi mifologiyasyndaghy ýsh týrli keyipke engen ýsh qúday-  Brahma, Vishnu, Shiva turaly «Mahabharata» kitabynda jazylghan. Brahma-әlemdi jaratushy bolsa, Vishnu-ony qorghaushy, al Shiva- býldirushi. Hristian dinindegi «ýshtikti»(troisa)  birlikti uaghyzdaytyn «Áke - Úl - Áulie Ruh» jýiesi de  diniy-mifologiyalyq týsinikting jemisi. Múnday «ýshtik jýiege» jogharyda aitqanymyzday ýndilermen qatar  ejelgi mysyrlyqtardyng 3h3 nemese 9 -dyq qúrylymdy  nemese 3 moyrdy, 3 muzany dәripteytin mifterin, grek mifologiyasyndaghy ýsh әlemdik Gekattardy, jәne antikalyq grekterdegi «ipiyter-iynona-Miynerva» otbasylyq triadasyn jatqyzugha bolady. Sonday-aq, budda ilimin tolyq mengeruding ýsh negizi kórsetilgen. Olar: absaluttilik, iydealdylyq jәne naqtylyq.

Týrki-mongholdardyng mifologiyalyq týsinikteri boyynsha barsha jaratylys mynanday ýsh birlikten týrady delinedi: olar- aspan(tenger), kenistik(ogtorguy), jer(gazar) . Orta ghasyrlyq Orhon mәtinderinde búlar «tәniri, úmay jәne jer-su(iyersub)» dep atalynady.  Ghalymdar «shumer» atauyn osy «sub-iyer», «sumer» sózidermen baylanystyryp, osy ataudyng etimologiyasyna qatysty әrtýrli boljamdar úsynuda/A. Falikenshteyn, A. Vestenholis t.b/  jýr. Múynyng ózi әli tolyq sheshimin taptaghan mәsele. Bayyrghy týrki mәdeniyetindegi ýsh aghash, nemese Bәiterek-Ómir aghashy ýsh әlemge tegis boylap túrsa, Ómir(әlem)-ózeni ýsh taudan bastau alyp, jer betimen aghyp, jer astyna sinetin ýsh týrli qasiyettke ie esebinde qúrmettelgen.  Kóne týrkilerding qasiyetti ýsh mekeni-Altay, Qanqay, Sayan. Úshar bútaqtary kók tiregen, yaghny jogharghy әlemge jayylghan ýsh bәiterekting nemese jeti, toghyz aghashtyng beynesi Sibir týrkilerining arheologiyalyq qazbalarynan tabylyp otyr.

Mircha Eliade «Shamanizm ikosmologiya» atty maqalasynda shamandyq nanym boyynsha gharyshtyq aumaq Aspan, Jer jәne Prespodney sekildi ýsh qabattan túratyndyghy, olardyng qúpiyalaryn ashu, ótu mýmkindigi tek shamandargha belgili ekendigi aitylady.*(miyr.foli Al. 2008 7-b)  Atam zamanghy týrkilerding auyz әdebiyeti múralarynda әlemning ýsh qabaty turaly ýnemi bayandalyp, barsha oqighalardyng jýrip ótetin kenistigine ainalyp otyrady.  Ondaghy mәdeny qaharmandar jogharghy әlem-tәnirler әlemin, ortanghy әlem-adamzat әlemin, tómengi әlem-óliler әlemin tegis sharlap, san týrli oqighalardy bastarynan keshirip, adamzatqa kerekti kiyeli sudy, shópti t.b zattardy izdep tauyp әkeledi.  Múnday jasampazdyq keyipkerlerge tylysym kúshter kómek beredi. Múnyng aiqyn mysaly, Ker qúla atty Kendebay, Er Tóstik ertegileri.  Altay taypasynyng bvyyrghy miftik anyzdarynda Ulegen qúdaydyng ýsh úly bolghan dep aitylady. Álemdi úshke bólip qarastyrudyng negizinde әlem dúniyesine iyelik etetin qúdaylardyng beynesi qalyptasqan. Tóleuitterde Shitiyr, Chingiys, Keser nemese Temirhan, Soltyhan, Yajyhan atty ýsh qúday әlemdi, yaghny Oran-Telegeydi jaratqan -degen nanym bolghan.  Buryattardyng «Geser» eposynda Hurmast tәnirining ýsh úly bolady, solardyng erligi bayandalady.  Sonday-aq, osy jyrda ýsh balger, Dos, Donsar, Lin atty ýsh el, olardyng Senlon, Sargiyn, Soton atty ýsh әmirshisi jәne mongholdyng basqaday jyrlarynda temir, jez, mys-ýsh manghúspen soghysy, ýsh basty jylanmen aiqasy,  semserdi ýsh ret silteu, ýsh ret til qatu, ýsh jyl úiyqtau, ýsh aishylyq jerdi kóru, ýsh kýnde jýrip ótu turaly aitylady. Agay hannyng auylyn-bay auyl, júpyny auyl, jarly auyl dep ýshke bóledi. Osynyng barlyghynan-aq, dýniyening ýshtik qúrylymyn  angharugha bolady.

Múnday «ýshtik  beyneler» qazaq ertegilerinde tipten kóp úshyrasady. Aytar bolsaq; «Kedeyding ýsh balasy» ertegisinde -bir qaryndasy bar ýsh alyp, «Qanbaq shaldaghy»- ýsh dәu, «qúlatay batyr ertegisnde-jer astyndaghy ýsh ýide otyrghan ýsh qyz, «Qaraýirektegi»- ýsh iyti, ýsh qúsy, ýsh qaryndasy bar ýsh jigit, «Han Shentey» ertegisindegi Qara Batyrdyng atyn úrlaytyn ýsh Baghys-Dónen qara Baghys, Qúnan qara Baghys jәne Kenje qara Baghys t.b Múndaghy jauyz, qaskóy kýshterding jany ýsh sandyqtyng ishinde bolady nemese ýsh qabatqa jasyrynghan. Osydan baryp mifologiyada «ÝSh ÝI» úghymy payda bolghan.  Bir sózben aitqanda kenistikti ýshke bólu. Ýsh sany-«ýi», «úrpaq» degen maghynany bildirse kerek. Shenberde, yaghny ainalmaly kenistikte(uaqyttyng ainalyp kelip otyruy turaly týsinik) belgilengen ýsh noqat-nýkte nemese osy ýsh noqatty  baylanystyra tartylghan syzyq-sәuleler negizinde payda bolghan geometriyalyq «ýshbúrysh » pishin- әlemnning alghashqy modeli boldy. Mysaly, mysyrlyqtardyn, astek-mayyalardyn  piramidalary, kóshpeli týrkilerding kiyiz ýi, ýndisterdin, saqiyattardyn(sahalar) basyn bughan shoshaq kýrkeleri. Kóshpelilerding kiyiz ýii ýsh týrli qúrylymnan túrady: a) kerege ә) uyq b) shanyraq-osy ýsheui ghalamnyng ýshtik modeli.  Shanyraqtyng kýldireuishi(mýmkin kýntireuish) bir birimen aiqasqan ýsh sәulenin  toghyz toghymynan túrady. Shanyraq-Kýnning jerdegi beynesi. Uyqtar-Kýnning sәuleleri, shoghymdary nemese kenistik kemeri.  Al, kerege -jerdegi ómir tirshilikting mekeni, otbasy, oshaq qasynyn  qorshalghan  aumaghy.  Shanyraq astynan qazylghan nemese ornatylghan oshaq-ómir tirshilikting kózi, kóterilgen týtin sonyng bar ekendigining aighaghy.  «Týtining tik úshsyn!»-degen bata tilekting bastauy osyghan baylanysty. Oshaq-mikroәlemning epiysentri, yaghny noqat-nýktesi. Sol sebepti de týrkiler әieldi oshaq iyesi, ot anasy-dep erekshe qadirlegen. Kiyiz ýiding sol qanaty әielge tiyesili bolghan.

Týrkiler sekildi basqa da halyqtar atam zamannan ýsh sanyna aiyryqsha mәn berip, kiyelilerding qataryna jatqyzghan.  Ol bir men ekining qosyndysy bolghandyqtan naqty bir isting nemese qúbylystyng zandy jalghasy retinde tanylghan. Kóne qytay filosofiyasynda  jaryqtyng ýsh  kózi-Kýn, ai, Júldyz, ýsh bastau-Aspan, Jer, Adam, ýsh arman- Úzaq ómir, mol baylyq, kóp úrpaq t.b Amerika qúrylyghyndaghy úndisterding ink taypasy jerdi ýshke bólgen. Birinshisi, «Kýn alqaby»-búlar shirkeuler men abyzdargha, ekinshisi, «inkter alqaby»-búlar mesleketke, jәne ýshinshisi, «taypa alqaby»-búlar qara halyqqa tiyesili bolghan. Sol siyaqty Chichen-Isa, Mayyapan, Ýsh-mali degen qalalary bolghan. Kóne grekterding jyrlarynda ýsh qasiyetti zat retinde, soqa, moyyntúraq jәne pyshaq atalynady.

Ýsh sany qazaq ýshinde kiyeli, sakralidy sandardyng qataryna jatady. Áueli adamnyng jany turaly mifttik týsinikte ólgen adamnyng ýsh kýnnen keyin shyghatyn jany bolady, ol- sýne -dep atalynatyny jayynda E. Túrsynov jetkizedi.* Kýni býginge deyin qazaqtardyng marqúmnyng ýshtigin beru sebebi osydan kelip shyghady. Ertegi keyipkerlerining ýsh jany turaly týsinik te osynyng janghyryghy, ózgeshe formagha engen sipaty. Qazaqtar da ózderining qasiyetti ýghymdaryn, kәdeli yrymdaryn, tylsym týsinikterin ýsh sanymen baylanystyryp otyrghan:   tektik-genogoliyalyq hәm әkimshilik-aumaqtyq jaghynan qazaqty Ýsh Jýzge bólu, olardyng personifikasiyalyq ataulargha ie boluy; Úly jýz-Aqarys, Orta jýz- Janarys, Kishi jýz- Bekarys, Alty alashtyng balasyn ýsh ananyng balasy deui,   epostyq jyrlarda saqtalynghan, biraq әu bastaghy etoniymi kómeskilegen- Ýsh  Qiyan, nemese Ýsh Aymaq, ru-taypa ataularynyng «aq», «sary», «qara» dep ýsh týske  ajyratyluy,  ata tektik shejirede-bala, әke, ata-týzilimi, tuystyq qarym qatynastaghy ýsh júrt- tórkin, naghashy, qayyn júrttar, otpen ýsh ret alastau, kez-kelgen nartәuekeldi,synaqty  «er kezegi ýshke deyin» shygharuy, er jigitting ýsh sayysy-atyspaq, shabyspaq, alyspaq, syi-siyapatty «ýiirimen ýsh-ýshten toghyzgha toltyryp» berui, oshaqtyng ýsh bútynyng boluy, sybaghanyng ýsh jiligi, ýsh tal ýki, kýieu jigitting ýsh júmbaqty sheshui, ýsh týrli qauipti sapargha attandyruy, ýsh jamandy tabu-adamnyn, qústyn, shóptin, ýsh ghayyp (ajal, qonaq, nesibe), ýsh arsyz (úiqy, kýlki, tamaq), ýsh dausyz (minez, kәrilik, ajal), ýsh tәtti (jan, mal, jar), ýsh qadirsiz (jigittik, densaulyq, jaqsy jar), ýsh quat (aqyl, jan, til), ýsh alys, ýsh jaqyn  t.b

Ýsh sany el-jer, meken  ataularyn da bildirgen: Ýsh oghyz-oghyzdardyng odaghy, Ýsh aral, Ýsh búlaq, Ýsh qonyr, Ýsh tóbe,  Ýsh shoqy, Ýsh Qiyan- jer-su ataulary. Sonday-aq, ýsh sany uaqyttyng ýsh shaghyn-osy, ótken jәne keler shaghyn  jәne de mezgilding tan, kýndiz, kesh  úghymdaryn, adamnyng jasyna baylanysty jastyqty, egdelikti, kәrilikti bildiredi.

Qazaq tilindegi biraz túraqty tirkester de osy ýsh sanymen baylanysty jasalynghan: «ýsh úiyqtasada týsine kirmeu», «ýsh qaynasa sorpasy qosylmau», «ýsh qaytara sәlem beru», «er kezegi ýshke deyin», «ýsh mýiiz bolu» t.b   Qazaq әdebiyeti ýlgilerinde de ýsh sanynyng poetikalyq qoldanystary kezdesedi: «Ýshinshi tilek tileniz, ýshkil kóilek kiymeske»(Búqar jyrau), «Úshtasqan ýsh tilek»(I. Jansýgirov), «Ýsh baqytym...»(M. Maqataev)

Cony

Abai.kz