Jaqynda telearnanyng birinde, Qazaqstandy dýniyege tanytatyn joba jariyalanghany aitylyp qaldy. Osy orayda kópten beri oiymdy mazalap jýrgen bir mәselening tolghaghy tolghandyryp, sol oiymdy ortagha salyp, kóppen bóliskendi jón kórdim.

Jaqynda telearnanyng birinde, Qazaqstandy dýniyege tanytatyn joba jariyalanghany aitylyp qaldy. Osy orayda kópten beri oiymdy mazalap jýrgen bir mәselening tolghaghy tolghandyryp, sol oiymdy ortagha salyp, kóppen bóliskendi jón kórdim.

Qytayda tuyp ósken, Qytaydyng Gomindang (halyq partiyasy) jәne Gýnsandang (koministik partiya) atty eki ýkimetinde de, sanaly ghúmyryn sarp etip, sapaly qyzmet etken, qytay tilining jettik mamany, Qytay qazaqtarynan shyqqan alghashqy әigili tarihshy, últjandy, aituly ghalym azamat, atamyz Nyghmet Mynjanidyn, taza qytay tilinde jazylghan, qazaqtyng eski týp-tamyryna qatysty tarihy kózderine sýiene otyryp jazghan, «Qazaqtyng qysqasha tarihy» (Shynjang halyq baspasy 1987 jyl, "Jalyn" baspasy, 1994 jyl) atty enbeginde, bizding jyl sanauymyzdan búrynghy, yaghni, jana eradan ilgeri ekinshi ghasyrda, Jetisu jerinde irgeli memleket qúrghan ýisin, qanly elderi turaly egjey-tegjeyli bayandaydy. Sondaghy bayanda: «Ýisin Kýnmuy Eljau biyding on úly bolghan. Olardyng ishinde Duly (Dúghlú) qabiletti de qayratty, soghys ónerine sheber qolbasshy bolyp jetiledi de, on myng atty әskermen óz aldyna túrady. Kýnmudyng taq múragerligine taghayyndaghan balasy erte qaytys bolyp ketedi. Onyng Jónshi by degen balasy jetim qalady. Kýnmudyng taq múragerligine taghayyndaghan úly qaytys bolarda әkesi Eljau biyge Jónshi biydi taq múrageri etip bekitudi ótinedi. Eljau by búl ótinishke rizalyq bildirip, Jónshi biydi taq múrageri etip bekitedi. Taq múrageri bola almaghanyna narazy bolghan Duly býlik shygharyp, Jónshi biydi óltirip tastaugha súqtanady. Búl jaydy bayqaghan Kýnmu Eljau, Dulynyng óltirip tastauynan qauiptenip, on myng әskermen Jónshi biydi bólek ústaydy. Eljau by on myng әskermen ózin qorghap ortada túrady. Sonymen ýisin eli óz ishinen ýsh úlysqa bólinedi. Biraq barlyghy Kýnmugha (Kýnbiyge) baghynady»  ("Jalyn" baspasy, 1994 jyly, 68-bet)

Al osy taqylettes әngime XVIII ghasyr da ómir sýrgen, qazaq halqynyng basyna tóngen qily-qily shayqastardyng bel ortasynda jýrip, eren erlik tanytqan, zamanynyng ýzdik oqymystysy, kópti kórgen, kósemsóz týiindegen sheshen, arghy-bergi baba tarihtan, taghylymdy shejireden mol maghlúmatty daraboz atamyz, shapyrashty Qazybek bek Tauasarúlynyng «Týp-túqiannan ózime sheyin» ("Jalyn" baspasy, 1993jyl) atty eleuli enbeginde: «Arghyn qyzy Úmay-bizding sheshemiz on ýsh qúrsaq kóteripti. Jalpy, Elsau atamyz bes әielinen  23 bala kórip, sonyng ony tirep túra qalypty». ( 42-bet). «23 balanyng ýlkeni Nuly, odan keyingi toghyzy Duly, Erte, Kek, Ber, Kónbis, Shor, Qalysh, Dúr, Kólby - bәri on úl, atamyz artynda bir ruly el qalypty»(42-bet).«Atamyz Nuly әkesi Elsaudyng úsynghan kórshi eldegi taghyna otyrudan ózi bas tartyp, tete inisi Dulyny әkesine balap taqqa úsynypty. Sonda qalghan segizi atamyz Nulygha ókpelep: "Basyna kelgen baqty ayaghynmen teptin, óitetining bar, nege aldymyzgha salmaysyn", -dep, әrqaysy artyna ergen biraz eldi birge kóshirip, Alataudy saghalap ketipti. Ol shaqtar biyding ordasy Barsyghannyng (Ystyq kól) shyghys jaghynda eken» ( 42-bet).

«Nuly atamyz әkesi Elsaudan búryn jastay jiyrma eki jasynda ketipti. Sol jasynda artynda tórt úly-Abyl, Alban, Azyq, Sanjar (Jónshe nar) qalypty. Jiyrma eki jasynda dýniyeden jas ketken, ózi aqyldy, patshalyq taqqa qyzyqpaghan, ornyn inisine syilaghan Nulyny qatty ardaqtap Ýsh-Qarashqa qoyypty»(43-bet)

Taghy da: «Tórteuding ýsheui Abyldan Abyl eli, Alban biylegen uәlayattan Alban eli, Azyq biylegen elden Azyq eli payda bolghan»  (43-bet).

Jogharydaghy derek kózderine sýiensek Nulynyng jastay, yaghni, 22 jasynda qaytys bolghany, ólgen jeri- Jetisu, mýrdesi qoyylghan jeri-Ýsh-Qarash (qazir 'Qarash-Qarash' dep atalady) bolyp túr. Ýsh-Qarash - Esik qorghanyna tiyip túrghan jer. Dәlirek aitqanda, Esik qalasynyng kýnshyghysyndaghy kelesi say Týrgenning basynda. Qazaqtyng úlanghayyr jerining basqalay bir jerding aty jazylmay, Esik qorghanyna, osynshama jaqyn aralyqta qoyylghan dep, jazba tariyhqa, hatqa týsui әri hanzada Nulynyng 22-aq jasta ekendigin eskersek, bizdi eriksiz menmúndalaghan bir sәuleli oidyng búidasy jeteleydi.

Qazaqstanda jaryq kórgen kez kelgen tarih kitaptarynda, kez kelgen tarih oqulyqtarynda, kez kelgen tarihy maqalalarda Esik qorghanynan   1969  jyly   tabylghan hanzadany Arheologiyalyq ghylymy zertteuding nәtiyjesinde,  jas mólsherining 17-18-de ghúmyr sýrgen dәuiri: jyl sanauymyzdan ilgeri 3, 4  keyde 4, 5- ghasyrlar dep, saq dәuirine yaghny saq taypasyna jatqyzady, әri kórnekti elbasynyng úly nemese kósem dep aitylady. «...Qazaqstan jerinde ómir sýrgen saqtardyng kórnekti elbasynyng úly nemese jas kósem, әskerbasy ekenin aiqyn kórsetedi» (Ejelgi Qazaqstan, "Aruna" baspasy, 2009 jyl, 56-bet). Sonday-aq hanzadanyng altynmen әshekeylengen kiyimindegi órnek ýlgisining Ýisinderding qolóner ýlgisimen birdeyligi, olar ejelden  bir tuysqan  halyq  ekendigi de aitylyp, jazylyp jýr. Sózimizge dәiek retinde: «Jer astynan tabylghan zattardyng dәleldeuine qaraghanda, ýisinning qolóner kәsibi jan-jaqty órkendegen. Ásirese qyshtan kýidirgen san-aluan ydys-ayaq, qúmyra jasau isi damyghan. Qoladan, temirden qaru-jaraq, óndiris qúral- saymandar,  taghy qazan jasalghan. Altyn men kýmisten aluan týrli sәndik búiymdar: jýzik, syrgha, alqa, týireuish әshekeyli oy-órnegimen sәndelip istelgen» (N.Mynjan, 85-bet). Taghy da: «Ýisin obalarynan tabylghan sәndik búiymdarda kóshpeli túrmysty, anshylyqty jәne ýisinderding nanymdaryn, senimderin beyneleytin suretter: arystan, jolbarys, qabylan, qúlja, taueshki, búghy, bóken beyneleri bar. Ertteuli atty ústap túrghan adamdardyng mýsini qoyylghan shamdaldar tym tamasha»(N.Mynjan, 86). Bayqasaq, osylardyng bәri de altyn adam kiyminde kórinip túrghan joq pa?

Taghy da bir aita ketetin jayt: bizder «Saq qorghany» dep, at qoyyp, aidar taghyp, zerttep jýrgen qazaq jerindegi kez-kelgen qorymdy, bes myng jyldyq jazba tarihy bar qytay ghalymdary, ejelden bastap dәl qazirge deyin «Ýisin qabirleri» dep, zerttep, zerdeleydi.Osy arada ýisin qabirleri men saq qorymdarynyng parqy turaly azdap sauattana ketkenimiz jón siyaqty. Qúl-Kerim Elemesting  Qazaq әdebiyeti 2008 jeltoqsannyng 23de jaryalanghan «Tariyhqa qiyanat jasamayyq» atty kólemdi maqalasynda «...dýnie ghalymdary saq qorymdarynyng topyraqpen tóbe bolyp ýiilmeytinin, tórt búrysh, beti jermen birdey, tórt jaghy jerden 20-30sm biyik, әri jerge qaray tik jalpaq tastarmen qalanghan bolatynyn, al, «ýisin zirattarynyn» ýlkendi-kishili, aqymnyng ýstin әueli topyraqpen, sosyn taspen, sosyn qayta topyraqpen, ýlkenderining biyiktigi 3-5metrge, eni 30-40 metrge deyin biyik tóbe bolyp ýietinin, negizinen bir týzuding boyynda jatatynyn, aqym batys-soltýstik jaqqa qaray negizdelip, mәiitpen birge qyshtan, qoladan, altynnan jasalghan ydystar, mýiister, qaru-jaraqtar, týrli qolóner búiymdary, duylgha, sauyt sekildi sol zamannyng búiymdary birge jerlenetinin arheolgtar qanshama dәleldep jazghanyna qaramastan bizding ghalymdarymyz «ýisin zirattaryn» «saq qorymdary» dep dәleldeuden jalyqpauda» taghy ary qaray: «Qytay derekterinde dәl Esik qorymynan aumaytyn, Narynqol shekarasynan ary, Qytaygha qaray 20 shaqyrym jerde ornalasqan Shaty qalasyn ghalymdar tarihtaghy «ýisin memleketining astanasy-Shyghu qalasy» dep dәleldeytinin әri ondaghy zirattardyng ishki- syrtqy qúrylymy dәl bizding Esik qalasyndaghy «saq qorymy» dep atalatyn «ýisin zirattarymen» úqsas ekenin eskertemiz»-dep, taygha tanba basqanday Esik qorymyndaghy bayyrghy zirattyng jýz payyz ýisin ziraty ekendigin dәleldep túr. IYә, baghzy bir zamanda úly jýz (úly iozyler) ben ýisin Kýnbii Elsau, elin bastap qazirgi Qytay elining Chilanshan (Shýlen tauy) ónirinen osy Jetisu ólkesine kelgenge sheyin, búl jerde jasaghan halyqty ózge jat júrttyqtardyng "saq", "skiyf" dep ataghany belgili. Biraq olar dәlme-dәl sol halyqtyng óz atyn aitty ma? Joq әlde óz kózqarastary  boyynsha,  túrmys-saltyna,  әdep-ghúrpyna, ón-әlpetine, minez-qúlqyna nemese jer tabighatyna qarap aitty ma? Búl jaghy júmbaqtau. Bizding ghalymdarymyzdyn, ertedegi qorymdardy zerttegende, mýdirmey osy ýrdispen ýdire jýrui, meninshe, mynaday sebepter boluy kerek. Birinshi: Evropa ghalymdary nemese orys ghalymdarynyng solay atap qalyptasyp qalghan sýrleui. Ekinshi: Qytaydaghy bizding tarihymyzgha qatysty naqtyly jazbalardyng der kezinde qolgha týspeui. Ýshinshi: Key adamdardyng kózi jetip túrsa da batyldyqqa bara almauy nemese pendeshilikten asa almauy.

Bayyppen bayqasaq, ghylymy zertteu hanzadanyng jasyn matematikalyq esepteuding dәldigimen, dәl jasy 17 ne 18 dep, dәuirin jana eradan búrynghy 3 ne 4, nemese 4 ne 5 dep, kesip aita alamay otyr.Tek mólsherlep juyqtatyp qana aitqan. "Juyqsha" matematika ghylymynda, dәldikti kórsetpeydi, belgili bir nýktening arjaq-berjaghy, yaghny sol shamada degendik. Endi qaranyz, jas aiyrmashylyghy 22-18=4- aq jas. Osy jerde taghy da eskere ketetin bir jәi: qazaq jasty aimen ólshemeydi. Jyldyng sonynda tuylsa da, sol jyl balanyng jasyna qosylady. Eger bireu jyldyn  basynda qaytys bolsa da, ol jyl jasyna qosylady.Osy túrghydan qaraghanda, Nulynyng dәl jasy 21-de boluy da mýmkin. Ólgen jeri dәl Jetisu, jerlengen jeri 10 shaqyrymnan aspaytyn dәldikte. Mýmkin, ol kezde osy ónir bir tútas Ýsh-Qarash dep aitylghanda shyghar.Ýsh-Qarash ýsh aghayyndynyng aty emes pe Qazybek bek Tauasarda. Malmen ainalysqan adamnyng órisine 10-15 shaqyrym jer tarlyq etpese eshqashan kendik etpeydi ghoy. Qazaqtyng ejelden kele jatqan bir әdeti: kim, qay jerde, qay sayda, qay tauda malyn baqsa, sol ónirdi, sol adamnyng atymen ataytyn. Ol keshegedeyin kelmedi me? Sonday-aq, altynmen   aptalyp, kýmispen qaptalyp jerlengen adamnyng ziratyn, eshqashan da anyq aitugha bolmaytyny da belgili. Elimizge eresen tanymaly tarihshy ghalym Túrsyn Júrtbaev ózining «Duylgha» atty eleuli enbeginde, ejelgi ýisin elin onyng úly kýnbii Elsaudyng ghúmyr-bayanyn tereng de, múqiyat zerttey kele, mynaday jýrekjardy qorytyndy pikirge keledi. «...Osy arada Kemel Aqyshev qazghan Esik qorghanyndaghy  «Altyn kiyimdi hanzada» sol úly kýnbiyding úly emes pe eken degen oy úshyghy qalt ete qalady. Onyng jas mólsheri jiyrmanyng ar jaq, ber jaghy dep aitylyp jýr. Ol kezde biyding balasyna besikte jatyp-aq qalyndyq aittyrylatynyn eskersek, shyndyqtyng shylbyryn attamaymyz. Altynmen aptap,  kýmispen kýptep qoyyluyna jәne jas mólsherine qaraghanda, pәlendey qayshylyq bayqalmaydy.»("jalyn" baspasy 1994 j 292bet) ary qaray taghyda «...Syma-Syannyng «Tarihnamasynda» da dәl osylay bayandalady. Ondaghy aiyrma, Eljaudyng túnghysh úly tym jas ólip, artynda qalghan kishkene úlyn múrager etudi ótinip, «ózgelerding ol oryngha say emes ekenin aitady». Demek, bizding «altyn kiyimdi» adamdy kýnbiyding sýiikti balasy retinde elestetuimiz onsha «qiyalilyq» emes eken.»(293bet) dep, aldynghy tújyrymyn onan sayyn shymyrlandyra týsedi. Endeshe jogharydaghy qyruar  faktlerge negizdele otyryp, altyn kiyimdi hanzada Elsau kýnbiyding bәibishesi Úmay anadan tughan túnghyshy Nuly boldy ghoy dep, qortyndy jasaugha bolmay ma? (Búlay aitugha taghy bir sebep, Nulyny qatty ardaqtap jerlegenine qaraghanda, Elsau kýnby onyng aqyldylyghyna, bauyrmaldyq keng peyildiligine, әke-sheshege degen sheksiz meyirbandylyghyna, taqqa qúmartpaytyn úly qasiyetine "taq ýshin birge tughan bauyrlardyng birin-biri óltirui, taq ýshin balasynyng әkesin nemese әkesining óz balasyn óltirgen faktiler әlem tarihynda sanmyndap sanalady emes pe?" birlik- yntymaqty tu etken taza da pәk adaldyghyna sýiinip, ózi jasynda iygiligin kórmegen bar baylyqtyng qyzyghyn hanzadanyng boyynan kórgisi kelip, hanzadagha kýnibúryn sol dәuirding bar ónerin saldyryp,altynmen әshekeylengen kiyim dayyndaghan boluy kerek. Bolmasa ólgen adamgha tabanda osynshama órnektelgen kiyimdi qalay ýlgertip jasay alady?)  Áriyne, búl-mening jogharydaghy dәiekti dәlelderge negizdele otyryp, logikaly oilaumen matematikalyq taldau jasaudan shygharghan týiinim. Ghalymdar onan sayyn zerttep, zerdelep jatsa qúba-qúp.

Endigi әngime, meyli, hanzada Nuly bolsyn, meyli, biz aityp jýrgen búl kýnderi esh qazaq taypalarynyng qúramynda aty joq saq hanzadasy bolsyn, әiteuir, býgingi qabyrghaly qazaq halqynyn, dýnie jýzi mәdeniyeti aldynda betke basar baylyghy, últtyq maqtanyshy, ruhany azyghy, altyn tamyry ekendigi anyq. Biraq, erte zamanda osy topyraqty mekendegen, keyin Europagha deyin auyp ketken (tarihta  úly jýzder Jetisugha kelgende, saqtar ontýstikke auyp ketken. Kóshe almay qalghan az qúramy keyin úly jýzdermen birge ýisinder qúramyna enedi dep aitylady.) Auar túqymdary nemese Baqtiyardyng bútaghy atanyp búl kýnderi Iran, Irak, Aughanstan elderinde jýrgender qala berdi týrikting bizden basqa da memleket qúryp otyrghan balalary bar, basqasy bar  «Búl bizding hanzadamyz bolatyn» -dep, qúddy bizding әlem elderi әldeqashan Monghúl qaghany dep tanityn Shynghyshandy, qazaq edi dep talasyp otyrghanymyzday nemese qyrghyz aghayyndardyng kókpardy, ózbekting Alpamysty, nemis kәsipkerining qymyzdy iyelenip alghany siyaqty, syltauyn tauyp, joq jerden pәtua aityp, dau aitpasyna kim kepil? Qalay degenmen saqtyqta qorlyq joq.

IYә, bizding Almatydaghy Respulika alanyna qoyghan monumentimizde Altyn hanzadanyng biraz beyneleri bar. Biraq hanzadanyng tolyq beynesi kórinip túrghan joq. Shetelden kelgen bireuge nemese auyldan kelgen aghayyngha "mynau Altyn adamnyng mýsini"-dep, arnayy aityp týsindirmesen, búl jeltoqsandyq qaharmandardyng erligin beynelep túrghan eskertkish dep týsinedi. Sondyqtan, aldaghy jerde memleketimizding ataq-danqyn onan sayyn arttyra týsu, qazaq halqynyng ejelgi sapta sapaly mәdeniyetin әlemge әigileu, 2017 EKSPO-da dýniyening tórt búryshynan keletin milliondaghan meymandardyng esterinen shyqpastay estelik qaldyru ýshin, Astananyng eng manyzdy degen jerine  «ALTYN HANZADA» degen atpen biyikte saltanatty etip, bet-әlpetin taza qazaqy kelbette jasap, kiymindegi 4000-nan astam órnekti ashyq ta aiqyn bederlep, altyn jalatyp, kýndiz kýn núrymen shaghylysyp jan-jaghyna sәule shashsa, týnde elektir sәulesin týsiru arqyly menmúndalap jarqyrap túratynday etip, ornatu kerek. Tasqa hanzadanyng aty Nuly, tuylghan jyly jyl sanauymyzdan ilgeri ekinshi ghasyr 152- jyl shamasynda, qaytqan jyly mólshermen 131- jyldary, jasy 22-de dep jazyp qoysa-tipti jaqsy bolady dep oilaymyn. Ómir sýrgen dәuirine aitar uәjim: Qytay qanshayymy Shy Jýn (Arty quys Qytay elining aqyldylyghyn qaranyz, osydan birneshe jyl búryn, Monghúlkýre audanynyng Shaty "ýisin ordasy tabylghan jer" degen jerine, qu dalagha zәulim de saltanatty etip Shy Jýn hanyshanyng jalghyz túrghan mýsinin ornatyp qoydy. Ondaghy aghayyndar, 'kýieuin izdegen jesir qatyn'-dep әzildeydi.),ýisin eline jyl sanauymyzdan ilgeri 108-jyly úzatylyp kelgende, Elsau Kýnby 74 jasta delingen (Qazybek bek Tauasarda), Qytay jazbalarynda da, Shy Jýn kelgende Eljau kýnby qausaghan shal edi dep, osy sózdi rastaydy. Shy Jýndi Elsau nemeresi Jónshi biyge zamanymyzdan búrynghy 104 jyly qosqanda, Jonshi biydi shamamen 20 jasta boluy kerek dep joramaldasaq, onda ol zamanymyzdan búrynghy 124 jyly tuylghan bolady. Al Nulydan qalghan tórt balanyng ýlkeni osy Jónshi by boluy kerek. Sebebi: ýisinderde túnghysh bala ghana hanzadalyqqa bekitiletin bolghan. « Ásili, Ýisinderding múragerlik dәstýri boyynsha, kýnbiylik oryndy bәibisheden tughan túnghysh úl jalghastyruy kerek.» (Qazaq tarihynyng ózekti mәseleleri. N.Múqametjanúly, "Brand Print" JShS-de basylyp shygharylghan, 2010 jyl, 25-bet). Nulynyn  qalghan  balalary jyl sanauymyzdan ilgeri 126 jyly, 128 jyly, 130 jyldary tuylghan boluy kerek dep jorysaq, onda mólshermen jana eradan ilgeri 131 jyly hanzada Nuly ómirden ótken bolady. Taghy bir jaghynan 131 ge 22 ni qossaq b.z.d.152 jyl-Nulynyng tuylghan jyly. Elsau Kýnby jana eradan búrynghy 104 jyly 78 jasta bolghandyqtan, bizding jyl sanauymyzdan búrynghy 182 jyly tuylghan bolyp shyghady,  osy esepteu boyynsha: 182den 152ni alsaq, Nuly, Elsau kýnbiydin  30 jasynda tuylghan bolady. Búl da aqylgha qonymdy meninshe. Sebebi-Elsau Kýnbi, jastayynan ghúndardyng Maoduni (Mode,Modu)Tәnir qútynyn(enjogharghy elbiyleushi) qolynda tәrbiyelenip, er jete kele әsker bastap, týrli-týrli soghystargha qatysyp, eleuli erlik kórsetip, әbden pysyp jetilgende, Tәnir qút oghan óz elin berip, batys ólkeni mәngi qorghaugha júmsady emes pe? Mine, dәl osy kezde Tәnir qút, ózining mәngi aiyrylmas bólegi etu ýshin óz túqymynan Úmay anany qosqan deuge bolady.

Abai.kz

Paydalanghan әdebiyetter:

«Qazaqtyng qysqasha tarihy», Nyghmet Mynjany ("Jalyn" baspasy, 1994 jyl)

«Týp-túqiannan ózime sheyin» Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly ("Jalyn" baspasy, 1993 jyl)

«Ejelgi Qazaqstan» ("Aruna" baspasy, 2009 jyl)

«Ýisin turaly zertteu» avtory: Uang Miynjy, Uang Biynhua. ("Shynjang halyq" baspasy. 1989 jyl) Qytay tilinen audarghan Nәbijan Múqametjanúly.

«Qazaq tarihynyng ózekti mәseleleri»,Nәbija Múqametjanúly

("Brand Print" JShS-de basylghan 2010 jyly )

«Duylgha», Túrsyn Júrtbaev ("Jalyn" baspasy, 1994 jyl )