On bir jarym jyl boyy mýlgigen tynyshtyqta ómir sýrgen AQSh-tyng shyrqy búzyldy. Patriot kýnine oray Boston qalasynda úiymdastyrylghan marafon kezinde bolghan eki jarylystan 3 adam qaza tauyp, keminde 176 adam jaralandy. Arada bir saghat ótkende Djon Kennedy atyndaghy kitaphanada taghy bir jarylys jasaldy. Abyroy bolghanda jazym bolghandar joq. Lankestikti zertteuge tayly-túyaghymen júmyldyrylghan AQSh-tyng arnayy qyzmet organdary teraktini kim úiymdastyrghanyn әli kýnge deyin anyqtay almay otyr.

2001 jylghy 11 qyrkýiekten beri AQSh búlay dýrlik­pegen. Sarapshylar Bostondaghy lankestikti FBR-dyng arqany kenge salyp, bosansyp ketuinen kóredi. Áytpegende quaty onsha kýshti emes múnday jarylystyng aldyn alu arnayy qyzmetke týkke túrmaydy. Búl jarylghyshtyng as ýide әzirlenip, jedelpisirgish qazangha salynghanyn FBR-dyng arnayy agenti Richard DeLorie ait­ty. Arnayy qyzmet ókilderi múnday jarylghyshty jasau ýshin lankes әri ketse 100 dollar shyghyndaghan deydi.

Qaza tapqandardyng arasynda segiz jastaghy býldir­shin bar. Artynsha kóz júm­ghan­dardyng biri Qytay azamatshasy ekeni anyqtaldy. Jaralanghan 17 adamnyng hali mýshkil. AQSh preziydenti Barak Obama 20 sәuirge deyin aza tútu kýnin jariyalady.

On bir jarym jyl boyy mýlgigen tynyshtyqta ómir sýrgen AQSh-tyng shyrqy búzyldy. Patriot kýnine oray Boston qalasynda úiymdastyrylghan marafon kezinde bolghan eki jarylystan 3 adam qaza tauyp, keminde 176 adam jaralandy. Arada bir saghat ótkende Djon Kennedy atyndaghy kitaphanada taghy bir jarylys jasaldy. Abyroy bolghanda jazym bolghandar joq. Lankestikti zertteuge tayly-túyaghymen júmyldyrylghan AQSh-tyng arnayy qyzmet organdary teraktini kim úiymdastyrghanyn әli kýnge deyin anyqtay almay otyr.

2001 jylghy 11 qyrkýiekten beri AQSh búlay dýrlik­pegen. Sarapshylar Bostondaghy lankestikti FBR-dyng arqany kenge salyp, bosansyp ketuinen kóredi. Áytpegende quaty onsha kýshti emes múnday jarylystyng aldyn alu arnayy qyzmetke týkke túrmaydy. Búl jarylghyshtyng as ýide әzirlenip, jedelpisirgish qazangha salynghanyn FBR-dyng arnayy agenti Richard DeLorie ait­ty. Arnayy qyzmet ókilderi múnday jarylghyshty jasau ýshin lankes әri ketse 100 dollar shyghyndaghan deydi.

Qaza tapqandardyng arasynda segiz jastaghy býldir­shin bar. Artynsha kóz júm­ghan­dardyng biri Qytay azamatshasy ekeni anyqtaldy. Jaralanghan 17 adamnyng hali mýshkil. AQSh preziydenti Barak Obama 20 sәuirge deyin aza tútu kýnin jariyalady.

AQSh preziydenti halqyna arnaghan sózinde búl oqighany lankestik әreket dep atady. "Múny kim jәne ne ýshin jasaghany әli de belgisiz. Sondyqtan, qolymyzgha naqty derekter týspey, qorytyndy jasaugha bolmaydy. Búny úiymdastyrghan toptar nemese jeke adamdar mindetti týrde jazasyn tartady", - dedi Obama.

Jarylys ornynyng әr milliymetrin zertteuge kiris­ken FBR әzirge shege men moyyntirek qaldyqtaryn tapty. Búlar bombanyng ishi­nen shyqsa kerek. Búdan bólek qara neylon sómke qaldyqtary tabylghan. Kemin­de bir bomba osy sómkege salynghan degen boljam bar.

Arnayy qyzmet organdarynyng "jarylghysh zat jedelpisirgish qazangha salynghan" degen mәlimdemesining astarynda "lankestikke diny radikaldardyng qatysy boluy mýmkin" degen emeurin bar tәrizdi. Sebebi әl-Kaidanyng "Óz sheshenning as ýiinde bomba jasau" atty núsqaulyghynda jedelpisirgish qazan bombasyn әzir­leu eng tiyimdi jәne arzan әdis retinde kórsetilgen.

2010 jyldyng mamyrynda Tayms-Skverdi jaryp ji­ber­mekke әrekettengen pә­kis­tandyq Fayzal Shehzed osy әdisti qoldanghan. 2006 jyly Ýndistanda poyyzdy jaryp jibergen lankester de bombasyn osynday ydysqa salghan. Tayau Shyghys, Ontýstik Aziya men Sol­týstik Afrikada terrorlyq sha­buyl­darda radikaldar dәl osy tәsilge jýgingen.

New York Post basylymynyng jazuynsha, lankes jarylghysh zatty 6 litrlik jedelqaynatqysh qazangha salyp, ony qara neylon sóm­ke­men qaptaghan. Al Washing­ton Post gazeti qúny nebәri 100 dollarlyq bomba qarapayym zattardan jasalghanyn jazypty. "Dýkennen alyn­ghan kәdimgi jedelpisirgish qazangha jarylghysh zat pen detonator salghan. Bomba neghúrlym kóp adamdy jaralau ýshin shege, metall shariktermen qosymsha jaraqtandyrylghan".

FBR-dyng arnayy agenti Richard DesLoriyes lankesti jeti qat jerding týbinen izdep tabamyz dep ant-su ishti. "Biz bú­ghan jauaptylardy tauyp, sotqa tartu ýshin barymyzdy salamyz", - deydi ol.

Al Djordjtaun uniyver­siy­tetining terrorizm jónin­degi sarapshysy Brus Hoffman New York Times-qa bergen súhbatynda búl jeke adamnyng isi boluy mýmkin degen boljamdy algha tartypty. "Múny jeke túlgha iske asyrsa, búl ony anyqtaudy qiyndatyp jiberedi. Al lankester bolsa, búl - kәduilgi nәrse. Sebebi búlar bir-birimen sóilesip, astyrtyn sóz baylasady".

Degenmen biylik búghan halyqaralyq lankestik toptardyn, onyng ishinde әl-Kaidanyng qatysyn da qarastyryp jatyr. Bomba qarapayym әdispen jasal­ghanymen, búl naghyz lankesti tabudy je­nil­det­peytin kórinedi. "Jarylghysh zat qarapayym zattardan jasalghandyqtan, búl lankesti anyqtaudy onan әrmen qiyndatyp jiberdi. Búl halyqaralyq lankes, otandyq ekstremist nemese ómirge kónili tolmaytyn jergilikti túrghyn boluy mýmkin", - deydi aty-jónin jasyrghan sarapshy Washin­g­ton Post basylymyna bergen súhbatynda.

Demek, búl bomba jasau­men ainalysyp jýrgen әuesqoy nemese izin jasyrghysy kelgen kәsiby lankesting tir­li­gi boluy yqtimal. AQSh biyligi әzirge búl boljamdardyng birde-birin joqqa shygharmay, múqiyat tekserudi talap etti.

Alayda lankestik úiymdardyng esh­qaysysy jauap­ker­shi­likti moynyna alghan joq. Alu bylay túrsyn, tә­lipter búghan ózderining qatysy joq ekenin aityp, at-tonyn ala qashty.

Jarylys quaty onsha qatty bolmaghanyna qaraghanda, lankes neghúrlym kóp adamdy qúrban etudi emes, ýrey men qorqynysh tughyzudy kózdegendey. Al búl kimge kerek? Búghan deyin pikir bildirgen sarapshylar birneshe boljam úsyndy. Biri - AQSh-ty ózining bitispes jauy sanap, ósh alugha úmtylghan halyqaralyq lankestik úiymdar. Ekinshisi - Norvegiyadaghy Breyvik tә­rizdi óz ishinen shyqqan jau. Songhysy - múny AQSh-tyng arnayy qyzmeti ózi iske asyrdy.

Aldynghy eki núsqanyng mәn-maghynasy týsinikti. Al AQSh-qa óz azamattaryn qyrudyng nendey qajeti bar degen súraq tuady. Búghan AQSh-tyng memle­kettik departamentining sayasy josparlau jónin­degi bastyghy Richard Haas­styng mynanday sózimen jauap beruge bolady: "Óz aumaghynda terror­izmdi (búghan ekstremizm, jemqorlyq, múnay bloktarynyng qauipsizdigi, t.b. jatqyzugha bolady) baqylay almay, uysynan shygharyp alghan jekelegen mem­leket óz tәuelsiz­digining basymdyqtarynan, onyng ishinde ózge memle­ket­terding ony jayyna qaldyru qúqyghynan aiyrylady. Ózge ýkimetter, onyng ishinde AQSh ta osy elge aralasu qúqyghyna ie bolady".

Mine, dәl osyny negiz­ge alghan AQSh pen Úlybritaniya 2003 jyly Irak­qa basyp kirip, Saddam Husseyndi taqtan taydyryp, dargha asty. Eger osy lankestik syrtqy kýshterge jala jauyp, sayasy maqsattargha jetu ýshin jasalsa, AQSh-tyng búl jolghy qúrbany kim bolmaq?

(Maqala AQSh basylymdarynan alynghan aqparat negizinde dayyndaldy).

Elnúr BAQYTQYZY

«Jas Alash» gazeti