Qoghamdyq senim – ómir sýruge qolayly qoghamnyng manyzdy qúramdas bóligi. Adamdardyng bir-birine jәne memleketke degen senim dengeyi bir-birimen aralasugha, júmys isteuge, bireuge senim artugha mýmkindik beredi. Qoghamdyq senim ómirimizding ajyramas bóligi bolsa da, onyng elimizdegi dengeyi birneshe sebepke baylanysty tómendep barady. Osy taqyrypty tolyghyraq qarastyrayyq.

Birinshi sebep – kóptegen adamnyng qorshaghan әlem jayyndaghy bilimi az nemese búrmalanghan boluy. Belgili bir standartqa say kelmeytin adamdardy, әdette, elemeymiz nemese týsinbeymiz. Kóbine joqshylyqta ómir sýretin adamdar óz otbasyn qamtamasyz ete almaydy, ómir sýruge jaqsy jaghday jasay almaydy. Olardyng jaqsy bilim alu, shetel aralau, jetistikke jetu yqtimaldyghy óte az. Sondyqtan olar әleumettik nemqúraylylyqtyng qúrbanyna ainalady. Nәtiyjesinde jaghdayy tómen adamdardyng da, ortasha tabys tabatyn adamdardyng da bir-birine degen qoghamdyq senimi azayady.

Ekinshi sebep – sybaylas jemqorlyqtyng san aluan týri. Sybaylas jemqorlyq, әdette, ýkimettik jәne basqa da qadaghalau jәne baqylau organdarynyng tiyimdiligi tómendep, adamdar memlekettik organdargha degen senimin joghalta bastaydy. Búl qylmystyq belsendilikting artuyna, sonday-aq bolashaqta sybaylas jemqorlyqtyng joghary dengeyine әkelui mýmkin.

Ýshinshi sebep – azamattardyng qúqyghy men bostandyghynyng shektelui. Óz pikirin erkin bildiruge nemese qúqyghyn qorghaugha adamnyng mýmkindigi bolmasa, ol ózin osal әri senimsiz sezine bastaydy. Búl adamdar arasynda týsinispeushilik tudyrady әri bolashaqqa degen senimsizdikke әkeledi.

Tórtinshi sebep – resurstardy әdiletsiz bólu, memleketting tiyimsiz júmys isteui. Eger memleket óz mindetin oryndamasa jәne azamattardyng qanaghattanarlyq ómir sýru dengeyin qamtamasyz etpese, adamdar әdiletsizdikke tap bolghanyn sezip, sol memleketten kónili qalady. Zertteulerge sýiensek, joqshylyq, júmyssyzdyq pen ýkimeti tiyimsiz júmys isteytin elderde qoghamdyq senim dengeyi óte tómen.

Qoghamdyq senimning tómen boluynyng besinshi sebebi – búqaralyq aqparat qúraldaryndaghy jalghan aqparat pen jalghan janalyqtar. Jurnalister óz materialdaryndaghy aqparatqa jauap bere almasa, media jalghan aqparat pen aqparatty búrmalaudyng jolyna ainalady.  Nәtiyjesinde ras-ótirigin ajyrata almaytyn halyqtyng senim dengeyi tómendeydi.

Qoghamdyq senim – adamdardyng ómirine jәne jalpy qoghamnyng damuyna әser etetin manyzdy faktor. Ol adamnyng basqa adamdardyng is-әreketteri men niyetine, sonday-aq qoghamdy basqaratyn ýkimetke degen senimi retinde anyqtaluy mýmkin.

Keyingi zertteuler halyqtyng senimi ekonomika men qoghamnyng әl-auqatynyng damuynyng manyzdy bólshegi ekenin kórsetti. Ol memleketting túraqty damuymen, ómir sýru sapasynyng jogharylauymen jәne qylmystyng tómendeuimen baylanysty. Kóptegen sarapshynyng pikirinshe, qoghamdyq senim elderding zamanauy әlemning qiyndyqtaryn jene alatynyn anyqtaytyn negizgi faktor boluy mýmkin. Zamanauy әlemning qiyndyqtary dep klimattyng ózgeruin, energiyanyng jetispeushiligin, halyqtyng tez qartangyn jәne t. b. menzep otyrmyz.

Sonymen qatar keybir zertteuler ghalamtordyng damuy men qoghamdyq senim dengeyi arasynda tikeley baylanys bar ekenin kórsetedi. Mysaly, әleumettik mediany jәne basqa baylanys qúraldaryn jii qoldanatyn adamdar basqa adamdarmen kenirek baylanysta bolady jәne olargha degen senim dengeyi kóbine joghary.

2023 jyly Almaty menedjment uniyversiyteti (AlmaU) men Bisam Central Asia birigip, AlmaU Trust Barometer zertteu júmysyn jýrgizdi. Qoghamdaghy senim dengeyin anyqtaugha negizdelgen zertteu halyqaralyq Edelman Trust Barometer metodikasyna sýienip jýrgizilgen. Zertteu júmysynyng nәtiyjesin uniyversiytetting ghylym boyynsha prorektory – Baqytjan Sәrkeev aityp berdi. Onyng aituynsha, tәjiriybege Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen 18-65 jas aralyghyndaghy 1150 adam qatysqan. Onyng 20%-y – jaghdayy ortasha jәne joghary ómir sýru dengeyindegi adamdar. Qalghan 80% – qarapayym halyq. Zertteu júmysyna 2 ay uaqyt ketken.

Respondentterge jergilikti biylik ókilderi jayly, adamdargha senim, qoghamdyq úiymdargha senim, preziydentke, sot jýiesine, qúqyq qorghau organdaryna, sayasy partiyalargha degen senim jayly súraqtar qoyyldy. Odan bólek, әleumettik mәselelerge jәne elimizdegi keyingi oqighalargha (Qantar oqighasy) qatysty saualnama jýrgizilgen. Respondentterding aqparattyq gigiyenagha degen kózqarasyn da súrastyrghan. Yaghny BAQ ókilderine senim bildire me, joq pa, aqparatty qaydan alady jәne ony qalay saralaydy degen taqyryptardy sholyp ótken.

Qorytyndy boyynsha, elimizdegi qoghamdyq senim dengeyi tómen – 42% shyqqan.  Halyq sayasy partiyalargha, jergilikti әkimdikterge, jergilikti maslihatqa jәne sot pen qúqyq qorghau organdaryna senim bildirmeydi eken. Degenmen preziydentke degen senim dengeyi joghary ekeni anyqtaldy.

«Búl nәtiyje Qytay men Birikken Arab Ámirlikterinen tómen bolsa, Resey men AQSh-tan joghary. Degenmen respondentterding 68% men 60% memleket basshysy men qaruly kýshterge senetini anyqtaldy. Biraq jergilikti basqaru organdaryna halyqtyng tek 45%-y senedi», - dedi Baqytjan Qúrmanbayúly.

Sonday-aq, qoghamdyq senim adamdar arasyndaghy ózara әrekettesuding manyzdy faktory bolghanymen, keybir jaghdaylarda ekonomikalyq damugha ziyan tiygizui mýmkin ekenin atap ótken jón. Mysaly, qoghamdyq senimi joghary elderde adamdar kóbine jana tehnologiyalar men innovasiyalargha senbeydi. Sol sebepti olardy engizuge jәne paydalanugha kedergi keltiredi.

Shveysariya men AQSh-tyng psihologtary әlemning 40 elining 355 qalasynda «joghalghan әmiyan» atty auqymdy әleumettik eksperiyment ótkizdi. Búl eksperiymentting nәtiyjesi sizdi de bey-jay qaldyrmasy anyq. Týpnúsqasyn Science jurnalynyng 2019 jyldyng 20 mausymynda jaryq kórgen sanynan oqy alasyzdar.

Belgili bolghanday: әmiyanda neghúrlym kóp aqsha bolsa, soghúrlym adamdar ony iyesine qaytarugha yntaly bolady. Búl fakt Surih uniyversiytetining ekonomika fakulitetining professory – Miysheli Andre Mareshaldy jәne onyng әriptesterin tanghaldyrdy. Óitkeni múnday nәtiyjeni eshkim kýtpep edi.

Eksperiyment aldynda ghalymdar 279 adamnan eksperiymentke qatysty pikirin súrady. Olardyng ishinde qarapayym adamdar men joghary bilikti ekonomister bar. Kóbi adamdar әmiyandy ózine alyp qalady dep jauap bergen.

Eksperiymentti ótkizushiler 17 303 әmiyanmen tәjiriybe jasaghan. Ámiyannyng ishinde bank kartalary, kilt әrtýrli soma bar edi. Olar әrtýrli mekemege – qonaq ýiler, bankter, múrajaylar, teatrlar, poshta bólimsheleri, polisiya bólimsheleri, kenselerge kelip: «Ámiyandy bireu joghaltyp alghan siyaqty. Asyghyspyn, búl mәseleni siz sheshiniz» dep tastap ketip otyrghan. Zertteushiler sol adamdardyng әmiyannyng iyesimen baylanysqa shyqqan-shyqpaghanyn baqylap otyrghan.

Tanqalarlyq nәrse, aqshasy bar bolsyn, joq bolsyn, kilti bar әmiyandar kiltsiz әmiyandargha qaraghanda iyesine kóbirek qaytarylghan. Sonday-aq, әmiyanda neghúrlym kóp aqsha bolsa, soghúrlym ol әmiyan óz iyesine qaytyp kelgen. Qorytyndy nәtiyjege sәikes statistika: aqshasy joq әmiyandardyng tek 40%-y iyesine qaytaryldy; 12 eurosy bar 51% әmiyan, 80 eurosy bar 71% әmiyan iyesine berildi. 17 303 әmiyannyng 8 mynnan astamy óz iyesine qaytarylghan.

«Bizding zertteuimiz kórsetkendey, adamdar senimdi bolghysy keledi jәne basqalargha da senim bildirigisi keledi. Búl jahandyq qúbylys – kedey jәne bay elderde, erler men әielder arasynda, jas jәne qart adamdar arasynda» dep qorytyndylady zertteushiler. Búl adamnyng qoghamdyq senimge degen kózqarasyn bildiredi. Yaghny adam ózi senimdi bolghysy keledi jәne basqalardyng da oghan sengenin qalaydy degen sóz.

Qorytyndylay kele, qoghamdyq senim –  qoghamnyng damuy men ómir sýru sapasyn jaqsartudyng negizgi faktory. Búl tabys dengeyi, sayasy jaghdaydyng túraqtylyghy jәne ómir sapasy siyaqty kóptegen faktorgha baylanysty. Alayda adamdar arasyndaghy qarym-qatynas pen qoghamdaghy ózara әrekettesu eng manyzdy ekenin atap ótken dúrys. Jogharyda jazylghan aqparattyng qysqasha formasy:

1. Qoghamdyq senim adamdardyng bir-birin qalay qabyldaytynyna jәne әleumettik jaghdaylarda ózara әrekettesuine baylanysty.
2. Zertteuler kórsetkendey, әrtýrli eldegi qoghamdyq senim dengeyi aitarlyqtay aiyrmashylyqqa iye. Mysaly, Skandinaviya elderinde senim dengeyi joghary, al Ortalyq Aziya elderinde ol tómen.
3. Songhy onjyldyqta әlemning kóptegen elinde, sonyng ishinde AQSh pen Europada qoghamdyq senim dengeyining tómendeui bayqaldy.
4. Qoghamdyq senim ekonomikada manyzdy ról atqarady, óitkeni ol әleumettik-ekonomikalyq instituttardy qoldaydy, kәsipkerlikti damytugha jәne investisiyalardy tartugha yqpal etedi.

Qaztay Ayana Serikqyzy

Abai.kz