28.03.06. Býgin uniyversiytetting kitaphanasyna bardym. Jalpy qúrylymymen, oqu zaldarymen, kitap qorymen tanystym. Qazirgi talappen salynghan. Sóreleri - temir. Ylghal men qúrghaqty retteu ýshin әr sórening qanyltyr qaqpaghynyng astyna taqtay qoyylypty. Bólim mengerushisi ghylym doktory eken. Familiyasy - Li.

Áriyne, qazaq kitaptary az. Men әkelgen ýsh jýzge juyq kitapty bir sórege qoysa dúrys bolar. Tanda­nar­lyghy, múndaghy qazaq kitaptarynyng deni eluinshi jyldardyng sonyna deyin shyqqan kóne basylymdar. Biz kórmegen basylymdar men audarmalar eriksiz bas shayqatady. Sodan keyin baryp toqsanynshy jyldardaghy әdebiyetter qylang beredi. Siyrek kitaptar men qoljazbalar bólimi jeke bir qabatta eken. Endi jabdyqtalyp, rettelip, tizimdelip sórege qoyylyp jatyr eken. Kózqyryn salyp óttim. Ayaldau әdepsizdik. Búryshta óte eski qoljazbalar buma-bumasymen, qat-qatymen, qabat-qabatymen qattalyp túr. Qúndy qoljazba ekenin bile túryp, ony oqy almau qanday azap desenshi. Tek: kóne iyeroglifti men týgil qytaydyng әdebiyet professorlary da oqy almaydy - degen syltau ghana kónil júbatty. Búghan Erkin men Núrbaqannyng ghana tisi batsa kerek. Ghylymy kenesshi ghalym kelinshek býgin kelmeydi, dәriste eken. Ly Baydin, Du Fudyn, Syma Siyanning kóne qoljazbalary bar eken. Demek, mening de kókeyimdi tesken derekter myna bumalardyng arasynda jatqany anyq.

28.03.06. Býgin uniyversiytetting kitaphanasyna bardym. Jalpy qúrylymymen, oqu zaldarymen, kitap qorymen tanystym. Qazirgi talappen salynghan. Sóreleri - temir. Ylghal men qúrghaqty retteu ýshin әr sórening qanyltyr qaqpaghynyng astyna taqtay qoyylypty. Bólim mengerushisi ghylym doktory eken. Familiyasy - Li.

Áriyne, qazaq kitaptary az. Men әkelgen ýsh jýzge juyq kitapty bir sórege qoysa dúrys bolar. Tanda­nar­lyghy, múndaghy qazaq kitaptarynyng deni eluinshi jyldardyng sonyna deyin shyqqan kóne basylymdar. Biz kórmegen basylymdar men audarmalar eriksiz bas shayqatady. Sodan keyin baryp toqsanynshy jyldardaghy әdebiyetter qylang beredi. Siyrek kitaptar men qoljazbalar bólimi jeke bir qabatta eken. Endi jabdyqtalyp, rettelip, tizimdelip sórege qoyylyp jatyr eken. Kózqyryn salyp óttim. Ayaldau әdepsizdik. Búryshta óte eski qoljazbalar buma-bumasymen, qat-qatymen, qabat-qabatymen qattalyp túr. Qúndy qoljazba ekenin bile túryp, ony oqy almau qanday azap desenshi. Tek: kóne iyeroglifti men týgil qytaydyng әdebiyet professorlary da oqy almaydy - degen syltau ghana kónil júbatty. Búghan Erkin men Núrbaqannyng ghana tisi batsa kerek. Ghylymy kenesshi ghalym kelinshek býgin kelmeydi, dәriste eken. Ly Baydin, Du Fudyn, Syma Siyanning kóne qoljazbalary bar eken. Demek, mening de kókeyimdi tesken derekter myna bumalardyng arasynda jatqany anyq.
Kenet... esik jaq shettegi qoljaz­ba­lardyng jyrtylghan betterin ýtiktep, óndep, jelimdep, bettep, týptep, múqabamen qaptaytyn stoldyng ýstinen shartabaqtay qaghazgha syzylghan suretti kózim shaldy. Birining ýstine biri qoyylghan jiyrmadan astam ... «qytay imperiyasynyng batys ónirdi», yaghni, Shyghys Týrkistandy jaulap alu barysyn beyneleytin, әr suretti imperatordyng ózi kórip, týsinik berip, mórin basyp, maqúldaghan, týpnúsqasy kezinde Fransiyagha әketilgen syzba suretter! Múnday siyrek qúndylyqty kórgen kezde erekshe kónil-kýiindi bildiruge bolmaytyn kәnigi múraghattanushylardyng taqystyghyna salyp, kitaphanashydan jay ghana jón súradym. Áriyne, ony ghylymy qyzmetkerler biledi. Qatty qyzyqtyrsa fotokóshirmesin jasatugha bolady! Búl neghylghan «batpan qúi­ryq, aidalada jatqan qúiryq!». Bizde fotoapparat joq bop shyqty. Sói­tip túrghanda ghylymy kenesshi de keldi. Endigisi, biz biletin ýirenshikti sóz. Arnayy qatynas, bastyqtardyng rúq­saty, shart, aqsha audaru... kerek! Uniy­versiytet basshylyghynyng atyna Múhtar súrau jibermek boldy...
Gugynnyng ghylymy qyzmetkerleri jariyalaghan alibomdaghy «Batys ónirdi baghyndyru» atty suretter toptamasynyng birining ýzigi.
Qalay degenmen de búl kitaphananyng siyrek qorynan ne izdeuge bolatynyn bildik. Bir kýnge sonyng ózi ýlken olja.

***

29.03. 06. Býgin eki kýn dayyndalghan tang dәuirinde dýniyege kelgen «Shyly (Tele) jyrynyn» shyghu tarihy turaly leksiya oqydym. Búl jyrdyng mәtinin órenjiler jaqsy biledi. Tenirding oryndauynda ýnemi tyndaydy. Biraq ol jyrdyng óz tarihtaryna qanday qatysy bar? Qanday jaghdayda tughan? Qalay tarady? Tele úlysy kimder? Birinshi kók týrik qaghanatynyng alghashqy uyghyn shanyshqan, telelerding ensesin kótergen Jabaghy jabghynyng túqymy kimder? Onyng ýrimderi osy dәristi tyndap otyrghan ózderi emes pe? Áfsananyng ara-arasynda Tenirding әnin qosyp qoyyp otyrdym. Ásirelik demeniz, bilgen de jaqsy. Biraq sol bilgenindi orynymen paydalana bilgening - odan da jaqsy.
Dәris jaqsy ótuin jaqsy ótti-au, biraq sabaqqa sonday bir shabytpen kóterilip kele jatqan kónilimdi, ghimarattyng aldynda tosyp túrghan Erkinjan atty shәkirtim suday bas­ty. Ózimshe erkin dәris bolghan son, osy on kýnde ýirengen qytayshamnyng «biyik óresin kórseteyin» dep әlgi Ákbar ýiretken Za ky jannyng ólenin Abaydyng ólenin oqyghanday maqamgha salyp, dauysymdy qyrnap jattap alghamyn. Sony Erkinjangha: «Nachy lay iouu fandy shiyady shy niydi shiyn» - dep oqy jónelmesim bar ma. Týsinbegen song barymdy sap eki ret maqamdap oqyghan song Erkinjanym: «Aghay! Aghylshynsha qanday jatyq sóileysiz!» - degeni. Qaydaghy aghylshynsha! «Endeshe qay tilde oqyp túrsyz?» - deydi. Kýiip kettim. Kýigenmen janbaysyn. Sóitsem, bir «shiyn» degen sóz tórt dauys ekpininde 54 maqammen aitylady eken de, olardyng әr qaysysy jeke bir maghyna beredi! Men ony bir yrghaqpen sydyrtyp shyqqan song «aghylshynsha» bolmaghanda qaytsyn. Sol sәtten bas­tap qytaysha ýirenudi doghardym da, maghynasy keng túraqty sóz tirkesterin jattaugha kóshtim. Múnym aqyl boldy. Sonyng nәtiyjesinde óz oiymdy týsindire alatynday «amal» taptym.
Týstikke keldim. Qúrmangýl men Ómirbek dastarhandy jaynatyp qoyypty. Ornyqty kónil, oryndy otyrys, orayly sóz boldy. Ózimshe oiymdy qoryttym («Qatirada»).

30.03. Ýimen sóilestim. Búl kýnning qym-quyty jeke әngime.

31.03.06. Jan-diyn-jing jәne Núrgýl Shan-shanigha (Júpar taugha) alyp bardy. Beyjinning batysynan múnartyp túratyn tabighaty kórikti shoqy, úly qorghannyng qayqaya búralatyn túsy. Búrynghy patshalar men qaghandardyng jaylauy, Mao demalatyn sayajay. Ejelgi aty: «Jyng y yuani» - «tynysh, jayly baqsha». Syan lunnyng túsynda, 1780 jyly Tiybet lamasy Jau miyau banishannyng kelui qúrmetine salynghan púthana, Syan lunnyng qabyldau ýii bar.
Syani-lunining óz qolymen jazghan qúlyptas bar. Bәri de ongly (qoshqar mýiiz), esikterining aldyn biteu arystan (qytay ghimarattarynyng aldyndaghy arystan mýsinderi biteu keledi, óitkeni kelgen yrys syrtqa shyqpauy tiyis) mýsinderi. Tausylyp bitpeytin baspaldaq arqyly eng biyik shoqygha shyqtyq. Jan din jing jýgirip shyqqanday boldy. Sóitsek, kýnde tanghy beste osynda kelip, «tanghy biydin» orynyna shoqygha bir shyghyp qaytady eken. Dәtke quat berip, qyryq bes minutta tizem qaltyramay men de shoqynyng basyna jettim.
Dýniyening tóbesinen qaraytyn jer­ shoqtyghy osy eken. Ózge biyik tau­lar­gha múnarlanyp baryp qosylady eken. Demaldyq. Susyndadyq. Batys jaqqa sýzilip úzaq qaradym. Áriyne, el kórinbeydi, biraq sol qyryq qabat kókjiyekting shymyldyghynyng arghy jaghynda auyl bar - degen ansar jýrekti syzdatady. El qayda, men qayda...
Silem shyqsa da sýlderimning ózi dedektetip tabangha týsirdi. «Kózildirik kóldin», bizshe aitqanda, «Qorjynkóldin» jaghasynda suretke týsip, tynys aldyq (qalghany «Qatirada»). «Ýrimji» restoranyna baryp týstendik.
Qúrmangýl men Ómirbek azyq-týlik әkeldi.
Keshke Múhtar talayghy qonaq qaryzynyng esesin óteu ýshin Beyjing uniyversiytetining restoranyna qonaqqa shaqyrdy. Ánuar-Núrgýl,Túrsyn apay-jigitimen (búl kisi Súltan aghanyng dosy eken) tizelesip otyrdy. Áyteuir, osy Túrsyn apaydy kórsem boldy, attas bolghanymdy búldaghanday, qaljyndasa jónelemin. Júmsaq jymiyp Álimjan otyrdy. Nyghannyng - Nyghmet Ghabdullinning bir minezderin eske alady! Ákbar ekeumiz qatar otyrdyq. Ákbardyn: «Qúrózekting basyna kim shyqty», «Ishpeseng - ishpe, jeme, múrtyndy matyryp otyr», - deui sol eken, «әkbari» qaljyng bas­talyp ketti. Osy keshte jәne erteng tanerteng kerek bolar-au degen myna sózderding audarmasyn Ákbardan jazyp aldym: Húi-shýy - qaytayyq, Hay-a - әttegen-ay, hay-shu nemese Hy-ya - isheyik, Hay-ya - shaghala, Hay-y - taghy da, O, әi-ny - sýiemin, Hay-hy - ishu, jútu. Keshten song Ákbar ýige keldi. Qúrauyz qaytty. Onyng týbine «Húi-shýi» men «Hay-hy» jetti.

1.04.06. Býgingi kýnning mazmúnyn «Ómirbekting sorpasy-ay!» - degen eki auyz sóz tolyq jetkizedi.

2.04.06. Týste Múhtardyng ýiinde qonaq bolyp, sorpalanyp aldyq. Súltan Janbolat aghamen sóilestim. Mayranyng «qyzyl kýren, ystyq jәne tegin» shәiin qanyp ishtik. Búl degeniniz - jarty yrys. Óitkeni Qazaqstanda qoraptalghan shәiding dәmi dýniyening tórt búryshynan tabylmaydy.

3.04.06. Tanghy saghat 600-de Múhtar kelip, osynda kelgennen beri yndynymdy qúrtyp jýrgen «Zy jy yuangha» - «Qyzyl bambuk baqshasyna» apardy. Ýsh ailyq erkin seruendeuge mýmkindik beretin suretim basylghan túmarsha әkep berdi. Ony moynyma asyp aldym. Baqshanyng úzyn-yrghasyn qyryq minutta aralap shyqtyq. Jorta tanystyrdy. Ishinde eki aral, eki shyghanaq, eki mýiis bar eken. Endi ózim de jol taba alamyn. Túmarsha moyynda, baqsha qayda barady - degendey.
Sebezgilenip, shәiinip, shaylanyp dәriske bardym.

04.04.06. Tanghy saghat 600-de «Qyzyl bambuk baqshasyna» bardym. Jalghyz jýrip, asyqpay eki saghat araladym. Araladym da osyndaghy adamdardyng ermegine tang qaldym. Tang qalmasqa taghy bolmaydy. Keshe kimdi, qay búryshta, qanday әreket ýstinde, kimmen kórdim, dәl sol qalpynda. Batys esikten kireberiste qayyq pen eski ýlgidegi, Sy chy tayhudyng zamanyndaghy shaghyn kemeler, ailaqta shýperegin sulap alyp iyerogliften órnek salghan keshegi qart jýr, mәrmәr ótkelding ýstindegi adam tura keshegi mәnerinde iyilinkirey týsip qarmaq salyp otyr.
Eski qaqpanyng sol jaghyndaghy alanqayda qytay shahmat oiynyn әskery shayqas ýlgisine týsirgen aq jәne súr mýsinder erekshe kóz tartady. Qara jauyngerlerding kósemi jas, qylyshy qynabynan suyrylghan, qalqanyn keudesine tosqan, sәl enkeyip, atylugha dayyn túr. Onyng sarbazdary da qarsy jaqtaghy keudesin kerip, ayaghyn alshang attap, bir qolyn artyna jasyrghan janary sabyrly súr mýsindi jasaqtardyng qolbasshysynyng әr qimylyn qalt jibermey baghyp túr. Jasaqtary da ontayly ornalasqan siyaqty. Oraghyta aralaghanda bayqaghanym súr jasaqtardyng denining qaruy artyna jasyrynghan, eki kózderi jauda emes, mosqal qolbasshyda, olardyng keler sәtte qanday qimylgha kósheri jәne jasyrghan qaruynyng ne ekeni (qylysh pa, qanjar ma, bos moyyn shoqpar ma, jebe me) qara jasaqtargha beymәlim ispetti. Kenet ... keudesin kerip túrghan súrghylt týsti mosqal qolbasshynyng tu syrtynan ainala bergende nyghyzdala júmylghan, yza men kekke toly týiilgen júdyryqqa kózim týsti. Júdyryq bolghanda qanday! Mýsinshi býkil maydan oqighasynyng sheshimin osy júdyryq arqyly beripti. Yza men kekke toly myna júdyryqqa qylysh ta ótpek emes! Ayaghyn alshang salyp, kelsen-kel dep túr! Súr mosqal sózsiz jenedi. Óitkeni jas qolbasshynyng bes qaruynyng ne ekeni, qalay qimyldaytyny bilinip túr. Onyng әskerining kózi jau jaqta. Al mosqal súrdyng jasaghynyng kózderi qolbasyna qadalghan. Demek onyng búiryghyn kýtip túr, óitkeni oghan, onyng soghys ailasyna jauyngerleri senedi. Búiryghyn ainytpay oryndaydy. Endeshe jenbegende qaytedi. Tek qarsylasynyng mәtqapy sәtin kýtip túr!
«Yza men kekke toly myna júdyryqqa qylysh ta ótpek emes!»
Osyghan tang qala ýnilip túrghanymda jastary eludi ensergen, alpysty alqymdaghan júptar valis әuenimen biylep, dóngelekti ainala qalyqtay jóneldi. Keshe de osy úzyn boyly, qayyrylghan qara shashty jigit aghasy ana bir taldyrmash kekseleu kelinshekting myqynynan demep, shyr ainalyp jýrgen... Birazdan keyin polikagha, odan fokstrotqa kóshti. Demek, búl qyrqynshy-alpysynshy jyldardyng qyzdary men bozbalalary bolghany.
Soltýstik qaqpa qazir jabyq. Jóndeude. Múnda kәdimgi tepkishek tebetinder men «tang biyshileri», yaghni, әuenge qosylyp denesin tәrbiyeleytinder, odan keyingi bambuk pen qoytastardyng tasasynda sybyzghy men arhu tartatyndar, syrnay oinaytyndar, kekiretinder (iyә, solay, bir-birine teris qarap túryp kekiredi), júptasyp (duet) әn aitatyndar, birigip dene shynyqtyratyndar (tәrbiyeleytin emes), baletting by jýrisine jattyghatyndar, sazsyrnay tartatyndar, yaghni, búl shyghanaqta barynsha halyqtyq dәstýrge ýiirler shoghyrlanghan.
Shyghys qaqpanyng manyna barynsha órkeniyetti ónerge beyimdiler ýiirilipti. Eng ýlken shoghyr - europalyq ball bii ýlgisinde, qytaydyng últtyq bii mәnerinde, ýndi bii yrghaghynda, tango qimylynda «óner ýirenedi». Soghan japsarlas bir top bambukty ainala bergende djaz muzykasymen charlistondy, «cha-cha chany», lambadany biylep jatqan topty kóresiz. Eki toptyng ortasynda sәl onashalau tústa balet bii «ýiirmesi» bar.
Shyghys pen Ontýstik qaqpanyng arasynda saksafon, skripka, fifa (jetigen siyaqty), syrnay (garmoni) tartushylar men jeke ariya, әn oryndaushylar oram-oram bambuktyng (narqamystyn) qaltarysynda, tóbeshikterde, qoytastardyng qol­ty­­ghynda esh nәrsege alandamastan «ónerlerin» shyndap jatady. Bir qyzyghy, janaghylardyng dauysy bir-birine bóget jasamaydy, «kóp shuyl­daq ne tabar, bastamasa bir kemel» (Abay) degizbeydi. Janyna barghanda ghana dybystaryn bir-aq estiysin. Tabighy akustika degen osy!
Al Ontýstik qaqpagha juyq eki tóbe jabayylau eken. Qúshaqtasqan qyz-jigitter әues tóbe eken. Ázirshe maghynasyn týsinbedim.

«QYLMYSTÓBENING
KÝNDIZGI «KELBETI»

Odan keyingi buyntyqta Nesipbekting ýii qoralanypty. Áyteuir, qayda barsang Nesipbek! «Biteu arystan» bolmaghan song ol da әjetke jaraytyn әjet kýrkesi ghoy. Sol manda kólding jaghasynda qayyqauzy, tiskebasar, bas jazar lapastar bar. Ontýstik pen batys qaqpanyng arasynda Sy chy tayhudyng úrlyq sarayynyng oryny jatyr. Tura iyeginde balyq aulaytyn shyghanaq bar. Eski kitaphananyng sýlderi, shól bastatyn ilezdeme men jópeldemede júta salatyn kózge tanys kýrkeler, sodan keyin ... әlgi shahmat maydanyna qaytyp oralasyn.
Búl «alkýren» nemese «qyzyl kýren» narqamys (bambuk) baqshasynyng syrtqy shenberi. Ortasynda eki ýlken aral, ýsh ýlken shoqy bar. Onyng әr qaysysy әr týrli óner ordasy. Qaytar tústa qosylyp әn aitqan er-әielding dauysy meni baqshadan shygharyp saldy. Ol qyzyqty erteng kelip kóruge qaldyrdym.

05.04.06. Býgin ýige shaqyrtu (viza) jiberdim. Áueli Ámina, sodan keyin Alma men Nazym Beyjinge kelmek. Men bar kezde, tegin ýy bar kezde, qarajattyng da qol astynda túrghanynda, aralatatyn adamdar bar da kelip, kórip alghandary dúrys. Al Ámina osy Beyjinde kóktemdi ótkizip, jazda Ýrimji, Altay, Tarbaghataylatyp Alakól arqyly Almatygha oralmaq.
Dәriske tóselip qaldym. Ýirenshikti kýige týstik.

06.04.06. Býgin uniyversiytet boyynsha sporttyng әr týrinen jarys boldy. Búl ózi últtyq namystyng synalatyn túsy eken. Saltanatty sherumen ashyldy. Ár fakulitetting óz bәsekelesi bar. Oi, namys-ay desenshi! «Kýndesterding kýnkiline» qaramastan Qazaq til, әdebiyeti fakuliteti birinshi oryn aldy! Ómirbek pen Ghalymjan sporttyng 4 týrinen bas bәigeni iyemdendi. Búl degening ýlken bedel. Endi ózge fakulitetter jәne qyzdar da olarmen eseptesip jýretin bolady. Órenjiler jiylyp bәigelerin «Boghdada» atap ótti. Qúttyqtap, maqtap, enselerin kóterip qoydym. Al ózderi birining sózin biri bólip, mәz-mәiram. Qayran jastyq keshui-ay! Uniyversiytetting ishindegi shaghyn kitap dýngirsheginen ýsh-tórt ómirbayandyq kitap aldym. Keshke solardy paraqtadym. Ákbardyng Múhammed payghambar turaly kitapshasy oily, anyq úghymmen jazylypty. «Qyzyl saraydyng týsi» atty klassikalyq kitaptyng avtory turaly jinaq ta kóp maghlúmat berdi. Audarmasy da jatyq eken. Shy huandiyding ómirine, әsirese, jeke basyna qatysty tosyn oilargha jeteleytin derekterdi este saqtaugha tyrystym. Sonymen tang da atty...

07.04.06. Býgin oilarymdy tәrtipke keltirdim. Emtihan men synaqtyng súraqtaryn Jan din jinge berdim. Erkin, Núrbaqan keldi. Múhtar sýrlengen qazy әkeldi. Astanamen sóilestim. Kýnikeyding dauysyn estidim. Qúrmangýl kir judy, Ómirbek әngime aitty.

08.04.06. Emtihan aludyng jay-japsaryn kelistim. Professor Erkin Ábughaly ýiine qonaqqa shaqyrdy. Dórtuyl - Aqbaraq. Ákesining aty - Aughaly Sәduaqas - Jensikbay... bolyp kete beredi. Aughaly Sauanda әkim bolghan adam. Arghy mekeni - Zaysannyng Qarataly. Til mamany, týrkolog, Gynnyng shәkirti. Leningradta aspiranturada oqyghan. Ústazdary - Guzev pen altaytanushy Nasilov (Sherbaktyng mektebi). Kýndizgi 1200-den týngi 200-ge deyin otyrdyq. Kóp maghlúmat aldym, qytaydaghy týrkologiy ghylymynyng damu joly turaly leksiya tyndadym dese de bolady, maghan beymәlim jaylar jóninde týsinik berdi. Qytaydaghy dýngenderding taghdyry qaqynda kitap jazghan jazushy Jang shyng jy turaly jaqsy sypattama berdi. Mekteptes dosy eken. «Qatirada» jazylghan sóz tórkini qysqasha mynaday:
- Qytaydaghy týrkologiya ilimi Dunhuanidaghy qazaqtar «Myng ýi» dep ataytyn sar kerishti ýngip jasaghan qújyradan Uang dau jyn atty qytay taquasynyng púthananyng taushasynyng birinen 17 tilde: negizgi bóligi - qytay, qalghany - týrik, tiybet, sanskriyt, soghda tilinde 24 týrli jazumen jazylghan qoljazbalardy tauyp aluy sәtinen bastalady. Púthanany jóndeuge qarjy izdep jýrgen, jazulardyng mәnin esh týsinbegen taqua ony Dunihuangha kelgen europalyq bireuge kórsetedi. Búl - «mәdeny qaraqshylyqpen» ainalysugha aghylshynnyng (keybireuler fransuzdyng deydi) Jaghyrapiyalyq akademiyasy jibergen, týbi madiyar Steyn (Shtayn) eken. Áueli on qap kitap alady. Qúndylyghyn bilgen song qalghanyn 36 týiege artyp әketedi: Endi qalghanyna ózdering ie bolyndar, - deydi. Sóitip, qoljazbalar Belgradqa, Germaniyagha jol tartady. Gu gynnyng bas kitaphanashysy Beyjinnen: - Ganisugha muzey ashyndar dep búiryq berdi. Gani suding uәlii oghan kónil bólmeydi. Qoljazbalardy Lәnjuge әkeluge tiyisti adam ony jol-jónekey satady. Sol kelgen qoljazbalardyng birazyn Gyng shy myn professor zerttep, jariyalady. Biraz jyl búryn men de Dunhundaghy Ghylymy institutqa bardym. Kitap qoymasynan joghalghan qoljaz­balardy izdedim. Eshtene tap­pa­dym. Bar tapqanym eki bet jyrtyq qaghaz boldy. Europalyqtar, negizinen nemister jariyalap qoyghan kóshirmelerdi kórsetedi. Ázirge deyin tyng eshtene tabylmady.

Azattyqtan song (1949 jyl) Beyjinde az últtardyng mәdeniyet jәrmenkesi ótti. Sonda Shianinan, Duanhuannan, Shynjannan әkelingen biraz múralardy Gu gyng men ýkimetting arhiv basqarmasy alyp qalady. Biraq ony retteytin maman bolmaghan. Eng birinshi ainalysqan adam - Fyng ja shyn, Gynnyng ústazy, Fransiyada oqyghan. Batmanovpen, Yudahinmen tanys. Ýlgi kórgen. Mamandyghy tarihshy. Týrik tilin oqymaghan. Nys­pyly nәsili Han ju liyn. Qytay jazbalaryndaghy múnghyl, týrki tarihyn zertteydi. Shynjanda qyzmet istegen. Al til túrghysynan zerttegen - Gyn. Fyng ja shyn múny: kóne týrkilerding zang desteri - degen. Onyng qatesin Gyng týzedi. Gynnyng aty sonymen shyqty (70-80 jyldary.). Halyqaralyq týrkologtar ony moyyndady. 20 jylda 10-15 maqala jariyalaghan. Negizgi tabystary retinde 2 tom enbek shyghardy. Germaniyada eki jyl ghylymy zertteu jýrgizip, «Maytry smit nom bitiktin» eki tomyn fon Gabaynmen birigip qytay, nemis, týrki tilinde shyghardy. Halyqaralyq syilyqqa ie boldy. Sabaghynyng 60-70% kóne týrki tili men ejelgi týrki әdebiyetine baylanysty.
Qytay mәdeniyetine Vey (soltýstik últtar patshalyghy) dәuirinde mәdeny reforma jasalghan. Al Tang dәuiri (týrki tektilerding yqpaly kýshti imperiya) túsynda sol mәdeniyetti dýniyege tanytqan. Qytay ghalymdary múny ashyq aitpaydy. Óitkeni, Vey - tabghash memleketi, týrkilerding qúramasy. Qytay imperiyasyn biylegen keyingi kezendegi Yuani (Monghol), Mәnju imperatorlary siyaqty. Vey últy - tabghashtar. Ly familiyalylardyng bәri de tabghash. Tang imperiyasynyng handandarynyng hanymy - tabghashtar. Tannyng uәzirleri - әr últtan qúralghan. Ziyalylar toby - Shi-anida túratyn az últtardan qúralghan. Sol tatulyq - aralas últtar - tang imperiyasynyng týbine jetken. Olar teksheu men tengermelik sayasat arqyly әr mәdeniyetti qabyldap, boyyna sinirgen. Búl - sol tústaghy halyqaralyq «qarym-qatynastyn» jemisi.
Jaratylys pen qoghamdyq bilim týiisip barady. Jaratylystanushylar ruhsyz qaldy. Últqa qyzmet etuge jaramaydy. Qytaydyng ózi últtardy biriktiru baghytyn ústap otyr. Jaratylys ghylymy - qoghamdyq, últtyq sanasyz halde.
Men biletin Shyn handyghy derekterinde Abylaydyng aty 62 ret atalady. Onda: Kim keldi? Ne ýshin keldi? Ne alyp keldi? Ne berip qaytardy? Ózderining oiy, maqsaty ne? - turaly ekeni aitylghan. «Shyng handyghy kezindegi kýn tәrtibi (protokoldar)» katalogi 20 tom. Búl da tolyq emes. Áli tizimdelip jatyr. Bir kýnning ishindegi protokoldyq aqparattar týgel jazylghan. Kýni, aiy, jyly kórsetilgen. Endigi qolgha alynatyn is - sol hattamalardyng mazmúndaryn bayandap, kóshirip, kitap etip shyghu. Ol is qansha uaqytta bitedi? Jalpy kólemi 100-300 tomdy qamtuy da ghajap emes. Qazir onyng bir bólimi jýzege asty. Shynjandaghy torghauyttar men jongharlargha qatysty derekterge ishinara ghylymy sipattamalar berildi. Qazaqqa qatysty derekter derbes shygharylghan joq. Memleket josparyna «Shyng dәuirindegi qytay tilindegi materialdardyng mәtinin anyqtap shygharu» degen taqyryp kirdi.
20 tomdyq katalogtan qazaq tiline, eline qatysty qanday maghlúmattardy kórsete alasyzdar? Ony bayyppen saralaghan dúrys. Eng birinshi qajetti basylymdar mynau: 1. Qytay ensiklopediyasy. 2. Qazirgi qytay sózdigi. 3. Kóne qytay sózdigi (4 tom). Mening negizgi ghylymy baghytym:
1. Kóne týrki tili jәne jazba tili. 2. Qypshaq tili. 3. Shaghatay qazaq qoljazbalary. 4. Qazaq tili tarihy. 5. Shet eldegi qazaq tilining zerttelui. 6. Týrki tilining tarihy salystyrmaly grammatikasy. 7. Altaytanu.
Qytaydaghy Orta Aziya, Monghol, Shyghys Týrkistan tarihymen týrik tarihyn zerttegen alghashqy qytay tarihshylary mynalar:
Han-ju-liyn, Nankin uniyversiy­te­tining tarih fakulitetining professory, 1985-86 jyldary dýniyeden qaytty;
Fyng jiya shyng - týrki, úighyr, yuani (monghol) dәuirindegi týrik tarihyn zerttegen (70 jyldary qaytys boldy);
Vyn du jiyang - taza monghol tarihymen ainalysqan. Oghan deyin Batys ónirimen shúghyldanghan tarihshy bolghan emes. Búl Europada jýrip shyghystanu tarihymen jýieli ainalysqan, Pelliottan oqyghan.
Jogharyda atalghandar 40-jyldary elge oralghan. Týrkologiyanyng basy solar. Sodan song Gyng shy miyn. Ol syrttay Fyn jiya shynnan dәris alghan. Basqa shәkirti joq. Han ju ling - yuani (monghol) tarihy negizinde týrik tarihyn zerttegen. Baqyt Ejenhandy oqytqan sonyng shәkirtteri. Nәnjiynde Batys ónir (nani shi) tarihyn zertteu ortalyghyn qúrdy. Olar jýiemen júmys istep kele jatyr. Al Vyn du jiyang - azattyqtan song Beyjing qalasynyng mәdeniyet bólimin basqarghan. Etnografiyamen ainalysty. 1978 jyldan bastap shәkirt tәrbiyeledi. Eki kezek shәkirt dayarlady. Birinshi kezeginde 4 adam bitirdi. Solardyng ishindegi eng myqty shәkirti men aitqan dýngen jazushysy Jang shyng jy. Eng «nashary» - qazirgi Qytay ghylym akademiyasynyng etnografiya institutynyng diyrektory. Al onyng ózi Qytaydaghy últtyq mәselening eng ýlken mamany dep tanylady.
Men «ókil aghayym» dep otyrghan Jang shyng jy (ol qazaqsha biledi) 1974-1976 jyldary Vyn ústazynyng tapsyruymen ýisinderding molasyn zerttedi. Kezinde Gomindang men Gunsandan ziyalylargha talasqan. Vyn gunsandangha beyim bolghan song aman qalghan. Biz oqugha týsken jyly (1978) Vyn ústaz Gyng shy mindi: qazaq klasyna sabaq beresing - dep osynda jiberipti. Janaghy dýngen Jang shyn shy lin bizben birge qazaqsha oqydy. Jan monghol tilin de jaqsy biledi (Mәdeniyet tónkerisi túsynda Mongholyada ýsh jyl qoy baqqan). Óleng jazghan. Altaistika degendi men sodan ýirenip, bilip, sezindim. Ol maghan agha jәne ústaz. Ekeuimiz sonda qazaq-monghol tilin salystyryp, kóshpeli últtardyng tildik mәdeny úghymdaryn zerttedik. V.V. Vladimirsovtyng «Kóne monghol kóshpeli qoghamynyng qoghamdyq qúrylymy» atty monografiyasyn sýiip oqydyq. Ol: kóshpendi últtarda qúldyq qogham bar ma - degen mәselemen ainalysatyn. Úghymdardy tújyrymdap, maghynasyn taldap, feodaldyq qoghamnyng manyzy qanday degenge jauap izdedik. Taptyq, rulyq qogham qúru eken. 1978 jyly Jan alghashqy povesin jazdy. Az últ jazushylarynyng arasynan Ákpar ekeui memlekettik syilyq aldy. Oghan deyin kóshpendilerding ómirin qytay tilinde jazatyn jazushy joq bolatyn. Kóne tildik stilidi tapty.
Kóne tarihtyng ishindegi eng qiyny - Monghol imperiyasynyng tarihy. Bir qanaty «Altynordagha» ketedi. Euraziya kenistigin, europanyn, orystyn, týrikting tilin bilu kerek. Ol kezde týrik tilin biletin qytay tarihshysy joq. Qytaylarda: «yani tarihynan janalyq ashqan tarihshy - shyngha shyqqan tarihshy»,- degen mәtel bar. Qalghan dәuirding tarihshylary myndap sanalady. Jangha: týrik tilin ýiren - degen ústazy sol Vyn. Sol kezde: «Soltýstik batysta - Jan shy jy, ontýstik qytayda - Liu ing shyng (qazaqtardyng arasynda «Nәnjinde - Ejenhan Baqyt)», - degen de tirkes oryn aldy. Jan 2-3 jylda әngime, povester jinaghyn shyghardy. Ýzdik atalghan jas jazushy Uan myng men Jan shy jy boldy. 3 jylday tarih institutynda istedi. Japoniyada 1 jyl túrdy. Japoniyadaghy kóne týrkilerge qatysty derek kózderin týgel jiyp әkeldi (onyng denin maghan berdi). Aty shyqqan song әdebiyetke ketpese bolmady. Jazatyny monghol, dúnghan ómiri. Fatima degen sheshesi bar. Ákesi dúnghandar qoghamynda qayratker bolghan. Ózi pekindik. Eki әpkesi bar. Sheshesin qatty syilap ósken: «- Sheshem men ýshin bir әlem», - deytin. Akademiya búghan eki bólmeli ýy berdi. Kóshiristim. 1986 jyly onymen qatar nashar oqyghan sabaqtasy instituttyng diyrektorynyng orynbasary bolghan edi. Ol 4 bólmeli ýy aldy: «Áy, búl bolmady. Tensizdik qoy», - dedi. Sóitip jýrgende Teniz armiyasy jazushylar úiymynyng tóraghasy: «Sen bizge kel. 3 bólmeli ýi, 1 qyzmet bólmesin beremiz», - deydi. Jalghyz sheshesi, qyzy bar. «Ne istesem bolady?» - deydi maghan. Jetekshisi ólip qapty. Oghan da kóshirisip saldym. Sóitip, Teniz armiyasynyng kәsiptik jazushysy boldy. 1989 jyly mamyr aiynda studentter qozghalysy boldy. Men Reseyge oqugha ketkem. Hu yao ban jýrekten óldi. Ol: «Kompartiya ózining az últtaryn otarlap otyr. Shynjandaghy Qaramaydan shyqqan múnaydyng 5% ózderinde qaldyru kerek», - depti. Sol ýshin ony syrtpen baylanyssyz qaldyrypty. Osy kezde Gorbachev kelip jatqan. Studentterdi qandy qyrghyngha úshyratty. Sonda Jan jyn shy: - Men óz halqyn qyrghan armiyagha qyzmet etpeymin, - dep әsker qatarynan ketip qalghan. Qazir erkin jazushy. Ózin-ózi qalamaqysymen asyraydy. «Jýrek syrynyng tarihy» atty romany qytay tilinde jariyalandy. Dýngenderding músylmandyqty qalay qabyldaghan tarihy, olardyng taghdyry, shekken japasy, kórgen azaby turaly romany erkeshe bedel әkeldi. Amerika, japon oqyrmandary tanys. Qazir Latyn Amerikasynda jýr. Bizde ony «essiz mashina adam», «funksioner» desti. «Shygharmalarynda bir týrli qarsylyq bar. Synandar», - dese, jazushylar úiymy: Múnyng tamyry terende. Shamamyz kelmeydi, - depti. Fatima atty qyzy bar. Áyeli aviasiya salasynda diyrektor, - dep Erkin týngi saghat ekide әngimesin ayaqtady.
Múnday taghdyrly túlghalardy únatushy edim. Sol dýngen jazushysymen tanysqym keldi (Biraq men elge qaytqansha ol Latyn Amerikasynan Beyjinge oralmady - T.J.).

"Týrkistan" gazeti