28.03.06. بۇگىن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كىتاپحاناسىنا باردىم. جالپى قۇرىلىمىمەن، وقۋ زالدارىمەن، كىتاپ قورىمەن تانىستىم. قازىرگى تالاپپەن سالىنعان. سورەلەرى - تەمىر. ىلعال مەن قۇرعاقتى رەتتەۋ ءۇشىن ءار سورەنىڭ قاڭىلتىر قاقپاعىنىڭ استىنا تاقتاي قويىلىپتى. ءبولىم مەڭگەرۋشىسى عىلىم دوكتورى ەكەن. فاميلياسى - لي.

ارينە، قازاق كىتاپتارى از. مەن اكەلگەن ءۇش جۇزگە جۋىق كىتاپتى ءبىر سورەگە قويسا دۇرىس بولار. تاڭدا­نار­لىعى، مۇنداعى قازاق كىتاپتارىنىڭ دەنى ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن شىققان كونە باسىلىمدار. ءبىز كورمەگەن باسىلىمدار مەن اۋدارمالار ەرىكسىز باس شايقاتادى. سودان كەيىن بارىپ توقسانىنشى جىلدارداعى ادەبيەتتەر قىلاڭ بەرەدى. سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار ءبولىمى جەكە ءبىر قاباتتا ەكەن. ەندى جابدىقتالىپ، رەتتەلىپ، تىزىمدەلىپ سورەگە قويىلىپ جاتىر ەكەن. كوزقىرىن سالىپ ءوتتىم. ايالداۋ ادەپسىزدىك. بۇرىشتا وتە ەسكى قولجازبالار بۋما-بۋماسىمەن، قات-قاتىمەن، قابات-قاباتىمەن قاتتالىپ تۇر. قۇندى قولجازبا ەكەنىن بىلە تۇرىپ، ونى وقي الماۋ قانداي ازاپ دەسەڭشى. تەك: كونە يەروگليفتى مەن تۇگىل قىتايدىڭ ادەبيەت پروفەسسورلارى دا وقي المايدى - دەگەن سىلتاۋ عانا كوڭىل جۇباتتى. بۇعان ەركىن مەن نۇرباقاننىڭ عانا ءتىسى باتسا كەرەك. عىلىمي كەڭەسشى عالىم كەلىنشەك بۇگىن كەلمەيدى، دارىستە ەكەن. لي ءبايدىڭ، دۋ فۋدىڭ، سىما ءسياننىڭ كونە قولجازبالارى بار ەكەن. دەمەك، مەنىڭ دە كوكەيىمدى تەسكەن دەرەكتەر مىنا بۋمالاردىڭ اراسىندا جاتقانى انىق.

28.03.06. بۇگىن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كىتاپحاناسىنا باردىم. جالپى قۇرىلىمىمەن، وقۋ زالدارىمەن، كىتاپ قورىمەن تانىستىم. قازىرگى تالاپپەن سالىنعان. سورەلەرى - تەمىر. ىلعال مەن قۇرعاقتى رەتتەۋ ءۇشىن ءار سورەنىڭ قاڭىلتىر قاقپاعىنىڭ استىنا تاقتاي قويىلىپتى. ءبولىم مەڭگەرۋشىسى عىلىم دوكتورى ەكەن. فاميلياسى - لي.

ارينە، قازاق كىتاپتارى از. مەن اكەلگەن ءۇش جۇزگە جۋىق كىتاپتى ءبىر سورەگە قويسا دۇرىس بولار. تاڭدا­نار­لىعى، مۇنداعى قازاق كىتاپتارىنىڭ دەنى ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن شىققان كونە باسىلىمدار. ءبىز كورمەگەن باسىلىمدار مەن اۋدارمالار ەرىكسىز باس شايقاتادى. سودان كەيىن بارىپ توقسانىنشى جىلدارداعى ادەبيەتتەر قىلاڭ بەرەدى. سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار ءبولىمى جەكە ءبىر قاباتتا ەكەن. ەندى جابدىقتالىپ، رەتتەلىپ، تىزىمدەلىپ سورەگە قويىلىپ جاتىر ەكەن. كوزقىرىن سالىپ ءوتتىم. ايالداۋ ادەپسىزدىك. بۇرىشتا وتە ەسكى قولجازبالار بۋما-بۋماسىمەن، قات-قاتىمەن، قابات-قاباتىمەن قاتتالىپ تۇر. قۇندى قولجازبا ەكەنىن بىلە تۇرىپ، ونى وقي الماۋ قانداي ازاپ دەسەڭشى. تەك: كونە يەروگليفتى مەن تۇگىل قىتايدىڭ ادەبيەت پروفەسسورلارى دا وقي المايدى - دەگەن سىلتاۋ عانا كوڭىل جۇباتتى. بۇعان ەركىن مەن نۇرباقاننىڭ عانا ءتىسى باتسا كەرەك. عىلىمي كەڭەسشى عالىم كەلىنشەك بۇگىن كەلمەيدى، دارىستە ەكەن. لي ءبايدىڭ، دۋ فۋدىڭ، سىما ءسياننىڭ كونە قولجازبالارى بار ەكەن. دەمەك، مەنىڭ دە كوكەيىمدى تەسكەن دەرەكتەر مىنا بۋمالاردىڭ اراسىندا جاتقانى انىق.
كەنەت... ەسىك جاق شەتتەگى قولجاز­با­لاردىڭ جىرتىلعان بەتتەرىن ۇتىكتەپ، وڭدەپ، جەلىمدەپ، بەتتەپ، تۇپتەپ، مۇقابامەن قاپتايتىن ستولدىڭ ۇستىنەن شارتاباقتاي قاعازعا سىزىلعان سۋرەتتى كوزىم شالدى. ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قويىلعان جيىرمادان استام ... «قىتاي يمپەرياسىنىڭ باتىس ءوڭىردى»، ياعني، شىعىس تۇركىستاندى جاۋلاپ الۋ بارىسىن بەينەلەيتىن، ءار سۋرەتتى يمپەراتوردىڭ ءوزى كورىپ، تۇسىنىك بەرىپ، ءمورىن باسىپ، ماقۇلداعان، تۇپنۇسقاسى كەزىندە فرانتسياعا اكەتىلگەن سىزبا سۋرەتتەر! مۇنداي سيرەك قۇندىلىقتى كورگەن كەزدە ەرەكشە كوڭىل-كۇيىڭدى بىلدىرۋگە بولمايتىن كانىگى مۇراعاتتانۋشىلاردىڭ تاقىستىعىنا سالىپ، كىتاپحاناشىدان جاي عانا ءجون سۇرادىم. ارينە، ونى عىلىمي قىزمەتكەرلەر بىلەدى. قاتتى قىزىقتىرسا فوتوكوشىرمەسىن جاساتۋعا بولادى! بۇل نەعىلعان «باتپان قۇي­رىق، ايدالادا جاتقان قۇيرىق!». بىزدە فوتواپپارات جوق بوپ شىقتى. ءسوي­تىپ تۇرعاندا عىلىمي كەڭەسشى دە كەلدى. ەندىگىسى، ءبىز بىلەتىن ۇيرەنشىكتى ءسوز. ارنايى قاتىناس، باستىقتاردىڭ رۇق­ساتى، شارت، اقشا اۋدارۋ... كەرەك! ۋني­ۆەرسيتەت باسشىلىعىنىڭ اتىنا مۇحتار سۇراۋ جىبەرمەك بولدى...
گۋگىڭنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى جاريالاعان البومداعى «باتىس ءوڭىردى باعىندىرۋ» اتتى سۋرەتتەر توپتاماسىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇزىگى.
قالاي دەگەنمەن دە بۇل كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنان نە ىزدەۋگە بولاتىنىن بىلدىك. ءبىر كۇنگە سونىڭ ءوزى ۇلكەن ولجا.

***

29.03. 06. بۇگىن ەكى كۇن دايىندالعان تاڭ داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن «شىلى (تەلە) جىرىنىڭ» شىعۋ تاريحى تۋرالى لەكتسيا وقىدىم. بۇل جىردىڭ ءماتىنىن ورەنجىلەر جاقسى بىلەدى. تەڭىردىڭ ورىنداۋىندا ۇنەمى تىڭدايدى. بىراق ول جىردىڭ ءوز تاريحتارىنا قانداي قاتىسى بار؟ قانداي جاعدايدا تۋعان؟ قالاي تارادى؟ تەلە ۇلىسى كىمدەر؟ ءبىرىنشى كوك تۇرىك قاعاناتىنىڭ العاشقى ۋىعىن شانىشقان، تەلەلەردىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن جاباعى جابعىنىڭ تۇقىمى كىمدەر؟ ونىڭ ۇرىمدەرى وسى ءدارىستى تىڭداپ وتىرعان وزدەرى ەمەس پە؟ ءافسانانىڭ ارا-اراسىندا تەڭىردىڭ ءانىن قوسىپ قويىپ وتىردىم. اسىرەلىك دەمەڭىز، بىلگەن دە جاقسى. بىراق سول بىلگەنىڭدى ورىنىمەن پايدالانا بىلگەنىڭ - ودان دا جاقسى.
ءدارىس جاقسى ءوتۋىن جاقسى ءوتتى-اۋ، بىراق ساباققا سونداي ءبىر شابىتپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كوڭىلىمدى، عيماراتتىڭ الدىندا توسىپ تۇرعان ەركىنجان اتتى شاكىرتىم سۋداي باس­تى. وزىمشە ەركىن ءدارىس بولعان سوڭ، وسى ون كۇندە ۇيرەنگەن قىتايشامنىڭ «بيىك ورەسىن كورسەتەيىن» دەپ الگى اكبار ۇيرەتكەن زا كى جاننىڭ ولەڭىن ابايدىڭ ولەڭىن وقىعانداي ماقامعا سالىپ، داۋىسىمدى قىرناپ جاتتاپ العامىن. سونى ەركىنجانعا: «ناچى لاي يوۋ فاڭدى شيادى شى ءنيدى شين» - دەپ وقي جونەلمەسىم بار ما. تۇسىنبەگەن سوڭ بارىمدى ساپ ەكى رەت ماقامداپ وقىعان سوڭ ەركىنجانىم: «اعاي! اعىلشىنشا قانداي جاتىق سويلەيسىز!» - دەگەنى. قايداعى اعىلشىنشا! «ەندەشە قاي تىلدە وقىپ تۇرسىز؟» - دەيدى. كۇيىپ كەتتىم. كۇيگەنمەن جانبايسىڭ. سويتسەم، ءبىر «شين» دەگەن ءسوز ءتورت داۋىس ەكپىنىندە 54 ماقاممەن ايتىلادى ەكەن دە، ولاردىڭ ءار قايسىسى جەكە ءبىر ماعىنا بەرەدى! مەن ونى ءبىر ىرعاقپەن سىدىرتىپ شىققان سوڭ «اعىلشىنشا» بولماعاندا قايتسىن. سول ساتتەن باس­تاپ قىتايشا ۇيرەنۋدى دوعاردىم دا، ماعىناسى كەڭ تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىن جاتتاۋعا كوشتىم. مۇنىم اقىل بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءوز ويىمدى تۇسىندىرە الاتىنداي «امال» تاپتىم.
تۇستىككە كەلدىم. قۇرمانگۇل مەن ومىربەك داستارحاندى جايناتىپ قويىپتى. ورنىقتى كوڭىل، ورىندى وتىرىس، ورايلى ءسوز بولدى. وزىمشە ويىمدى قورىتتىم («قاتيرادا»).

30.03. ۇيمەن سويلەستىم. بۇل كۇننىڭ قىم-قۋىتى جەكە اڭگىمە.

31.03.06. جان-دين-جيڭ جانە نۇرگۇل شان-شانعا (جۇپار تاۋعا) الىپ باردى. بەيجىڭنىڭ باتىسىنان مۇنارتىپ تۇراتىن تابيعاتى كورىكتى شوقى، ۇلى قورعاننىڭ قايقايا بۇرالاتىن تۇسى. بۇرىنعى پاتشالار مەن قاعانداردىڭ جايلاۋى، ماو دەمالاتىن ساياجاي. ەجەلگى اتى: «جىڭ ي يۋان» - «تىنىش، جايلى باقشا». تسيان لۋننىڭ تۇسىندا، 1780 جىلى تيبەت لاماسى جاۋ مياۋ بانشاننىڭ كەلۋى قۇرمەتىنە سالىنعان پۇتحانا، تسيان لۋننىڭ قابىلداۋ ءۇيى بار.
تسيان-ءلۋننىڭ ءوز قولىمەن جازعان قۇلىپتاس بار. ءبارى دە ويۋلى (قوشقار ءمۇيىز), ەسىكتەرىنىڭ الدىن بىتەۋ ارىستان (قىتاي عيماراتتارىنىڭ الدىنداعى ارىستان مۇسىندەرى بىتەۋ كەلەدى، ويتكەنى كەلگەن ىرىس سىرتقا شىقپاۋى ءتيىس) مۇسىندەرى. تاۋسىلىپ بىتپەيتىن باسپالداق ارقىلى ەڭ بيىك شوقىعا شىقتىق. جان دين جيڭ جۇگىرىپ شىققانداي بولدى. سويتسەك، كۇندە تاڭعى بەستە وسىندا كەلىپ، «تاڭعى ءبيدىڭ» ورىنىنا شوقىعا ءبىر شىعىپ قايتادى ەكەن. داتكە قۋات بەرىپ، قىرىق بەس مينۋتتا تىزەم قالتىراماي مەن دە شوقىنىڭ باسىنا جەتتىم.
دۇنيەنىڭ توبەسىنەن قارايتىن جەر­ شوقتىعى وسى ەكەن. وزگە بيىك تاۋ­لار­عا مۇنارلانىپ بارىپ قوسىلادى ەكەن. دەمالدىق. سۋسىندادىق. باتىس جاققا ءسۇزىلىپ ۇزاق قارادىم. ارينە، ەل كورىنبەيدى، بىراق سول قىرىق قابات كوكجيەكتىڭ شىمىلدىعىنىڭ ارعى جاعىندا اۋىل بار - دەگەن اڭسار جۇرەكتى سىزداتادى. ەل قايدا، مەن قايدا...
سىلەم شىقسا دا سۇلدەرىمنىڭ ءوزى دەدەكتەتىپ تابانعا ءتۇسىردى. «كوزىلدىرىك كولدىڭ»، بىزشە ايتقاندا، «قورجىنكولدىڭ» جاعاسىندا سۋرەتكە ءتۇسىپ، تىنىس الدىق (قالعانى «قاتيرادا»). «ءۇرىمجى» رەستورانىنا بارىپ تۇستەندىك.
قۇرمانگۇل مەن ومىربەك ازىق-تۇلىك اكەلدى.
كەشكە مۇحتار تالايعى قوناق قارىزىنىڭ ەسەسىن وتەۋ ءۇشىن بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەستورانىنا قوناققا شاقىردى. ءانۋار-نۇرگۇل،تۇرسىن اپاي-جىگىتىمەن (بۇل كىسى سۇلتان اعانىڭ دوسى ەكەن) تىزەلەسىپ وتىردى. ايتەۋىر، وسى تۇرسىن اپايدى كورسەم بولدى، اتتاس بولعانىمدى بۇلداعانداي، قالجىڭداسا جونەلەمىن. جۇمساق جىميىپ ءالىمجان وتىردى. نىعاڭنىڭ - نىعمەت عابدۋلليننىڭ ءبىر مىنەزدەرىن ەسكە الادى! اكبار ەكەۋمىز قاتار وتىردىق. اكباردىڭ: «قۇروزەكتىڭ باسىنا كىم شىقتى»، «ىشپەسەڭ - ىشپە، جەمە، مۇرتىڭدى ماتىرىپ وتىر»، - دەۋى سول ەكەن، «اكباري» قالجىڭ باس­تالىپ كەتتى. وسى كەشتە جانە ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەرەك بولار-اۋ دەگەن مىنا سوزدەردىڭ اۋدارماسىن اكباردان جازىپ الدىم: حۇي-ءشۇي - قايتايىق، ھاي-ا - اتتەگەن-اي، ھاي-شۋ نەمەسە حى-يا - ىشەيىك، ھاي-يا - شاعالا، ھاي-يۋ - تاعى دا، و، ءاي-ني - سۇيەمىن، ھاي-حى - ءىشۋ، جۇتۋ. كەشتەن سوڭ اكبار ۇيگە كەلدى. قۇراۋىز قايتتى. ونىڭ تۇبىنە «حۇي-ءشۇي» مەن «ھاي-حى» جەتتى.

1.04.06. بۇگىنگى كۇننىڭ مازمۇنىن «ومىربەكتىڭ سورپاسى-اي!» - دەگەن ەكى اۋىز ءسوز تولىق جەتكىزەدى.

2.04.06. تۇستە مۇحتاردىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ، سورپالانىپ الدىق. سۇلتان جانبولات اعامەن سويلەستىم. مايرانىڭ «قىزىل كۇرەڭ، ىستىق جانە تەگىن» ءشايىن قانىپ ىشتىك. بۇل دەگەنىڭىز - جارتى ىرىس. ويتكەنى قازاقستاندا قوراپتالعان ءشايدىڭ ءدامى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان تابىلمايدى.

3.04.06. تاڭعى ساعات 600-دە مۇحتار كەلىپ، وسىندا كەلگەننەن بەرى ىندىنىمدى قۇرتىپ جۇرگەن «زى جى يۋانعا» - «قىزىل بامبۋك باقشاسىنا» اپاردى. ءۇش ايلىق ەركىن سەرۋەندەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن سۋرەتىم باسىلعان تۇمارشا اكەپ بەردى. ونى موينىما اسىپ الدىم. باقشانىڭ ۇزىن-ىرعاسىن قىرىق مينۋتتا ارالاپ شىقتىق. جورتا تانىستىردى. ىشىندە ەكى ارال، ەكى شىعاناق، ەكى ءمۇيىس بار ەكەن. ەندى ءوزىم دە جول تابا الامىن. تۇمارشا مويىندا، باقشا قايدا بارادى - دەگەندەي.
سەبەزگىلەنىپ، ءشايىنىپ، شايلانىپ دارىسكە باردىم.

04.04.06. تاڭعى ساعات 600-دە «قىزىل بامبۋك باقشاسىنا» باردىم. جالعىز ءجۇرىپ، اسىقپاي ەكى ساعات ارالادىم. ارالادىم دا وسىنداعى ادامداردىڭ ەرمەگىنە تاڭ قالدىم. تاڭ قالماسقا تاعى بولمايدى. كەشە كىمدى، قاي بۇرىشتا، قانداي ارەكەت ۇستىندە، كىممەن كوردىم، ءدال سول قالپىندا. باتىس ەسىكتەن كىرەبەرىستە قايىق پەن ەسكى ۇلگىدەگى، سى چي تايحۋدىڭ زامانىنداعى شاعىن كەمەلەر، ايلاقتا شۇپەرەگىن سۋلاپ الىپ يەروگليفتەن ورنەك سالعان كەشەگى قارت ءجۇر، ءمارمار وتكەلدىڭ ۇستىندەگى ادام تۋرا كەشەگى مانەرىندە يىلىڭكىرەي ءتۇسىپ قارماق سالىپ وتىر.
ەسكى قاقپانىڭ سول جاعىنداعى الاڭقايدا قىتاي شاحمات ويىنىن اسكەري شايقاس ۇلگىسىنە تۇسىرگەن اق جانە سۇر مۇسىندەر ەرەكشە كوز تارتادى. قارا جاۋىنگەرلەردىڭ كوسەمى جاس، قىلىشى قىنابىنان سۋىرىلعان، قالقانىن كەۋدەسىنە توسقان، ءسال ەڭكەيىپ، اتىلۋعا دايىن تۇر. ونىڭ ساربازدارى دا قارسى جاقتاعى كەۋدەسىن كەرىپ، اياعىن الشاڭ اتتاپ، ءبىر قولىن ارتىنا جاسىرعان جانارى سابىرلى سۇر ءمۇسىندى جاساقتاردىڭ قولباسشىسىنىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي باعىپ تۇر. جاساقتارى دا وڭتايلى ورنالاسقان سياقتى. وراعىتا ارالاعاندا بايقاعانىم سۇر جاساقتاردىڭ دەنىنىڭ قارۋى ارتىنا جاسىرىنعان، ەكى كوزدەرى جاۋدا ەمەس، موسقال قولباسشىدا، ولاردىڭ كەلەر ساتتە قانداي قيمىلعا كوشەرى جانە جاسىرعان قارۋىنىڭ نە ەكەنى (قىلىش پا، قانجار ما، بوس مويىن شوقپار ما، جەبە مە) قارا جاساقتارعا بەيمالىم ىسپەتتى. كەنەت ... كەۋدەسىن كەرىپ تۇرعان سۇرعىلت ءتۇستى موسقال قولباسشىنىڭ تۋ سىرتىنان اينالا بەرگەندە نىعىزدالا جۇمىلعان، ىزا مەن كەككە تولى تۇيىلگەن جۇدىرىققا كوزىم ءتۇستى. جۇدىرىق بولعاندا قانداي! ءمۇسىنشى بۇكىل مايدان وقيعاسىنىڭ شەشىمىن وسى جۇدىرىق ارقىلى بەرىپتى. ىزا مەن كەككە تولى مىنا جۇدىرىققا قىلىش تا وتپەك ەمەس! اياعىن الشاڭ سالىپ، كەلسەڭ-كەل دەپ تۇر! سۇر موسقال ءسوزسىز جەڭەدى. ويتكەنى جاس قولباسشىنىڭ بەس قارۋىنىڭ نە ەكەنى، قالاي قيمىلدايتىنى ءبىلىنىپ تۇر. ونىڭ اسكەرىنىڭ كوزى جاۋ جاقتا. ال موسقال سۇردىڭ جاساعىنىڭ كوزدەرى قولباسىنا قادالعان. دەمەك ونىڭ بۇيرىعىن كۇتىپ تۇر، ويتكەنى وعان، ونىڭ سوعىس ايلاسىنا جاۋىنگەرلەرى سەنەدى. بۇيرىعىن اينىتپاي ورىندايدى. ەندەشە جەڭبەگەندە قايتەدى. تەك قارسىلاسىنىڭ ماتقاپى ءساتىن كۇتىپ تۇر!
«ىزا مەن كەككە تولى مىنا جۇدىرىققا قىلىش تا وتپەك ەمەس!»
وسىعان تاڭ قالا ءۇڭىلىپ تۇرعانىمدا جاستارى ەلۋدى ەڭسەرگەن، الپىستى القىمداعان جۇپتار ۆالس اۋەنىمەن بيلەپ، دوڭگەلەكتى اينالا قالىقتاي جونەلدى. كەشە دە وسى ۇزىن بويلى، قايىرىلعان قارا شاشتى جىگىت اعاسى انا ءبىر تالدىرماش كەكسەلەۋ كەلىنشەكتىڭ مىقىنىنان دەمەپ، شىر اينالىپ جۇرگەن... ءبىرازدان كەيىن پولكاعا، ودان فوكستروتقا كوشتى. دەمەك، بۇل قىرقىنشى-الپىسىنشى جىلداردىڭ قىزدارى مەن بوزبالالارى بولعانى.
سولتۇستىك قاقپا قازىر جابىق. جوندەۋدە. مۇندا كادىمگى تەپكىشەك تەبەتىندەر مەن «تاڭ بيشىلەرى»، ياعني، اۋەنگە قوسىلىپ دەنەسىن تاربيەلەيتىندەر، ودان كەيىنگى بامبۋك پەن قويتاستاردىڭ تاساسىندا سىبىزعى مەن ارحۋ تارتاتىندار، سىرناي وينايتىندار، كەكىرەتىندەر ء(يا، سولاي، ءبىر-بىرىنە تەرىس قاراپ تۇرىپ كەكىرەدى), جۇپتاسىپ (دۋەت) ءان ايتاتىندار، بىرىگىپ دەنە شىنىقتىراتىندار (تاربيەلەيتىن ەمەس), بالەتتىڭ بي جۇرىسىنە جاتتىعاتىندار، سازسىرناي تارتاتىندار، ياعني، بۇل شىعاناقتا بارىنشا حالىقتىق داستۇرگە ۇيىرلەر شوعىرلانعان.
شىعىس قاقپانىڭ ماڭىنا بارىنشا وركەنيەتتى ونەرگە بەيىمدىلەر ءۇيىرىلىپتى. ەڭ ۇلكەن شوعىر - ەۋروپالىق بالل ءبيى ۇلگىسىندە، قىتايدىڭ ۇلتتىق ءبيى مانەرىندە، ءۇندى ءبيى ىرعاعىندا، تانگو قيمىلىندا «ونەر ۇيرەنەدى». سوعان جاپسارلاس ءبىر توپ بامبۋكتى اينالا بەرگەندە دجاز مۋزىكاسىمەن چارلستوندى، «چا-چا چانى»، لامبادانى بيلەپ جاتقان توپتى كورەسىز. ەكى توپتىڭ ورتاسىندا ءسال وڭاشالاۋ تۇستا بالەت ءبيى «ۇيىرمەسى» بار.
شىعىس پەن وڭتۇستىك قاقپانىڭ اراسىندا ساكسافون، سكريپكا، فيفا (جەتىگەن سياقتى), سىرناي (گارمون) تارتۋشىلار مەن جەكە اريا، ءان ورىنداۋشىلار ورام-ورام بامبۋكتىڭ (نارقامىستىڭ) قالتارىسىندا، توبەشىكتەردە، قويتاستاردىڭ قول­تى­­عىندا ەش نارسەگە الاڭداماستان «ونەرلەرىن» شىڭداپ جاتادى. ءبىر قىزىعى، جاڭاعىلاردىڭ داۋىسى ءبىر-بىرىنە بوگەت جاسامايدى، «كوپ شۋىل­داق نە تابار، باستاماسا ءبىر كەمەل» (اباي) دەگىزبەيدى. جانىنا بارعاندا عانا دىبىستارىن ءبىر-اق ەستيسىڭ. تابيعي اكۋستيكا دەگەن وسى!
ال وڭتۇستىك قاقپاعا جۋىق ەكى توبە جابايىلاۋ ەكەن. قۇشاقتاسقان قىز-جىگىتتەر اۋەس توبە ەكەن. ازىرشە ماعىناسىن تۇسىنبەدىم.

«قىلمىستوبەنىڭ
كۇندىزگى «كەلبەتى»

ودان كەيىنگى بۋىنتىقتا نەسىپبەكتىڭ ءۇيى قورالانىپتى. ايتەۋىر، قايدا بارساڭ نەسىپبەك! «بىتەۋ ارىستان» بولماعان سوڭ ول دا اجەتكە جارايتىن اجەت كۇركەسى عوي. سول ماڭدا كولدىڭ جاعاسىندا قايىقاۋزى، تىسكەباسار، باس جازار لاپاستار بار. وڭتۇستىك پەن باتىس قاقپانىڭ اراسىندا سى چي تايحۋدىڭ ۇرلىق سارايىنىڭ ورىنى جاتىر. تۋرا يەگىندە بالىق اۋلايتىن شىعاناق بار. ەسكى كىتاپحانانىڭ سۇلدەرى، ءشول باستاتىن ىلەزدەمە مەن جوپەلدەمەدە جۇتا سالاتىن كوزگە تانىس كۇركەلەر، سودان كەيىن ... الگى شاحمات مايدانىنا قايتىپ ورالاسىڭ.
بۇل «الكۇرەڭ» نەمەسە «قىزىل كۇرەڭ» نارقامىس (بامبۋك) باقشاسىنىڭ سىرتقى شەڭبەرى. ورتاسىندا ەكى ۇلكەن ارال، ءۇش ۇلكەن شوقى بار. ونىڭ ءار قايسىسى ءار ءتۇرلى ونەر ورداسى. قايتار تۇستا قوسىلىپ ءان ايتقان ەر-ايەلدىڭ داۋىسى مەنى باقشادان شىعارىپ سالدى. ول قىزىقتى ەرتەڭ كەلىپ كورۋگە قالدىردىم.

05.04.06. بۇگىن ۇيگە شاقىرتۋ (ۆيزا) جىبەردىم. اۋەلى ءامينا، سودان كەيىن الما مەن نازىم بەيجىڭگە كەلمەك. مەن بار كەزدە، تەگىن ءۇي بار كەزدە، قاراجاتتىڭ دا قول استىندا تۇرعانىندا، ارالاتاتىن ادامدار بار دا كەلىپ، كورىپ العاندارى دۇرىس. ال ءامينا وسى بەيجىڭدە كوكتەمدى وتكىزىپ، جازدا ءۇرىمجى، التاي، تارباعاتايلاتىپ الاكول ارقىلى الماتىعا ورالماق.
دارىسكە توسەلىپ قالدىم. ۇيرەنشىكتى كۇيگە تۇستىك.

06.04.06. بۇگىن ۋنيۆەرسيتەت بويىنشا سپورتتىڭ ءار تۇرىنەن جارىس بولدى. بۇل ءوزى ۇلتتىق نامىستىڭ سىنالاتىن تۇسى ەكەن. سالتاناتتى شەرۋمەن اشىلدى. ءار فاكۋلتەتتىڭ ءوز باسەكەلەسى بار. وي، نامىس-اي دەسەڭشى! «كۇندەستەردىڭ كۇڭكىلىنە» قاراماستان قازاق ءتىل، ادەبيەتى فاكۋلتەتى ءبىرىنشى ورىن الدى! ومىربەك پەن عالىمجان سپورتتىڭ 4 تۇرىنەن باس بايگەنى يەمدەندى. بۇل دەگەنىڭ ۇلكەن بەدەل. ەندى وزگە فاكۋلتەتتەر جانە قىزدار دا ولارمەن ەسەپتەسىپ جۇرەتىن بولادى. ورەنجىلەر جيىلىپ بايگەلەرىن «بوعدادا» اتاپ ءوتتى. قۇتتىقتاپ، ماقتاپ، ەڭسەلەرىن كوتەرىپ قويدىم. ال وزدەرى ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى ءبولىپ، ءماز-ءمايرام. قايران جاستىق كەشۋى-اي! ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ىشىندەگى شاعىن كىتاپ دۇڭگىرشەگىنەن ءۇش-ءتورت ومىرباياندىق كىتاپ الدىم. كەشكە سولاردى پاراقتادىم. اكباردىڭ مۇحاممەد پايعامبار تۋرالى كىتاپشاسى ويلى، انىق ۇعىممەن جازىلىپتى. «قىزىل سارايدىڭ ءتۇسى» اتتى كلاسسيكالىق كىتاپتىڭ اۆتورى تۋرالى جيناق تا كوپ ماعلۇمات بەردى. اۋدارماسى دا جاتىق ەكەن. شي ءحۋانديدىڭ ومىرىنە، اسىرەسە، جەكە باسىنا قاتىستى توسىن ويلارعا جەتەلەيتىن دەرەكتەردى ەستە ساقتاۋعا تىرىستىم. سونىمەن تاڭ دا اتتى...

07.04.06. بۇگىن ويلارىمدى تارتىپكە كەلتىردىم. ەمتيحان مەن سىناقتىڭ سۇراقتارىن جان دين جينگە بەردىم. ەركىن، نۇرباقان كەلدى. مۇحتار سۇرلەنگەن قازى اكەلدى. استانامەن سويلەستىم. كۇنىكەيدىڭ داۋىسىن ەستىدىم. قۇرمانگۇل كىر جۋدى، ومىربەك اڭگىمە ايتتى.

08.04.06. ەمتيحان الۋدىڭ جاي-جاپسارىن كەلىستىم. پروفەسسور ەركىن ابۋعالي ۇيىنە قوناققا شاقىردى. ءدورتۋىل - اقباراق. اكەسىنىڭ اتى - اۋعالي سادۋاقاس - جەڭسىكباي... بولىپ كەتە بەرەدى. اۋعالي ساۋاندا اكىم بولعان ادام. ارعى مەكەنى - زايساننىڭ قاراتالى. ءتىل مامانى، تۇركولوگ، گىڭنىڭ شاكىرتى. لەنينگرادتا اسپيرانتۋرادا وقىعان. ۇستازدارى - گۋزەۆ پەن التايتانۋشى ناسيلوۆ (ششەرباكتىڭ مەكتەبى). كۇندىزگى 1200-دەن تۇنگى 200-گە دەيىن وتىردىق. كوپ ماعلۇمات الدىم، قىتايداعى تۇركولوگيى عىلىمىنىڭ دامۋ جولى تۋرالى لەكتسيا تىڭدادىم دەسە دە بولادى، ماعان بەيمالىم جايلار جونىندە تۇسىنىك بەردى. قىتايداعى دۇنگەندەردىڭ تاعدىرى قاقىندا كىتاپ جازعان جازۋشى جاڭ شىڭ جى تۋرالى جاقسى سىپاتتاما بەردى. مەكتەپتەس دوسى ەكەن. «قاتيرادا» جازىلعان ءسوز توركىنى قىسقاشا مىناداي:
- قىتايداعى تۇركولوگيا ءىلىمى دۋنحۋانداعى قازاقتار «مىڭ ءۇي» دەپ اتايتىن سار كەرىشتى ۇڭگىپ جاساعان قۇجىرادان ۋاڭ داۋ جىن اتتى قىتاي تاقۋاسىنىڭ پۇتحانانىڭ تاۋشاسىنىڭ بىرىنەن 17 تىلدە: نەگىزگى بولىگى - قىتاي، قالعانى - تۇرىك، تيبەت، سانسكريت، سوعدا تىلىندە 24 ءتۇرلى جازۋمەن جازىلعان قولجازبالاردى تاۋىپ الۋى ساتىنەن باستالادى. پۇتحانانى جوندەۋگە قارجى ىزدەپ جۇرگەن، جازۋلاردىڭ ءمانىن ەش تۇسىنبەگەن تاقۋا ونى دۋنحۋانعا كەلگەن ەۋروپالىق بىرەۋگە كورسەتەدى. بۇل - «مادەني قاراقشىلىقپەن» اينالىسۋعا اعىلشىننىڭ (كەيبىرەۋلەر فرانتسۋزدىڭ دەيدى) جاعىراپيالىق اكادەمياسى جىبەرگەن، ءتۇبى ماديار ستەين (شتاين) ەكەن. اۋەلى ون قاپ كىتاپ الادى. قۇندىلىعىن بىلگەن سوڭ قالعانىن 36 تۇيەگە ارتىپ اكەتەدى: ەندى قالعانىنا وزدەرىڭ يە بولىڭدار، - دەيدى. ءسويتىپ، قولجازبالار بەلگرادقا، گەرمانياعا جول تارتادى. گۋ گىڭنىڭ باس كىتاپحاناشىسى بەيجىڭنەن: - گانسۋعا مۋزەي اشىڭدار دەپ بۇيرىق بەردى. گان ءسۋدىڭ ءۋاليى وعان كوڭىل بولمەيدى. قولجازبالاردى لانجۋگە اكەلۋگە ءتيىستى ادام ونى جول-جونەكەي ساتادى. سول كەلگەن قولجازبالاردىڭ ءبىرازىن گىڭ شى مىن پروفەسسور زەرتتەپ، جاريالادى. ءبىراز جىل بۇرىن مەن دە دۋنحۋنداعى عىلىمي ينستيتۋتقا باردىم. كىتاپ قويماسىنان جوعالعان قولجاز­بالاردى ىزدەدىم. ەشتەڭە تاپ­پا­دىم. بار تاپقانىم ەكى بەت جىرتىق قاعاز بولدى. ەۋروپالىقتار، نەگىزىنەن نەمىستەر جاريالاپ قويعان كوشىرمەلەردى كورسەتەدى. ازىرگە دەيىن تىڭ ەشتەڭە تابىلمادى.

ازاتتىقتان سوڭ (1949 جىل) بەيجىڭدە از ۇلتتاردىڭ مادەنيەت جارمەڭكەسى ءوتتى. سوندا شياننان، دۋانحۋاننان، شىڭجاڭنان اكەلىنگەن ءبىراز مۇرالاردى گۋ گىڭ مەن ۇكىمەتتىڭ ارحيۆ باسقارماسى الىپ قالادى. بىراق ونى رەتتەيتىن مامان بولماعان. ەڭ ءبىرىنشى اينالىسقان ادام - فىڭ جا شىن، گىڭنىڭ ۇستازى، فرانتسيادا وقىعان. باتمانوۆپەن، يۋداحينمەن تانىس. ۇلگى كورگەن. ماماندىعى تاريحشى. تۇرىك ءتىلىن وقىماعان. نىس­پىلى ءناسىلى حان جۋ ليڭ. قىتاي جازبالارىنداعى مۇڭعىل، تۇركى تاريحىن زەرتتەيدى. شىڭجاڭدا قىزمەت ىستەگەن. ال ءتىل تۇرعىسىنان زەرتتەگەن - گىڭ. فىڭ جا شىن مۇنى: كونە تۇركىلەردىڭ زاڭ دەستەرى - دەگەن. ونىڭ قاتەسىن گىڭ تۇزەدى. گىڭنىڭ اتى سونىمەن شىقتى (70-80 جىلدارى.). حالىقارالىق تۇركولوگتار ونى مويىندادى. 20 جىلدا 10-15 ماقالا جاريالاعان. نەگىزگى تابىستارى رەتىندە 2 توم ەڭبەك شىعاردى. گەرمانيادا ەكى جىل عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، «مايتري سميت نوم بىتىكتىڭ» ەكى تومىن فون گاباينمەن بىرىگىپ قىتاي، نەمىس، تۇركى تىلىندە شىعاردى. حالىقارالىق سىيلىققا يە بولدى. ساباعىنىڭ 60-70% كونە تۇركى ءتىلى مەن ەجەلگى تۇركى ادەبيەتىنە بايلانىستى.
قىتاي مادەنيەتىنە ۆەي (سولتۇستىك ۇلتتار پاتشالىعى) داۋىرىندە مادەني رەفورما جاسالعان. ال تاڭ ءداۋىرى (تۇركى تەكتىلەردىڭ ىقپالى كۇشتى يمپەريا) تۇسىندا سول مادەنيەتتى دۇنيەگە تانىتقان. قىتاي عالىمدارى مۇنى اشىق ايتپايدى. ويتكەنى، ۆەي - تابعاش مەملەكەتى، تۇركىلەردىڭ قۇراماسى. قىتاي يمپەرياسىن بيلەگەن كەيىنگى كەزەڭدەگى يۋان (موڭعول), ءمانجۋ يمپەراتورلارى سياقتى. ۆەي ۇلتى - تابعاشتار. لي فاميليالىلاردىڭ ءبارى دە تابعاش. تاڭ يمپەرياسىنىڭ حانداندارىنىڭ حانىمى - تابعاشتار. تاڭنىڭ ۋازىرلەرى - ءار ۇلتتان قۇرالعان. زيالىلار توبى - شي-اندا تۇراتىن از ۇلتتاردان قۇرالعان. سول تاتۋلىق - ارالاس ۇلتتار - تاڭ يمپەرياسىنىڭ تۇبىنە جەتكەن. ولار تەكشەۋ مەن تەڭگەرمەلىك ساياسات ارقىلى ءار مادەنيەتتى قابىلداپ، بويىنا سىڭىرگەن. بۇل - سول تۇستاعى حالىقارالىق «قارىم-قاتىناستىڭ» جەمىسى.
جاراتىلىس پەن قوعامدىق ءبىلىم ءتۇيىسىپ بارادى. جاراتىلىستانۋشىلار رۋحسىز قالدى. ۇلتقا قىزمەت ەتۋگە جارامايدى. قىتايدىڭ ءوزى ۇلتتاردى بىرىكتىرۋ باعىتىن ۇستاپ وتىر. جاراتىلىس عىلىمى - قوعامدىق، ۇلتتىق ساناسىز حالدە.
مەن بىلەتىن شىن حاندىعى دەرەكتەرىندە ابىلايدىڭ اتى 62 رەت اتالادى. وندا: كىم كەلدى؟ نە ءۇشىن كەلدى؟ نە الىپ كەلدى؟ نە بەرىپ قايتاردى؟ وزدەرىنىڭ ويى، ماقساتى نە؟ - تۋرالى ەكەنى ايتىلعان. «شىڭ حاندىعى كەزىندەگى كۇن ءتارتىبى (پروتوكولدار)» كاتالوگى 20 توم. بۇل دا تولىق ەمەس. ءالى تىزىمدەلىپ جاتىر. ءبىر كۇننىڭ ىشىندەگى پروتوكولدىق اقپاراتتار تۇگەل جازىلعان. كۇنى، ايى، جىلى كورسەتىلگەن. ەندىگى قولعا الىناتىن ءىس - سول حاتتامالاردىڭ مازمۇندارىن بايانداپ، كوشىرىپ، كىتاپ ەتىپ شىعۋ. ول ءىس قانشا ۋاقىتتا بىتەدى؟ جالپى كولەمى 100-300 تومدى قامتۋى دا عاجاپ ەمەس. قازىر ونىڭ ءبىر ءبولىمى جۇزەگە استى. شىڭجاڭداعى تورعاۋىتتار مەن جوڭعارلارعا قاتىستى دەرەكتەرگە ءىشىنارا عىلىمي سيپاتتامالار بەرىلدى. قازاققا قاتىستى دەرەكتەر دەربەس شىعارىلعان جوق. مەملەكەت جوسپارىنا «شىڭ داۋىرىندەگى قىتاي تىلىندەگى ماتەريالداردىڭ ءماتىنىن انىقتاپ شىعارۋ» دەگەن تاقىرىپ كىردى.
20 تومدىق كاتالوگتان قازاق تىلىنە، ەلىنە قاتىستى قانداي ماعلۇماتتاردى كورسەتە الاسىزدار؟ ونى بايىپپەن سارالاعان دۇرىس. ەڭ ءبىرىنشى قاجەتتى باسىلىمدار مىناۋ: 1. قىتاي ەنتسيكلوپەدياسى. 2. قازىرگى قىتاي سوزدىگى. 3. كونە قىتاي سوزدىگى (4 توم). مەنىڭ نەگىزگى عىلىمي باعىتىم:
1. كونە تۇركى ءتىلى جانە جازبا ءتىلى. 2. قىپشاق ءتىلى. 3. شاعاتاي قازاق قولجازبالارى. 4. قازاق ءتىلى تاريحى. 5. شەت ەلدەگى قازاق ءتىلىنىڭ زەرتتەلۋى. 6. تۇركى ءتىلىنىڭ تاريحي سالىستىرمالى گرامماتيكاسى. 7. التايتانۋ.
قىتايداعى ورتا ازيا، مونعول، شىعىس تۇركىستان تاريحىمەن تۇرىك تاريحىن زەرتتەگەن العاشقى قىتاي تاريحشىلارى مىنالار:
حان-جۋ-ليڭ، نانكين ۋنيۆەرسي­تە­تىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، 1985-86 جىلدارى دۇنيەدەن قايتتى;
فىڭ جيا شىڭ - تۇركى، ۇيعىر، يۋان (مونعول) داۋىرىندەگى تۇرىك تاريحىن زەرتتەگەن (70 جىلدارى قايتىس بولدى);
ۆىن دۋ جياڭ - تازا مونعول تاريحىمەن اينالىسقان. وعان دەيىن باتىس وڭىرىمەن شۇعىلدانعان تاريحشى بولعان ەمەس. بۇل ەۋروپادا ءجۇرىپ شىعىستانۋ تاريحىمەن جۇيەلى اينالىسقان، پەلليوتتان وقىعان.
جوعارىدا اتالعاندار 40-جىلدارى ەلگە ورالعان. تۇركولوگيانىڭ باسى سولار. سودان سوڭ گىڭ شى مين. ول سىرتتاي فىن جيا شىننان ءدارىس العان. باسقا شاكىرتى جوق. حان جۋ ليڭ - يۋان (مونعول) تاريحي نەگىزىندە تۇرىك تاريحىن زەرتتەگەن. باقىت ەجەنحاندى وقىتقان سونىڭ شاكىرتتەرى. نانجيڭدە باتىس ءوڭىر (يۋان شي) تاريحىن زەرتتەۋ ورتالىعىن قۇردى. ولار جۇيەمەن جۇمىس ىستەپ كەلە جاتىر. ال ۆىن دۋ جياڭ - ازاتتىقتان سوڭ بەيجىڭ قالاسىنىڭ مادەنيەت ءبولىمىن باسقارعان. ەتنوگرافيامەن اينالىستى. 1978 جىلدان باستاپ شاكىرت تاربيەلەدى. ەكى كەزەك شاكىرت دايارلادى. ءبىرىنشى كەزەگىندە 4 ادام ءبىتىردى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ مىقتى شاكىرتى مەن ايتقان دۇڭگەن جازۋشىسى جاڭ شىڭ جى. ەڭ «ناشارى» - قازىرگى قىتاي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى. ال ونىڭ ءوزى قىتايداعى ۇلتتىق ماسەلەنىڭ ەڭ ۇلكەن مامانى دەپ تانىلادى.
مەن «وكىل اعايىم» دەپ وتىرعان جاڭ شىڭ جى (ول قازاقشا بىلەدى) 1974-1976 جىلدارى ۆىن ۇستازىنىڭ تاپسىرۋىمەن ۇيسىندەردىڭ مولاسىن زەرتتەدى. كەزىندە گومينداڭ مەن گۋنساڭدان زيالىلارعا تالاسقان. ۆىن گۋنسانداڭعا بەيىم بولعان سوڭ امان قالعان. ءبىز وقۋعا تۇسكەن جىلى (1978) ۆىن ۇستاز گىڭ شى ءميندى: قازاق كلاسىنا ساباق بەرەسىڭ - دەپ وسىندا جىبەرىپتى. جاڭاعى دۇنگەن جاڭ شىن شى لين بىزبەن بىرگە قازاقشا وقىدى. جان مونعول ءتىلىن دە جاقسى بىلەدى (مادەنيەت توڭكەرىسى تۇسىندا مونعوليادا ءۇش جىل قوي باققان). ولەڭ جازعان. التايستيكا دەگەندى مەن سودان ۇيرەنىپ، ءبىلىپ، سەزىندىم. ول ماعان اعا جانە ۇستاز. ەكەۋىمىز سوندا قازاق-مونعول ءتىلىن سالىستىرىپ، كوشپەلى ۇلتتاردىڭ تىلدىك مادەني ۇعىمدارىن زەرتتەدىك. ۆ.ۆ. ۆلاديميرتسوۆتىڭ «كونە موڭعول كوشپەلى قوعامىنىڭ قوعامدىق قۇرىلىمى» اتتى مونوگرافياسىن ءسۇيىپ وقىدىق. ول: كوشپەندى ۇلتتاردا قۇلدىق قوعام بار ما - دەگەن ماسەلەمەن اينالىساتىن. ۇعىمداردى تۇجىرىمداپ، ماعىناسىن تالداپ، فەودالدىق قوعامنىڭ ماڭىزى قانداي دەگەنگە جاۋاپ ىزدەدىك. تاپتىق، رۋلىق قوعام قۇرۋ ەكەن. 1978 جىلى جان العاشقى پوۆەسىن جازدى. از ۇلت جازۋشىلارىنىڭ اراسىنان اكپار ەكەۋى مەملەكەتتىك سىيلىق الدى. وعان دەيىن كوشپەندىلەردىڭ ءومىرىن قىتاي تىلىندە جازاتىن جازۋشى جوق بولاتىن. كونە تىلدىك ءستيلدى تاپتى.
كونە تاريحتىڭ ىشىندەگى ەڭ قيىنى - مونعول يمپەرياسىنىڭ تاريحى. ءبىر قاناتى «التىنورداعا» كەتەدى. ەۋرازيا كەڭىستىگىن، ەۋروپانىڭ، ورىستىڭ، تۇرىكتىڭ ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك. ول كەزدە تۇرىك ءتىلىن بىلەتىن قىتاي تاريحشىسى جوق. قىتايلاردا: «يۋان تاريحىنان جاڭالىق اشقان تاريحشى - شىڭعا شىققان تاريحشى»،- دەگەن ماتەل بار. قالعان ءداۋىردىڭ تاريحشىلارى مىڭداپ سانالادى. جاڭعا: تۇرىك ءتىلىن ۇيرەن - دەگەن ۇستازى سول ۆىن. سول كەزدە: «سولتۇستىك باتىستا - جان شى جى، وڭتۇستىك قىتايدا - ليۋ يڭ شىڭ (قازاقتاردىڭ اراسىندا «نانجىڭدە - ەجەنحان باقىت)»، - دەگەن دە تىركەس ورىن الدى. جان 2-3 جىلدا اڭگىمە، پوۆەستەر جيناعىن شىعاردى. ۇزدىك اتالعان جاس جازۋشى ۋان مىڭ مەن جان شى جى بولدى. 3 جىلداي تاريح ينستيتۋتىندا ىستەدى. جاپونيادا 1 جىل تۇردى. جاپونياداعى كونە تۇركىلەرگە قاتىستى دەرەك كوزدەرىن تۇگەل جيىپ اكەلدى (ونىڭ دەنىن ماعان بەردى). اتى شىققان سوڭ ادەبيەتكە كەتپەسە بولمادى. جازاتىنى مونعول، دۇنعان ءومىرى. فاتيما دەگەن شەشەسى بار. اكەسى دۇنعاندار قوعامىندا قايراتكەر بولعان. ءوزى پەكيندىك. ەكى اپكەسى بار. شەشەسىن قاتتى سىيلاپ وسكەن: «- شەشەم مەن ءۇشىن ءبىر الەم»، - دەيتىن. اكادەميا بۇعان ەكى بولمەلى ءۇي بەردى. كوشىرىستىم. 1986 جىلى ونىمەن قاتار ناشار وقىعان ساباقتاسى ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولعان ەدى. ول 4 بولمەلى ءۇي الدى: «ءاي، بۇل بولمادى. تەڭسىزدىك قوي»، - دەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە تەڭىز ارمياسى جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ توراعاسى: «سەن بىزگە كەل. 3 بولمەلى ءۇي، 1 قىزمەت بولمەسىن بەرەمىز»، - دەيدى. جالعىز شەشەسى، قىزى بار. «نە ىستەسەم بولادى؟» - دەيدى ماعان. جەتەكشىسى ءولىپ قاپتى. وعان دا كوشىرىسىپ سالدىم. ءسويتىپ، تەڭىز ارمياسىنىڭ كاسىپتىك جازۋشىسى بولدى. 1989 جىلى مامىر ايىندا ستۋدەنتتەر قوزعالىسى بولدى. مەن رەسەيگە وقۋعا كەتكەم. حۋ ياو بان جۇرەكتەن ءولدى. ول: «كومپارتيا ءوزىنىڭ از ۇلتتارىن وتارلاپ وتىر. شىڭجاڭداعى قارامايدان شىققان مۇنايدىڭ 5% وزدەرىندە قالدىرۋ كەرەك»، - دەپتى. سول ءۇشىن ونى سىرتپەن بايلانىسسىز قالدىرىپتى. وسى كەزدە گورباچەۆ كەلىپ جاتقان. ستۋدەنتتەردى قاندى قىرعىنعا ۇشىراتتى. سوندا جان جىن شى: - مەن ءوز حالقىن قىرعان ارمياعا قىزمەت ەتپەيمىن، - دەپ اسكەر قاتارىنان كەتىپ قالعان. قازىر ەركىن جازۋشى. ءوزىن-ءوزى قالاماقىسىمەن اسىرايدى. «جۇرەك سىرىنىڭ تاريحى» اتتى رومانى قىتاي تىلىندە جاريالاندى. دۇنگەندەردىڭ مۇسىلماندىقتى قالاي قابىلداعان تاريحى، ولاردىڭ تاعدىرى، شەككەن جاپاسى، كورگەن ازابى تۋرالى رومانى ەركەشە بەدەل اكەلدى. امەريكا، جاپون وقىرماندارى تانىس. قازىر لاتىن امەريكاسىندا ءجۇر. بىزدە ونى «ەسسىز ماشينا ادام»، «فۋنكتسيونەر» دەستى. «شىعارمالارىندا ءبىر ءتۇرلى قارسىلىق بار. سىناڭدار»، - دەسە، جازۋشىلار ۇيىمى: مۇنىڭ تامىرى تەرەڭدە. شامامىز كەلمەيدى، - دەپتى. فاتيما اتتى قىزى بار. ايەلى اۆياتسيا سالاسىندا ديرەكتور، - دەپ ەركىن تۇنگى ساعات ەكىدە اڭگىمەسىن اياقتادى.
مۇنداي تاعدىرلى تۇلعالاردى ۇناتۋشى ەدىم. سول دۇنگەن جازۋشىسىمەن تانىسقىم كەلدى (بىراق مەن ەلگە قايتقانشا ول لاتىن امەريكاسىنان بەيجىڭگە ورالمادى - ت.ج.).

"تۇركىستان" گازەتى