Qazaq dramaturgiyasynyng qazirgi jay-kýii - óte bir ózekti mәsele. Kórermen teatrgha sahnadan ómirdi kóruge barady. Alayda qazirgi qazaq teatrlarynyng sahnasynan býgingi qoghamnyng kókeykesti mәselelerin qozghaytyn ótkir spektakliderdi kóru mýmkin bolmay túr. Búghan sebep bireuler myqty rejisserlik mektepterding joqtyghy dese, ekinshi bireuler dramaturgter býgingi zaman taqyryptaryn arqau etken shygharmalar tudyra almay jatyr degen uәj aitady. Sonda qazirgi qazaq dramaturgiyasy býgingi qoghamnyng talaptaryn orynday almay otyrghany ma?Eger solay bolsa, onda qazaqtyng aty darday dramaturgteri jazyp jýrgen shygharmalardyng salmaghy bolmaghany ghoy. Álde, myqty dramaturgter bar, tek olardyng enbegin barynsha baghalap, halyqqa jetkizu jaghy kemshin týsip jatyr ma? Mine, osy mәsele býgingi oi-kókpardyng tarazysynda tarazylanbaq.

Súltanәli Balghabaev, prozashy, dramaturg:

Qazaq dramaturgiyasynyng qazirgi jay-kýii - óte bir ózekti mәsele. Kórermen teatrgha sahnadan ómirdi kóruge barady. Alayda qazirgi qazaq teatrlarynyng sahnasynan býgingi qoghamnyng kókeykesti mәselelerin qozghaytyn ótkir spektakliderdi kóru mýmkin bolmay túr. Búghan sebep bireuler myqty rejisserlik mektepterding joqtyghy dese, ekinshi bireuler dramaturgter býgingi zaman taqyryptaryn arqau etken shygharmalar tudyra almay jatyr degen uәj aitady. Sonda qazirgi qazaq dramaturgiyasy býgingi qoghamnyng talaptaryn orynday almay otyrghany ma?Eger solay bolsa, onda qazaqtyng aty darday dramaturgteri jazyp jýrgen shygharmalardyng salmaghy bolmaghany ghoy. Álde, myqty dramaturgter bar, tek olardyng enbegin barynsha baghalap, halyqqa jetkizu jaghy kemshin týsip jatyr ma? Mine, osy mәsele býgingi oi-kókpardyng tarazysynda tarazylanbaq.

Súltanәli Balghabaev, prozashy, dramaturg:

IYә
- Qazaq dramaturgiyasy joq degen - búl týbegeyli qate. Jaqynda ghana Jazushylar odaghynda III plenum ótti. Sonda sóilegenderding bәri, sonyng ishinde mәdeniyet jәne aqparat ministri Múhtar Qúl-Múhammedting ózi qazaq dramaturgiyasynyng ozyq dengeyde ekenin, jalpy, qazaq әdebiyetining dýniyejýzindegi damyghan elderden esh kem týspeytinin aitty. Sondyqtan qazaq dramaturgiyasyn joqqa shyghara berudi toqtatu kerek. Dramaturgiya aspannan týspeydi. Qazaq sóz ónerine jaqyn әri óte talantty halyq qoy. Dramaturgiyanyng bir ereksheligi, búl - tәueldi janr. Ol eng aldymen rejissergha, odan keyin aktergha, eng ayaghy sahnany salatyn suretshige de tәueldi. Sondyqtan dramaturgiya tek osy tórt salanyng mamandary birlese júmys istegende ghana algha basady. Songhy eki jylda Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi eki ýlken bayqau jariyalady.

Sonda jiyrmadan astam shygharma bәige aldy.  Onyng ishinde Qazaqstannyng Ákim Tarazy bastaghan dramaturgteri: Dulat Isabekov, Tynymbay Núrmaghambetov, taghy basqalar jenimpaz boldy. Býgingi tanda osy dramaturgterding eki-aq shygharmasy sahnada qoyyldy. Al qalghan bizding myqty dramaturgterimizding shygharmalaryn oqyp, kerek qylyp jatqan adam joq. Mәsele osynda. Al qazaq dramaturgiyasy qashanda zamannyng talabyna say qyzmet etken, etip  te keledi. Biraq osy tuyndylarymyzdy teatrlarymyzdyng kerek etui óte tómen bolyp túr. Ekinshi әngime, jurnalisterge baylanysty. Teatrdy jazatyn qalamgerler әr qoyylymdy keng týrde zerttep, kórip, halyqqa dúrys nasihattasa jón bolar edi. Óitkeni piesanyng alghashqy jazylghan әdeby núsqasy men sahnalanghan núsqasynyng arasynda jer men kóktey aiyrmashylyq bolady. Keybir jaqsy dramaturgiyalyq shygharmalar rejisserlerding kemshiliginen, keyde akterlerding әlsizdiginen, basqa da sebeptermen jútang tartyp qalady. Al kerisinshe, keybir ortanqoldy spektakalider jaqsy rejisserding qolyna týsip, baghy janyp ketui mýmkin. Sondyqtan gazet-jurnaldar sahnadaghy qoyylymdardy jazghanda óte әdil boluy kerek, eng aldymen jazatyn adam piesany oqyp alsa dúrys bolar edi. Sodan keyin sahnadaghy núsqasymen salystyra otyryp jazsa, kóp nәrse sheshiler edi. Dramaturgiyanyng taghdyry ony dúrys nasihattaugha tikeley baylanysty. Keyde teatr basshylary premieragha  jurnalisterdi shaqyryp, shay berip, maqtatqysy keledi. Dramaturgiyadaghy eng bir keleli mәsele, piesa jazatyn jastardyng azdyghy. Negizi talantty jastar mýlde joq emes, tek olardy osy salagha tartu jaghy kemshin týsip jatyr. Eger mening qolymda biylik bolsa, eng bolmaghanda bir mausymda bir jas dramaturgting shygharmasyn sahnalar edim. Al bizding teatrlardyng basshylary jastardyn  shygharmalaryn oqymaydy da, olardy jolatpaydy da. Rayymbek Seytmetovting kezinde qanshama talantty rejisserler, dramaturgter  shyqty. Qazirgi teatrlar jekemenshik siyaqty eshkimmen sanaspaydy, synnan qashady, spektaklidi saraptaudan ótkizgileri kelmeydi. Al teatrdaghy kórkemdik kenes basshylargha tәueldi bolghandyqtan artyq eshtene aita almaydy. Sondyqtan dramalyq shygharmalar redaksiyalanbaghan maqala sekildi sahnagha shygha beredi. Akterler spektakliding mәtinin jattamay sahnagha shyghady.  Shygharma eki qatang talqydan ótui tiyis. Birinshi, dramalyq shygharma sahnagha qoiygha kele me, kelmey me? Ekinshi, sahnagha spektakliding premierasy shygharda ony halyqqa kórsetuge bola ma, bolmay ma? Mine, osynday talaptardan keyin ghana spektakli halyqqa úsynyluy tiyis. Kez kelgen dramaturgiyalyq shygharma eshqashan jýz payyz dayyn bolmaydy. Tipti Shekspiyr, M.Áuezov sekildi dramaturgterding ózi dramaturgiya tudyru ýshin sheksiz júmys istegen. Biz dramaturgiya janrynan Orta Aziya elderining arasynda aldamyz. Endigi uaqytta  biz dramaturgiyalyq shygharmany jazyp qana qoymay, onyng sahnagha dúrys shyghuyna júmys isteuimiz kerek.

Baghybek Qúndaqbaev, professor, teatr synshysy:

Joq
- Búl óte bir kýrdeli saual. Búghan jauap beru ýshin piesalardyng birazyn oqyp shyghu kerek. Alayda bizde barlyq piesalar eshqayda jariyalanbaydy. Tek sahnagha shyqqandarynan ghana habardarmyz. Teatr basshylarynyng tartpalarynda, Mәdeniyet jәne aqparat ministrliginde qanday piesalar jaryqqa shyqpay jatqany bizge belgisiz. Al sahnalanyp jýrgen piesalardyng deni býgingi qoghamnyng biyik talaptaryna jauap beredi dep aitu qiyn. Birli-jarym dramaturgterimizding shygharmalary shetelderde joghary baghalanyp jatqanyn estiymiz. Aytalyq, Dulat Isabekovting piesalary Resey teatrlarynyng sahnasynda, jaqynda Ontýstik Koreyada qoyyldy degendi qúlaghymyz shaldy. Búl, әriyne, qazaq ýshin ýlken maqtanysh. Biraq búl dramaturgiyanyng býgingi baghyt-baghdaryn aiqynday almaydy.

Dramaturgiyada qazirgi qoghamnyng ótkir mәseleleri kóterilgenimen, sony sheber sheshu jaghy jetispey túr. Býgingi tirlikting dialektikalyq ýrdisin, qoghamdaghy әleumettik kýrdeli mәselelerdi ashyp beretin pisalar kórinbey jýr. Qazirgi dramaturgiyalyq shygharmalar tek mәselening shet-jaghasyn ghana kóterip, jenil-jelpi, ótkinshi kórinis beredi. Dramaturgiya - ózi qiyn janr ghoy. Janadan shyqqan piesalardy saraptamadan ótkizip, synshylar talqygha salghannan keyin dramaturg óz shygharmasyn qayta qarap shyqsa, biraz kemshilikter týzeler edi. Alayda osy júmysty atqaruy tiyis Jazushylar odaghynyng drama seksiyasy da, teatr qayratkerlerining odaghy da jóndi júmys istemeydi. Biz qazir kimning ne jazyp jatqanyn bilmeymiz, shygharmalardy ortagha salyp, pikir alysu degen joq. Búl - bizding eng ýlken kemshiligimiz. Qazirgi dramaturgiyalyq shygharmalardyng piesa degen aty bar, iydeyasy bar, biraq kókeytesti mәselelerdi býgingi qoghamnyng talabyna say psihologiyalyq, filosofiyalyq  topshylaugha kelgende әlsiz. Qazirgi tanda Jazushylar odaghynyng dramaturgiyagha janashyrlyghyn kóre almay otyrmyz. Bir kezderi Mәdeniyet ministrliginde repertuarlyq kollegiya bolghan, qazir de bar deydi. Biraq olardyng dramaturgtermen, synshylarmen, ya teatrlarmen tikeley baylanysy joq. Al jekelegen dramaturgter teatrlargha kelip shygharmalaryn berip jatady. Olardyng shygharmalarymen bizder tanyspaghandyqtan, olardyn  dengeyin aitu qiyn. Sondyqtan meninshe, bizdegi dramaturgiyany úiymdastyru jaghy  jetispeydi. Teatr sahnalarynda qoyylyp jýrgen spektaklider ә degende әjeptәuir mәselelerdi kótergisi kelgendey bolady. Shyndap kelgende ótkinshi ghana dýnie bolyp shyghady. Óitkeni jaqsy tuyndyny sahnalaugha ne dramaturgtin,  ne rejisserding әli kelmey jatady. Sebebi olardyng arasynda shynayy shygharmashylyq baylanys joq. Jaqsy shygharmany sahnagha alyp shyghatyn dramaturgterdin, rejisserlerding basyn qosyp, olardyng shygharmalaryn talqylap, synnan ótkizip otyratyn bir úiym qajet. Býginde jas dramaturgter az, jastar teatrgha kelinkiremeydi. Al olardy osy salagha kim tartuy qajet, teatr ma, Mәdeniyet jәne aqparat  ministrligi  me, joq әlde Jazushylar odaghy ma? Jaqynda mәdeniyet jәne aqparat ministri ýzdik dramalyq shygharmalargha bayqau jariyalady. Bayqau degen jaqsy, biraq júrttyng bәri bayqaugha qatysa almaydy, ary ketse, 20-30 dramaturg qatysar, olardyng ýsh-tórteui shyghar. Al qalghandary dramaturgiyagha qayta jolaghysy kelmey qalady. Sondyqtan jastar ýshin bayqaudan góri teatrlarmen, Jazushylar odaghymen tikeley baylanys jasaghan әldeqayda tiyimdi. Jastar ólen, әngime jazsa, әiteuir bir jerge jariyalanady. Al jazylghan piesalary sahnagha shyqpasa, ony jazudyng qajeti shamaly bolyp qalmay ma? Jazghan kýnning ózinde tiyisti dәrejede qalamaqy tólenbeydi. Sondyqtan jastarda dramalyq shygharma jazugha ynta da bolmaydy.  Qazirgi kezde teatr sahnalarynan qoghamnyng talabyna jauap beretin piesalardy kóre almauymyzdyng basty sebebi - dramaturgiyagha dúrys kónil bólinbeuinde.

Beytarap pikir
Ákim Taraziy, jazushy, dramaturg:
- Qazirgi qazaq dramaturgiyasy degende ol bir kýndik paydagha asa ma, aspay ma, zamannyng әjetine, qajetine jaray ma, jaramay ma degen súraq bolmauy kerek. Eger dramaturgiyalyq shygharma  naghyz tuyndy bolsa, búl mәngilikke júmys isteydi. Kezinde kenes zamanynda da dramaturgterdi túqyrtyp, «Dramaturgter, sender nege býgingi zamandy kórsetpeysinder, anau sauynshy qyzdar bar, qoyshy jigitter bar, solardy nege jazbaysyndar» dep jelkelep kelgen bolatyn. Sol elikteuge tatymaytyn jaman әdet әli kýnge bar. «Janadan el boldyq, býgingi qogham turaly nege jazbaysyndar» degendi jii estiymiz. Ýlken әdebiyet, ýlken dramaturgiya, ýlken proza eshqashan asyqpaydy. Songhy bir 15 jylda teatrgha baryp, qazaq spektaklin kórip, riza bolyp qaytqan emespin. «Qazaq dramaturgteri teatrgha kelmeydi» dep bizderdi aiyptap jatady. Eger jaqsy piesa bolsa, dramaturgter barar edi. Eger teatrdyng dengeyi belgili bolsa, onda qoyylyp jýrgen shygharmalar shala-shatpaq bolsa jәne tek teatr basshylarynyng shygharmalary qoyylyp jatatyn bolsa, oghan Ákim Tarazi, Dulat Isabekov, Qaliqan Ysqaq nege baruy kerek?  Barmay-aq bәri týsinikti emes pe? Qazirgi teatr sahnasyndaghy qoyylymdar kónilimnen shyqpaydy. Astanagha kóship kelgeli bes jylda Roza Múqanova ekeumiz birneshe ret qoyylymdargha baryp, úyalyp, barghanymyzgha ókinip, ensemizdi kótere almay, kózimizben jer shúqyp qayttyq.  Bizding teatr sahnalarynda Europa teatrlarynyng qaldyqtary qoyylyp, qazaq teatrynda  janalyq ashqanday bolyp jýr.

«Alash ainasy» gazeti, 29.08.2009