Birlikti, tirlikti, órlikti jәne erlikti dәripteytin qaptaghan qalyng merekege toly kýnderi teledidardyng da osy taqyryptardy barynsha molyraq qamtugha tyrysqany anyq. Baghdarlamalar ghana emes, kinotuyndylar repertuary da meyramnyng sipatyna say súryptalypty. «Qasym», «Jas úlan», «Kók tarlandary» sekildi úzaqty-qysqaly telehikayalar da jýrip jatty, filimder de otansýigishtik, qaharmandyq, bauyrmaldyq ruhyn pash etumen boldy. Solardyng ishinde bizding nazarymyzdy audarghany - otandyq arnalardyng birnesheui talasa tamashalatqan «Stalinge syilyq» kartinasy edi.

Aptagha sozylghan alabajaq karnaval

Birlikti, tirlikti, órlikti jәne erlikti dәripteytin qaptaghan qalyng merekege toly kýnderi teledidardyng da osy taqyryptardy barynsha molyraq qamtugha tyrysqany anyq. Baghdarlamalar ghana emes, kinotuyndylar repertuary da meyramnyng sipatyna say súryptalypty. «Qasym», «Jas úlan», «Kók tarlandary» sekildi úzaqty-qysqaly telehikayalar da jýrip jatty, filimder de otansýigishtik, qaharmandyq, bauyrmaldyq ruhyn pash etumen boldy. Solardyng ishinde bizding nazarymyzdy audarghany - otandyq arnalardyng birnesheui talasa tamashalatqan «Stalinge syilyq» kartinasy edi.

Aptagha sozylghan alabajaq karnaval

Rejisser Rýstem Ábdirashevting búl filimin elden bólek erekshelep otyrghan sebebimiz - ol aptagha sozylghan alabajaq karnavaldyng keyip-kelbetine de, mәn-mazmúnyna da sayma-say kele ketti. Ózderiniz bilesizder, jyl sayyn 1 mamyr jaqyndaghannan qyzyldy-jasyldy boyauy jarq-júrq etip, últtyq kiyimderin kiyip, salt-dәstýrin nasihattaushy Qazaqstandaghy san aluan diaspora ókilderi el ekranyn jaulay bastaydy. Memlekettik arnalardyng bәri derlik elimizde qansha últ-úlys ókilderi túratynyn, jәne olardyng qanday jaqsy ómir sýretinin, ózara qanshalyqty tatu ekendikterin eljirey bayandap, quana kórsetip jatady. Mektepterde әr synypqa әr últtyng mәdeniyetin tanytu, ónerin beyneleu tapsyrylady, balalar qalasa da, qalamasa da, sol boyynsha qoyylymdar dayyndaydy, әn ýirenedi, by qoyady. Mәselen, mening biyl 7-synypta oqityn qyzym qúrbylarymen birge kәris biyin biyleuge tiyis bolyp, ay búryn әbigerge týsti, týrli diskiler izdep, olardyng últtyq kiyimderin әzirlep, sabaqtan bos uaqytynyng bәrin osyghan arnaugha mәjbýr boldy. «Bizge qayta kәris tap bolyp, onsha qinalmadyq, «b» synyby gruzin bolmaqshy!» dep kýledi taghy ózi...

Shyny kerek, osynyng bәrinen balalar da jalyghady-aq. «Biz qazaq mektebimiz ghoy, Qazaqstanda túratyn ózge halyqtardy osynshama dәriptep, tóbemizge kótere beruge mindettimiz be?» dep kýiip-pisedi әbden sharshaghan qyzym. «Áke, teledidardaghy myna karnavalynyz qashan bitedi?» dep, 9 synyptaghy úlym mysqyldaydy. Ol, әriyne, teleekrandaghy «otyz kýn oiyn, qyryq kýn toyyn» degenge úqsas úlan-asyr tamashanyng mening karnavalym emes ekenin jaqsy biledi, tek «tym shetelshil bola bermey, óz arnalarymyzdy qarasandarshy!» degen әri otaghasylyq, әri otanshyldyq talabyma degen ishki qyjylyn bildirgen týri de...

Ras, týrli sebeptermen qazaq jerine qonys audaryp, aqyrynda osy topyraqty týpkilikti meken etip qalghan aluan týrli últ diasporalarynyng jylyna bir ret bolsa da kónilin aulap, arqasynan qaghyp qoyghannyng әbestigi joq shyghar. Biraq aqyry «Bir halyq - bir el - bir taghdyr» ústanymyn tandadyq pa, demek, «bәrimiz bir bolayyq, birigeyik, júdyryqtay júmylayyq» dep ýndeuding ornyna, «sen - oryssyn», «sen - ukrainsyn», «sen - nemissin», «sen - týriksin», «sen - kәrissin» dep, olardyng ózderi  birte-birte úmyta bastaghan últtyq kiyimin qoymay kiygizip, әnderin aitqyzyp, biylerin biyletip, bólektey bergenimiz sóleketteu emes pe? «Bәribir qazaq emessinder, bola da almaysyndar» dep bótensituge jatpay ma búl? Qayta «qazaqsha sóilep, qazaqsha әn salghandaryng ózderine jaqsy, aldaghy uaqytta memleketimiz tútas qazaq tiline kóshkende qinalmaytyn bolasyndar» dep, óz manymyzgha toptastyryp, el men jerding iyesine moyynúsyndyra bergen jón edi ghoy.

Kinoda yukagirler qamtylmapty

«Stalinge syilyq» ta - tura osy «1 mamyrlyq» sipattaghy dýnie eken. Ádilin aitqan jón, filimde jýrekke jyly tiyer, keyde eptep eljireter kórinister de kezdesedi, akterler oiynyna da kónil tolady, «adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep...» ústanymyna sayatyn kenpeyil meymandostyq ta kókeyge qonady. Vagon-vagon bosqyn júrtty baytaq dalamyzgha barynsha ýiip-tókken stalindik ókimetting de óz pighyly bolghany anyq, ol jaghyna daulaspaymyz. Alayda alash balasy ýlken ekrannan óz tarihyn, keshegi kelbetin, býgingi beynesin taba almay otyrghan qazirgi kezende múnday internasionaldyq tuyndy týsiruding nendey zәruligi boldy eken? Eger bizde jylyna 100 filim shyghatyn bolsa, jәne olardyng kópshiligi qazaqtyng tikeley ózine qatysty sapaly dýniyeler bolsa, onda sanauly internasional kinonyng týk te әseri bolmas edi. Kerisinshe, qazir Qazaqstanda jylyna ary ketse on shaqty filim jaryqqa shyghady ghoy, sondyqtan әrqaysysynyng iydeologiyalyq manyzy men mazmúnyna jiti kónil bólmeske laj joq.

Qazaqstandy kezinde kekesinmen (keybireuler ýshin, bәlkim, maqtanysh bolghan shyghar?) «halyqtar laboratoriyasy» dep ataghanyn bilemiz. «Stalinge syilyq» - sonyng ekrandaghy kóshirmesi siyaqty. Filimde Qazaqstangha deportasiyalanghan, biraq jolda poyyzda jan tәsilim etken evrey shaldyng jalghyz nemeresining taghdyry suretteledi. Áke-sheshesin Stalin rejiymi Sibirge aidatqan jetimekti qazaqtyng Qasym esimdi qariyasy baghyp-qaghady. Onyng ainalasy - tolghan «býgingi diaspora» ókilderi: orystar, polyaktar, ukraindar, nemister, kәrister, dýngender... Áyteuir, abyroy bolghanda, oroshtar, saamdar, yukagirler joq eken.

«ikagirler» demekshi, «Abay.kz» aqparattyq portalynda jariyalanghan, QR Statistika agenttigi úsynghan elimizdi meken etushi 130 últtyng sala qúlash tizimi tandandyrmay qoymaydy. Mәselen, 6 aleut, 5 chukcha, 4 nivh, 2 selikup, 1 ijor degenderdi esep-qisapqa jay «kvorum ýshin» kirgize salghan ba? Qalayda 130-gha jetkizu ýshin jantalasqan әreketting jemisi me? Sol bayghústar tipti óz tilderin bile me eken әueli? Bilgen kýnning ózinde, әlgi jalghyz ijor ol tilde kimmen sóilesip, qaryq bolmaq? Deni elimizge tәuelsizdik jyldarynda ghana kelgen, týrli sebeptermen osynda ornyghyp qalghan 411 amerikalyq, 191 aghylshyn, 61 avstriyalyq, 46 gollandiyalyq, 35 vietnamdyq... sekildilerdi de әiteuir san kóbeytkeni bolmasa, shyndap sanatqa engizu ynghaysyz sanalsa kerek-ti. Búl ne? «Mineki, bizde qanshama halyq túrady?» degen maqtanysh pa? Maqtanugha túrarlyq sebep pe osy?

Óz basym sol 130-dyng ishinen shyn mәninde diaspora deuge túratyn, kónil bóluge layyqty 20 shaqty ghana últ bayqadym. Olardyng sany jaghynan basymy - orystar (3 mln. 793 myng adam), ózbekter (457 myn), ukraindar (333 myn), úighyrlar (244 myn), kәrister (100 myn) eken.

Rejisserlerimiz nege evreyshil?

«Kóshpendiler» qazaqtan góri jonghardy kóbirek nasihattaghanday әser qaldyrdy, Satybaldy Narymbetovting filimderindegi «halyqtar laboratoriyasynan» da qazaqty әreng tabasyz. Óz ústazyna qatty elikteytin boluy kerek, Rýstem Ábdirashevting tuyndylary da sol jerde kindik qany tamghan qazaqtan basqa eshkimning taban tireui mýmkin emes alys auyldardyng ózine orys pen evreydi aparyp qoyatyn internasionaldyq ruhqa toly» dep jazyp edi osydan eki-ýsh jyl búryn jurnalist Sәken Sybanbay.

Rasynda da, osy bizding rejisserler nege evreyshil? «Antiysemit emespisiz?» dep aiyptaugha asyqpanyz. Odan da oilanynyz: R.Ábdirashevtyng alghashqy filimi - «Qaladan kelgen qyzda» da evrey bala bar emes pe edi? Alys auylda, it baylasa túrghysyz, qazaqtan basqa jan balasy meken ete bermeytin rezervasiyada neghyp jýrgen evrey ol? «Stalinge syilyqtyn» basty keyipkeri de - evrey: IYerusalimning tar da tastaqty kóshesinde túyaghy tyq-tyq etip bezektep jýrgen aq laqty kórip, qazaq auylyndaghy balalyq shaghyn esine alatyn bayaghy Sashka... Sonday-aq, S.Narymbetovtyng Qaratau bókterinde, Sozaqtyng týkpirinde týsirilgen «Kózimning qarasy» atty filiminde de negizgi rólde bir evrey jýredi. Múnyng bәri kezdeysoqtyq pa? Álde jýieli júmys, belgili bir maqsat bar ma? Bolsa, ol neni kózdeytin maqsat?

«Qazaq qazaqpen qazaqsha sóilessin» deytin zamanauy janyltpashqa bergisiz bir sóz bar. Sony sәl týrlendire aitsaq, qazaq eng әueli qazaqtyng ómirin, qazaqtyng mún-zaryn, qazaqtyng taghdyryn, qazaqtyng armanyn týsirse qaytedi? Qashanghy qyryq-elu jyl búrynghy «Qyz Jibek» men «Mening atym Qojany» maldanumen jýremiz? Kórgen jannyng kózi de toyatyn, kónili de toyattaytyn, kókiregin shynayy maqtanysh sezimi kerneytin naghyz últtyq filim jasaugha nege talpynbasqa? Orys ta, ukrain da, evrey de óz kinosyn ózderi týsirer, óz múnyn ózderi sherter. Óz kórermenimiz sýisinip kórer tuyndy shyghara almay jýrip, ghalamdyq masshtabtyng mashaqatyna úrynatymyz qalay?

1975 jyly «Gauhartas» filimi týsirilip, Mәskeudegi Memkino mekemesi dayyn dýniyeni qabyldap jatqanda, «Tuyndyda nege birde-bir orys joq?» degen әngime kóterilip, kishigirim dau tuyndapty. Sonda ssenariy avtory Dulat Isabekov «Filimdegi keyipkerler - qoyshylar, al orystar qoy baqpaydy ghoy» dep shyr-pyry shyqsa, «Qazaqfilimdegi» kórkemdik kenesting mýshesi Qaltay Múhamedjanov «Sizder óte dúrys bayqapsyzdar, búl - bizding taraptan ketken kemshilik, kelesi joly malshy orystar turaly filim týsirip әkelemiz» dep, qasaqana qaghytqan astarly sózimen kartinany qorghap qalghan eken.

Qyzyq, kenes dәuirinde key filimderge «nege múnda basqa últ ókili joq?» degen min taghylsa, tәuelsiz qazaq memleketinde týsirilgen qaysybir dýniyelerge «mynanyng ishinde qazaq qayda?» deuge mәjbýrmiz...

Abai.kz