بىرلىكتى، تىرلىكتى، ورلىكتى جانە ەرلىكتى دارىپتەيتىن قاپتاعان قالىڭ مەرەكەگە تولى كۇندەرى تەلەديداردىڭ دا وسى تاقىرىپتاردى بارىنشا مولىراق قامتۋعا تىرىسقانى انىق. باعدارلامالار عانا ەمەس، كينوتۋىندىلار رەپەرتۋارى دا مەيرامنىڭ سيپاتىنا ساي سۇرىپتالىپتى. «قاسىم»، «جاس ۇلان»، «كوك تارلاندارى» سەكىلدى ۇزاقتى-قىسقالى تەلەحيكايالار دا ءجۇرىپ جاتتى، فيلمدەر دە وتانسۇيگىشتىك، قاھارماندىق، باۋىرمالدىق رۋحىن پاش ەتۋمەن بولدى. سولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارعانى - وتاندىق ارنالاردىڭ بىرنەشەۋى تالاسا تاماشالاتقان «ستالينگە سىيلىق» كارتيناسى ەدى.

اپتاعا سوزىلعان الاباجاق كارناۆال

بىرلىكتى، تىرلىكتى، ورلىكتى جانە ەرلىكتى دارىپتەيتىن قاپتاعان قالىڭ مەرەكەگە تولى كۇندەرى تەلەديداردىڭ دا وسى تاقىرىپتاردى بارىنشا مولىراق قامتۋعا تىرىسقانى انىق. باعدارلامالار عانا ەمەس، كينوتۋىندىلار رەپەرتۋارى دا مەيرامنىڭ سيپاتىنا ساي سۇرىپتالىپتى. «قاسىم»، «جاس ۇلان»، «كوك تارلاندارى» سەكىلدى ۇزاقتى-قىسقالى تەلەحيكايالار دا ءجۇرىپ جاتتى، فيلمدەر دە وتانسۇيگىشتىك، قاھارماندىق، باۋىرمالدىق رۋحىن پاش ەتۋمەن بولدى. سولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارعانى - وتاندىق ارنالاردىڭ بىرنەشەۋى تالاسا تاماشالاتقان «ستالينگە سىيلىق» كارتيناسى ەدى.

اپتاعا سوزىلعان الاباجاق كارناۆال

رەجيسسەر رۇستەم ابدىراشەۆتىڭ بۇل ءفيلمىن ەلدەن بولەك ەرەكشەلەپ وتىرعان سەبەبىمىز - ول اپتاعا سوزىلعان الاباجاق كارناۆالدىڭ كەيىپ-كەلبەتىنە دە، ءمان-مازمۇنىنا دا سايما-ساي كەلە كەتتى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، جىل سايىن 1 مامىر جاقىنداعاننان قىزىلدى-جاسىلدى بوياۋى جارق-جۇرق ەتىپ، ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ، سالت-ءداستۇرىن ناسيحاتتاۋشى قازاقستانداعى سان الۋان دياسپورا وكىلدەرى ەل ەكرانىن جاۋلاي باستايدى. مەملەكەتتىك ارنالاردىڭ ءبارى دەرلىك ەلىمىزدە قانشا ۇلت-ۇلىس وكىلدەرى تۇراتىنىن، جانە ولاردىڭ قانداي جاقسى ءومىر سۇرەتىنىن، ءوزارا قانشالىقتى تاتۋ ەكەندىكتەرىن ەلجىرەي بايانداپ، قۋانا كورسەتىپ جاتادى. مەكتەپتەردە ءار سىنىپقا ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتىن تانىتۋ، ونەرىن بەينەلەۋ تاپسىرىلادى، بالالار قالاسا دا، قالاماسا دا، سول بويىنشا قويىلىمدار دايىندايدى، ءان ۇيرەنەدى، بي قويادى. ماسەلەن، مەنىڭ بيىل 7-سىنىپتا وقيتىن قىزىم قۇربىلارىمەن بىرگە كارىس ءبيىن بيلەۋگە ءتيىس بولىپ، اي بۇرىن ابىگەرگە ءتۇستى، ءتۇرلى ديسكىلەر ىزدەپ، ولاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن ازىرلەپ، ساباقتان بوس ۋاقىتىنىڭ ءبارىن وسىعان ارناۋعا ءماجبۇر بولدى. «بىزگە قايتا كارىس تاپ بولىپ، ونشا قينالمادىق، «ب» سىنىبى گرۋزين بولماقشى!» دەپ كۇلەدى تاعى ءوزى...

شىنى كەرەك، وسىنىڭ بارىنەن بالالار دا جالىعادى-اق. «ءبىز قازاق مەكتەبىمىز عوي، قازاقستاندا تۇراتىن وزگە حالىقتاردى وسىنشاما دارىپتەپ، توبەمىزگە كوتەرە بەرۋگە مىندەتتىمىز بە؟» دەپ كۇيىپ-پىسەدى ابدەن شارشاعان قىزىم. «اكە، تەلەديدارداعى مىنا كارناۆالىڭىز قاشان بىتەدى؟» دەپ، 9 سىنىپتاعى ۇلىم مىسقىلدايدى. ول، ارينە، تەلەەكرانداعى «وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن» دەگەنگە ۇقساس ۇلان-اسىر تاماشانىڭ مەنىڭ كارناۆالىم ەمەس ەكەنىن جاقسى بىلەدى، تەك «تىم شەتەلشىل بولا بەرمەي، ءوز ارنالارىمىزدى قاراساڭدارشى!» دەگەن ءارى وتاعاسىلىق، ءارى وتانشىلدىق تالابىما دەگەن ىشكى قىجىلىن بىلدىرگەن ءتۇرى دە...

راس، ءتۇرلى سەبەپتەرمەن قازاق جەرىنە قونىس اۋدارىپ، اقىرىندا وسى توپىراقتى تۇپكىلىكتى مەكەن ەتىپ قالعان الۋان ءتۇرلى ۇلت دياسپورالارىنىڭ جىلىنا ءبىر رەت بولسا دا كوڭىلىن اۋلاپ، ارقاسىنان قاعىپ قويعاننىڭ ابەستىگى جوق شىعار. بىراق اقىرى «ءبىر حالىق - ءبىر ەل - ءبىر تاعدىر» ۇستانىمىن تاڭدادىق پا، دەمەك، «ءبارىمىز ءبىر بولايىق، بىرىگەيىك، جۇدىرىقتاي جۇمىلايىق» دەپ ۇندەۋدىڭ ورنىنا، «سەن - ورىسسىڭ»، «سەن - ۋكراينسىڭ»، «سەن - نەمىسسىڭ»، «سەن - تۇرىكسىڭ»، «سەن - كارىسسىڭ» دەپ، ولاردىڭ وزدەرى  بىرتە-بىرتە ۇمىتا باستاعان ۇلتتىق كيىمىن قويماي كيگىزىپ، اندەرىن ايتقىزىپ، بيلەرىن بيلەتىپ، بولەكتەي بەرگەنىمىز سولەكەتتەۋ ەمەس پە؟ «ءبارىبىر قازاق ەمەسسىڭدەر، بولا دا المايسىڭدار» دەپ بوتەنسىتۋگە جاتپاي ما بۇل؟ قايتا «قازاقشا سويلەپ، قازاقشا ءان سالعاندارىڭ وزدەرىڭە جاقسى، الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتىمىز تۇتاس قازاق تىلىنە كوشكەندە قينالمايتىن بولاسىڭدار» دەپ، ءوز ماڭىمىزعا توپتاستىرىپ، ەل مەن جەردىڭ يەسىنە مويىنۇسىندىرا بەرگەن ءجون ەدى عوي.

كينودا يۋكاگيرلەر قامتىلماپتى

«ستالينگە سىيلىق» تا - تۋرا وسى «1 مامىرلىق» سيپاتتاعى دۇنيە ەكەن. ءادىلىن ايتقان ءجون، فيلمدە جۇرەككە جىلى تيەر، كەيدە ەپتەپ ەلجىرەتەر كورىنىستەر دە كەزدەسەدى، اكتەرلەر ويىنىنا دا كوڭىل تولادى، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ...» ۇستانىمىنا ساياتىن كەڭپەيىل مەيماندوستىق تا كوكەيگە قونادى. ۆاگون-ۆاگون بوسقىن جۇرتتى بايتاق دالامىزعا بارىنشا ءۇيىپ-توككەن ستاليندىك وكىمەتتىڭ دە ءوز پيعىلى بولعانى انىق، ول جاعىنا داۋلاسپايمىز. الايدا الاش بالاسى ۇلكەن ەكراننان ءوز تاريحىن، كەشەگى كەلبەتىن، بۇگىنگى بەينەسىن تابا الماي وتىرعان قازىرگى كەزەڭدە مۇنداي ينتەرناتسيونالدىق تۋىندى ءتۇسىرۋدىڭ نەندەي زارۋلىگى بولدى ەكەن؟ ەگەر بىزدە جىلىنا 100 فيلم شىعاتىن بولسا، جانە ولاردىڭ كوپشىلىگى قازاقتىڭ تىكەلەي وزىنە قاتىستى ساپالى دۇنيەلەر بولسا، وندا ساناۋلى ينتەرناتسيونال كينونىڭ تۇك تە اسەرى بولماس ەدى. كەرىسىنشە، قازىر قازاقستاندا جىلىنا ارى كەتسە ون شاقتى فيلم جارىققا شىعادى عوي، سوندىقتان ارقايسىسىنىڭ يدەولوگيالىق ماڭىزى مەن مازمۇنىنا ءجىتى كوڭىل بولمەسكە لاج جوق.

قازاقستاندى كەزىندە كەكەسىنمەن (كەيبىرەۋلەر ءۇشىن، بالكىم، ماقتانىش بولعان شىعار؟) «حالىقتار لابوراتورياسى» دەپ اتاعانىن بىلەمىز. «ستالينگە سىيلىق» - سونىڭ ەكرانداعى كوشىرمەسى سياقتى. فيلمدە قازاقستانعا دەپورتاتسيالانعان، بىراق جولدا پويىزدا جان ءتاسىلىم ەتكەن ەۆرەي شالدىڭ جالعىز نەمەرەسىنىڭ تاعدىرى سۋرەتتەلەدى. اكە-شەشەسىن ستالين رەجيمى سىبىرگە ايداتقان جەتىمەكتى قازاقتىڭ قاسىم ەسىمدى قارياسى باعىپ-قاعادى. ونىڭ اينالاسى - تولعان «بۇگىنگى دياسپورا» وكىلدەرى: ورىستار، پولياكتار، ۋكرايندار، نەمىستەر، كارىستەر، دۇنگەندەر... ايتەۋىر، ابىروي بولعاندا، وروشتار، ساامدار، يۋكاگيرلەر جوق ەكەن.

«يۋكاگيرلەر» دەمەكشى، «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان، قر ستاتيستيكا اگەنتتىگى ۇسىنعان ەلىمىزدى مەكەن ەتۋشى 130 ۇلتتىڭ سالا قۇلاش ءتىزىمى تاڭداندىرماي قويمايدى. ماسەلەن، 6 الەۋت، 5 چۋكچا، 4 نيۆح، 2 سەلكۋپ، 1 يجور دەگەندەردى ەسەپ-قيساپقا جاي «كۆورۋم ءۇشىن» كىرگىزە سالعان با؟ قالايدا 130-عا جەتكىزۋ ءۇشىن جانتالاسقان ارەكەتتىڭ جەمىسى مە؟ سول بايعۇستار ءتىپتى ءوز تىلدەرىن بىلە مە ەكەن اۋەلى؟ بىلگەن كۇننىڭ وزىندە، الگى جالعىز يجور ول تىلدە كىممەن سويلەسىپ، قارىق بولماق؟ دەنى ەلىمىزگە تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا عانا كەلگەن، ءتۇرلى سەبەپتەرمەن وسىندا ورنىعىپ قالعان 411 امەريكالىق، 191 اعىلشىن، 61 اۆستريالىق، 46 گوللانديالىق، 35 ۆەتنامدىق... سەكىلدىلەردى دە ايتەۋىر سان كوبەيتكەنى بولماسا، شىنداپ ساناتقا ەنگىزۋ ىڭعايسىز سانالسا كەرەك-ءتى. بۇل نە؟ «مىنەكي، بىزدە قانشاما حالىق تۇرادى؟» دەگەن ماقتانىش پا؟ ماقتانۋعا تۇرارلىق سەبەپ پە وسى؟

ءوز باسىم سول 130-دىڭ ىشىنەن شىن مانىندە دياسپورا دەۋگە تۇراتىن، كوڭىل بولۋگە لايىقتى 20 شاقتى عانا ۇلت بايقادىم. ولاردىڭ سانى جاعىنان باسىمى - ورىستار (3 ملن. 793 مىڭ ادام), وزبەكتەر (457 مىڭ), ۋكرايندار (333 مىڭ), ۇيعىرلار (244 مىڭ), كارىستەر (100 مىڭ) ەكەن.

رەجيسسەرلەرىمىز نەگە ەۆرەيشىل؟

«كوشپەندىلەر» قازاقتان گورى جوڭعاردى كوبىرەك ناسيحاتتاعانداي اسەر قالدىردى، ساتىبالدى نارىمبەتوۆتىڭ فيلمدەرىندەگى «حالىقتار لابوراتورياسىنان» دا قازاقتى ارەڭ تاباسىز. ءوز ۇستازىنا قاتتى ەلىكتەيتىن بولۋى كەرەك، رۇستەم ابدىراشەۆتىڭ تۋىندىلارى دا سول جەردە كىندىك قانى تامعان قازاقتان باسقا ەشكىمنىڭ تابان تىرەۋى مۇمكىن ەمەس الىس اۋىلداردىڭ وزىنە ورىس پەن ەۆرەيدى اپارىپ قوياتىن ينتەرناتسيونالدىق رۋحقا تولى» دەپ جازىپ ەدى وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن جۋرناليست ساكەن سىبانباي.

راسىندا دا، وسى ءبىزدىڭ رەجيسسەرلەر نەگە ەۆرەيشىل؟ «انتيسەميت ەمەسپىسىز؟» دەپ ايىپتاۋعا اسىقپاڭىز. ودان دا ويلانىڭىز: ر.ابدىراشەۆتىڭ العاشقى ءفيلمى - «قالادان كەلگەن قىزدا» دا ەۆرەي بالا بار ەمەس پە ەدى؟ الىس اۋىلدا، يت بايلاسا تۇرعىسىز، قازاقتان باسقا جان بالاسى مەكەن ەتە بەرمەيتىن رەزەرۆاتسيادا نەعىپ جۇرگەن ەۆرەي ول؟ «ستالينگە سىيلىقتىڭ» باستى كەيىپكەرى دە - ەۆرەي: يەرۋساليمنىڭ تار دا تاستاقتى كوشەسىندە تۇياعى تىق-تىق ەتىپ بەزەكتەپ جۇرگەن اق لاقتى كورىپ، قازاق اۋىلىنداعى بالالىق شاعىن ەسىنە الاتىن باياعى ساشكا... سونداي-اق، س.نارىمبەتوۆتىڭ قاراتاۋ بوكتەرىندە، سوزاقتىڭ تۇكپىرىندە تۇسىرىلگەن «كوزىمنىڭ قاراسى» اتتى فيلمىندە دە نەگىزگى رولدە ءبىر ەۆرەي جۇرەدى. مۇنىڭ ءبارى كەزدەيسوقتىق پا؟ الدە جۇيەلى جۇمىس، بەلگىلى ءبىر ماقسات بار ما؟ بولسا، ول نەنى كوزدەيتىن ماقسات؟

«قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەيتىن زاماناۋي جاڭىلتپاشقا بەرگىسىز ءبىر ءسوز بار. سونى ءسال تۇرلەندىرە ايتساق، قازاق ەڭ اۋەلى قازاقتىڭ ءومىرىن، قازاقتىڭ مۇڭ-زارىن، قازاقتىڭ تاعدىرىن، قازاقتىڭ ارمانىن تۇسىرسە قايتەدى؟ قاشانعى قىرىق-ەلۋ جىل بۇرىنعى «قىز جىبەك» مەن «مەنىڭ اتىم قوجانى» مالدانۋمەن جۇرەمىز؟ كورگەن جاننىڭ كوزى دە توياتىن، كوڭىلى دە توياتتايتىن، كوكىرەگىن شىنايى ماقتانىش سەزىمى كەرنەيتىن ناعىز ۇلتتىق فيلم جاساۋعا نەگە تالپىنباسقا؟ ورىس تا، ۋكراين دا، ەۆرەي دە ءوز كينوسىن وزدەرى تۇسىرەر، ءوز مۇڭىن وزدەرى شەرتەر. ءوز كورەرمەنىمىز ءسۇيسىنىپ كورەر تۋىندى شىعارا الماي ءجۇرىپ، عالامدىق ماسشتابتىڭ ماشاقاتىنا ۇرىناتىمىز قالاي؟

1975 جىلى «گاۋھارتاس» ءفيلمى ءتۇسىرىلىپ، ماسكەۋدەگى مەمكينو مەكەمەسى دايىن دۇنيەنى قابىلداپ جاتقاندا، «تۋىندىدا نەگە بىردە-ءبىر ورىس جوق؟» دەگەن اڭگىمە كوتەرىلىپ، كىشىگىرىم داۋ تۋىنداپتى. سوندا ستسەناري اۆتورى دۋلات يسابەكوۆ «فيلمدەگى كەيىپكەرلەر - قويشىلار، ال ورىستار قوي باقپايدى عوي» دەپ شىر-پىرى شىقسا، «قازاقفيلمدەگى» كوركەمدىك كەڭەستىڭ مۇشەسى قالتاي مۇحامەدجانوۆ «سىزدەر وتە دۇرىس بايقاپسىزدار، بۇل - ءبىزدىڭ تاراپتان كەتكەن كەمشىلىك، كەلەسى جولى مالشى ورىستار تۋرالى فيلم ءتۇسىرىپ اكەلەمىز» دەپ، قاساقانا قاعىتقان استارلى سوزىمەن كارتينانى قورعاپ قالعان ەكەن.

قىزىق، كەڭەس داۋىرىندە كەي فيلمدەرگە «نەگە مۇندا باسقا ۇلت وكىلى جوق؟» دەگەن ءمىن تاعىلسا، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىندە تۇسىرىلگەن قايسىبىر دۇنيەلەرگە «مىنانىڭ ىشىندە قازاق قايدا؟» دەۋگە ءماجبۇرمىز...

Abai.kz