Jer jannaty Jetisudyng shúrayly ólkesi, sarqyray aqqan aryndy Aqsu ózenining boyynda  shekesi torsyqtay alashtyng bir úlany dýniyege kelip, tútas eldi ýlken quanyshqa bólep, shanyraqty shattyqqa toltyrdy. Jastayynan qara sózding shesheni, ólen-jyrdyng kósemi bolghan ónegeli Bersýgir qart nemereli, Jansýgir otaghasy abzal әke atandy. Bersýgir qariyanyng ózi aitqanday, «múz qabaq, jota múryn Iliyasy» dýniyege keldi. Búl jyldary qazaqtyng qasqa manday ór úlandary Sәken men Beyimbet, Túrar men Maghjan, Súltanmahmút pen Jýsipbek te  jaryq dýniyening esigin aiqara ashyp, «qaranghy qazaq kógine órmelep shyghyp Kýn bolugha» asyqty. Ghasyrlar boyy bodandyqtyng búghauynda «maly aidalyp, jany talanyp, beli qayqayyp, synugha tayanghan» qazaq júrtynyng qaranghy qoghamy at tóbelindey alash arystaryna ayanbay enbek etudi mindettedi. Reseyding qiyr shetine ailap saparlatyp, bilim men ghylymnyng qaynar búlaghynan ólsheusiz ishken qazaq oqyghandarynyng aldynda qauip pen qaterge toly asular kýtip túrdy.

Aqyn esimin Molyqbay qoyghan

Jer jannaty Jetisudyng shúrayly ólkesi, sarqyray aqqan aryndy Aqsu ózenining boyynda  shekesi torsyqtay alashtyng bir úlany dýniyege kelip, tútas eldi ýlken quanyshqa bólep, shanyraqty shattyqqa toltyrdy. Jastayynan qara sózding shesheni, ólen-jyrdyng kósemi bolghan ónegeli Bersýgir qart nemereli, Jansýgir otaghasy abzal әke atandy. Bersýgir qariyanyng ózi aitqanday, «múz qabaq, jota múryn Iliyasy» dýniyege keldi. Búl jyldary qazaqtyng qasqa manday ór úlandary Sәken men Beyimbet, Túrar men Maghjan, Súltanmahmút pen Jýsipbek te  jaryq dýniyening esigin aiqara ashyp, «qaranghy qazaq kógine órmelep shyghyp Kýn bolugha» asyqty. Ghasyrlar boyy bodandyqtyng búghauynda «maly aidalyp, jany talanyp, beli qayqayyp, synugha tayanghan» qazaq júrtynyng qaranghy qoghamy at tóbelindey alash arystaryna ayanbay enbek etudi mindettedi. Reseyding qiyr shetine ailap saparlatyp, bilim men ghylymnyng qaynar búlaghynan ólsheusiz ishken qazaq oqyghandarynyng aldynda qauip pen qaterge toly asular kýtip túrdy.

Aqyn esimin Molyqbay qoyghan

Iliyastyng atasy Bersýgir Jambayúly keudesi qazynaly, sózge sheshen, ólenge jaqyn aqyndyghy bar danagóy aqsaqal bolsa kerek. Ol ataghy Jetisudan asyp, qazaqtyng ýsh jýzine mәlim bolghan, aty anyzgha ainalghan Molyqbay qobyzshymen, onyng әkesi Baysaqpen dәm-túzdas dos eken. El ishin qonyr qobyzdyng múnly da zarly ýnine toltyryp, ómir turaly oi-tolghamdaryn qobyz ýnine qosyp, júrtty ózining jana kýilerimen tanday qaqtyryp jýrgen Molyqbay birde Bersýgirding qara shanyraghyna at basyn tireydi. Qúdayy qonaqty qúdayynday syilaghan qazaq dereu mal soydyryp, әigili kýishige baryn berip bәiek bolady. «Qútty qonaq kelse, qoy egiz tabady». Bersýgir qarttyng bel balasy Jansýgirding jary Kókish kýishi kelgende shekesi torsyqtay úl tuypty. Jaqsy yrymgha balaghan kópshilik birden Molyqbay qobyzshygha nәrestege at qoydy qolqalaydy. Serik Janәbilovting «Molyqbay qobyzshy» dep atalatyn hikayatynda osy detali óte әdemi epizodtarmen berilgen. Oqyp kórelik:

«... - Kelinim túnghyshyna bosanyp edi. Úl tapty. Nemereli boldym. Seni bir qúday aidap әkeldi. Býgin nәrestening atyn qoymaqshymyz. Úlystyng úly kýni, - dep Bersýgir qariya quanyshyn jasyra almady.

- Nemerenizding atyn Molyqbay qobyzshy qoysyn. Kónili taza, jaqyn dostarymyzdyng biri edi, - dedi Jansýgir әkesinen rúqsat súrap.

- Alla riza bolsyn. Túnghysh nemeremdi kórgenime kónilim tasyp, bir jasaryp qaldym. «Túlpar túyaghymen tekti» degen emes pe? Mening esh qarsylyghym joq... Berdim kelisim, - dedi qart saqalyn sipalap, kónili ósip tórde otyrghan qalpy.

Eki әiel shaghyn besikti kóterip, Molyqbaydyng dәl aldyna әkelip qoydy.

- Ata, men múndaydy birinshi ret kóruim. Azan shaqyryp at qoyghan emespin, - dedi qobyzshy jasqanshaqtanyp.

- Sen Qarakerey Qabanbay batyrdyng úrpaghysyn. Ákeng Baysaqtyng qolynan san ret dәm tatqanmyn. Úyalmay-aq qoy... - dedi qart meyirlene qarap oghan. Qobyzshy qos tizerlep jýginip otyrdy. Kógildir kózi kýlim qaqty. Sausaghynyng úshymen besikting jabuyn ashty. Kishkentay bóbek maujyrap úiyqtap jatyr. Úiqysy da sýikimdi eken.

- Inishegim, kózindi ash, jatyrqama. Kýl, men Shúrattan kelgen Molyqbay aghanmyn. Taghdyr aidap sening shanyraghyna qonaq bolyp keldim. Aldyng aidyn kóldey ashyq, daladay ken, talabyng tauday biyik bolsyn. Lúqpan hakimdey bilimdi bol. Ayaz biydey әdil bol. Qabanbayday batyr bol. Abayday aqyn bol. Qydyr Iliyas pirim qoldasyn. Sening atyng Iliyas! - dep sәbiyding qúlaghyna ýsh ret dauystady». (Janәbilov S. Molyqbay qobyzshy. - Almaty, 1994. 137-138 better).

Bersýgir qarttyng aqyndyqqa jaqyndyghy - onyng Iliyas tughanda shygharghan bir shumaq ólenining әli kýnge deyin el auzynda saqtalyp, býgingi kýnge jetkendiginde bolyp otyr. Quanyshtan bal-búl janyp, nemeresine sýisingen qart:

«Sen tughanda quandy kәri-jasym,

Shyqty órendey ózimning yqylasym.

Ay ma eken, júldyz ba eken әlde Kýn be,

Múz qabaq, jota múryn Iliyasym!» -

degen eken. Jastayynan zeyini eren, auyz әdebiyetine jaqyn bolyp ósken Iliyasty atasy «qonyrym» dep ýnemi erkeletip jýretin kórinedi. Al әkesi Jansýgir óz uaqytynda barmaghynan bal tamghan, ónerli, sauaty mol, temirden teben soghyp, zergerlikpen ainalysqan sheber atanghan. Anasy Kókish ónerden qúralaqan emes, әnshiligi bar, әdemi dauysty kýmiskómeylerding biri. Alayda Kókish Iliyas tórt jasqa qaraghan shaghynda kóz júmady.

Iliyas Jansýgirovting balalyq shaghy, mine, osylay bastaldy. Anasyz jetimdikting taqsyretin erte tatqan býldirshin Aqsu ózenining boyynda asyr salyp oinap jýrip, kelgen-ketken keruenderden, jighany mol jolaushylardan ruhany azyq alugha úmtylady. Qissa-dastandardy, eski jyrlardy jattap ósti. Qazaqtyng bay halyq auyz әdebiyetimen susyndady. I. Jansýgirov ózining 1928 jyly jazghan ómirbayanynda: «Ómir tany balalyq qoy. Ony eske alsam, ósken jerim oiyma týsedi. Boz dala, qúla qúm. Olardy qaq aiyra aqqan iyir ózen. Ózen ólkesi týlki jýn qúla qamys. Tal, jynghyl. Qyry - terisken, qara jusan. Oiy - shi, úsaq qúraq. Qúmy - saghyz, seleu, qylsha. Qyrda - qúm ishinde, ólkede - ózen boyynda shoq-shoq qystau, shoshayta ýigen qamys. Sarghayghan maya. Mine, mening ósken jerim. Búl - Jonghar Alatauynan aqqan, Balqashqa qúyatyn Aqsu ózenining boyy», - dep eske alady.

Oqyghanda kim bolam?

XIX ghasyrdyng orta sheninen bastap qazaq dalasynda bilim men ghylymnyng alghashqy qara shanyraqtary boy týzep, europalyq jәne shyghystyq islam ýlgisindegi jana medreseler men mektepter ashyldy. Oqugha yntasy bar qazaqtyng әrbir qara domalaghy auyldaghy shaghyn medreseden músylmansha sauatyn ashyp, qaltasy kótergender alys-jaqyn mandaghy iri bilim ordalaryna attanyp jatty. Y. Altynsarin 1864 jyly Torghayda alghash qazaq mektebin ashyp, qyzdargha arnap Yrghyz oqu ordasyn qúrdy. Sol siyaqty qazaqtyng mynghyrghan mal aidaghan dәuletti baylary da qarap qalmay, oqu men bilimge jappay nazar audara bastady. Qazaq dalasynda baspasóz damyp, «Dala uәlәyaty», «Týrkistan uәlәyaty» basylymdarynyng izin jalghap, «Serke», «Qazaq» gazetteri jaryqqa shyqty. Onda jer-jerde atymtay jomarttyq jasap, ghylymgha kónil bólgen qazaqtyng baylary erekshe dәriptelip, ózge auqattylargha ýlgi retinde maqalalar basyldy. Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatúly, Álihan Bókeyhanúly jәne «Ayqap» jurnalynyng bas redaktory Múhamedjan Seralin bastaghan alghashqy qazaq oqyghandary últ taghdyryna arnap, ýndeuler tastap, ónir-ónirde jappay sauat ashugha aralasyp, sayasatqa bas tigip, әrqaysysy besaspap qayratker bola bildi. Iliyas osynday aldynghy lek ziyaly qauymnyng janqiyarlyq qyzmetin kórip ósti. Erterek bilim alugha úmtylyp, kәsiby biliktiligin arttyrugha bar kýshin salyp baqty.

Eng alghash bala Iliyas әkesi Jansýgirding «namazdy dúrys oqyrlyq músylmanshasynan» tәlim aldy. Erte enbekke aralasu, tapshylyq pen zamannyng qiyn-qyspaqtary jartylay jetim balany oqugha kesheuildetip, tirshilik qamyty bilimnen alystatyp jiberedi. Birinshi dýniyejýzilik aiqas, qara júmysqa jegilgen qazaqtardyng últ-azattyq kóterilisi, azamat soghysy, kedey men baydyng tap tartysy jyldarynda Iliyas jer jyrtumen, eginshilikpen ainalysyp, enbekting bel ortasynda jýrdi. Biraq ta bilimge degen qúshtarlyghy esh tolastaghan emes.

Torghay men Yrghyz mektepterining izin ala, qazirgi Aqsu audanynda ataqty «Mamaniya» oqu orny esigin aiqara ashady. Tarihtan mәlim, «Mamaniya» mektebi orystargha shoqynyp ketpeu maqsatynda zaman talabyna say songhy ýlgide boy kóterip, islam dinining qaynar qúndylyqtary men jaratylystanu ghylymdaryn ýiretetin ýlken oqu orny bolyp qalyptasty. Mektepting negizin qalaghan qazaqtyng baylary - Túrysbek, Seyitbattal jәne Esenqúl Mamanovtar. Ýsheui de músylmanshagha jetik, Mekke baryp, qajy atanghan óte bilimdi adamdar. «Mamaniya» mektebining sabaqtary Ufadaghy «Ghaliya» medresesining kestesimen sәikes jýrgizildi. Iliyas Jansýgirov 1910-1917 jyldar aralyghynda osy «Mamaniya» mektebinde bilim alady. Biraq ta tolyqtay oqy almaghan. Jatyn orny kónilden shyqpay, tirshilik qamyty jas Iliyasty «Mamaniyada» da kóp túraqtatpay, tiyip-qashyp oquyna tura keledi.

Iliyas Jansýgirov - rasynda oqudy qatty ansaghan adam. Ol qazaqtyng bay tarihynan, jer-su attarynan, әnshilik pen dәstýrden tereng bilim jinaghan.

Oqyghanda kim bolam?

Janaryna núr bolam.

Oqyghanda kim bolam?

Zamanyma úl bolam, -

deydi aqyn. Ómirinde az ghana bilim alsa da, últynyng keleshegine jarata bilgen qayratker.

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng túnghysh tóraghasy

«1920 jyldyng basynda Tashkentke oqugha ketip, qazaq-qyrghyz institutynyng eki jyldyq kursyna kirip, oqy bastadym, - deydi I.Jansýgirov ózining 1924 jyly tóte jazumen jazghan ómirbayanynda. - 1921 jyldyng jazynda kursty bitirip, Jetisugha kelip, Taldyqorghan oyazy, Beltoghan mektebinde auyldyq múghalim boldym». Partiya qyzmeti men shygharmashylyqty qatar ala jýrip Iliyas ózining sýiip tandaghan mamandyghyn oqugha qol jetkizedi. Ol - qalamgerlik qyryna tyng serpin syilaytyn jurnalistik oqu edi. «Bilimning azdyghy, nadandyqtyng basymdyghy dinkeme tie berdi. Oqudy qatty ansadym. Ayaghynda 1925 jyly kýzde tilegim boyynsha, Jetisudyng partiya úiymy oqugha jiberdi. Mәskeudegi memlekettik jurnalister institutyna týstim... Tәshkende alty ay oqydym. GIYJ-de (Memlekettik jurnalister instituty) oqyghanyma ýsh jyl. Barlyq tize býgip oqyghanymdy sanaghanda 38 ay oqyghan bolam», - deydi ol ómirbayanynda (Jansýgirov I. Kóp tomdyq shygharmalar jinaghy. - Almaty, 2005. Tórtinshi tom, 77-bet).

Ol enbek jolyn ústazdyqtan bastady. Auylda bala oqytty. Órimdey qazaq balalaryn týzu jolgha salyp, bilim nәrin úsyndy. Boyyndaghy bar bilgenin balalargha arnady. Tashkenttegi eki jyldyq múghalimder kursyn oqyp kelgen son, 1923 jyly «Tilshi» (qazirgi oblystyq «Jetisu») gazetinde alghashqy jurnalistik qyzmetin bastaydy. Bir jyl ótken son, Almatydaghy Qazaq aghartu institutynyng mengerushisi bolyp taghayyndalady. 1928 jyly «Enbekshi qazaq» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetinde qalamgerlik sheberligin shyndaydy. 1926 jyly QazAPP (Qazaq proletar jazushylarynyng assosiasiyasy) taratylghan son, Iliyas 1932 jyly Qazaqstan Jazushylar odaghyn qúrugha atsalysady.

Shygharmashylyq qabiletimen talaydy tandandyryp, órshil ruhty jyrlaryn halyqqa arnap, qazaqtyng ótkeni men býginin tanytatyn tuyndylar jazyp jýrgen Iliyas 1934 jyly Qazaqstan Jazushylar odaghynyng alghashqy tóraghasy bolyp saylanady. Ómirining sonyna deyin Qazaq sayasy baspasynyng redaktory, Qazaq Avtonomiyaly Kenestik respublikasynyng ortalyq atqaru komiytetining mýshesi qyzmetterin qatar alyp jýrdi.

Abaydyng әseri

Iliyas Jansýgirovting shygharmashylyghyna shalqar shabyt syilaghan Abay ólenderi dep topshylaugha bolady. Oghan ózining ómirbayanynda aitqan myna sóilemder dәlel: «Kez kelgen únaghan sózdi kóshirip ala beretinmin. Bir kýni qolyma sәten oraghan sary qaghazgha siyamen, qauyrsyn qalammen jazghan bir óleng týsti. Óleng bylay bastalghan:

Enedi jazdyng kórki jyl qúsymen,

Jas kýler jayrandasyp qúrbysymen.

Kórden jana túrghanday kempir men shal,

Ózining jalbandasar túrghysymen.

Únap ketti. Kóshirip aldym. Biraq kimning óleni ekenin bilgenim joq. Onda Abaydyng atyn da estimegen edim. Búl 1914 jyldar». IYә, Iliyas búdan keyin alashtyng ardaqty úly Ahmet Baytúrsynovtyng «Qazaq» gazetine jariyalanghan «Qazaqtyng bas aqyny» degen maqalasyn oqyp qalady. Dereu Abaydyng kitabyn izdestirip, qúshyrlanyp, shabyty oyana bastaydy. Ázer degende bir tanysynan qaltasyndaghy aqshasyn jyrymdap, Abaydyng 1909 jyly shyqqan kónetoz kitabyn satyp alady. «Abay artyq әser etti. Oiym oyana bastady. Qayta-qayta toymay oqy beretin boldym. Ózimde birtýrli sergektik, silkinis, jýregimde janalyq sezdim. Jazugha talabym oyandy. Kelse de, kelmese de, shúqylap ómirdi óleng qyla bastadym», - deydi I. Jansýgirov.

Aqynnyng túnghysh ólender jinaghy degende, 1928 jyly basylyp shyqqan «Saghanaq» atty kitaby atalyp jýr. Asylynda, olay emes. Iliyastyng óz jazghandaryna jәne jary Fatima Ghabitovanyng estelikterine sýiensek, 1915-1919 jyldar aralyghynda jazghan ólenderin jinaqtap, «Baldyrghan» degen atpen jinaq shygharghan. Ol kitapsha әli kýnge sheyin tabylmay otyr. «1917-1918 jyldary jazghandaryn «Baldyrghan» dep qúrastyrghan eken. Biraq ol jinaghy әli kýnge tabylmady», - deydi F. Ghabitova «Aqynnyng ómirbayany» degen esteliginde (Anyzgha bergisiz ghúmyr. - Taldyqorghan, 2007. 17 bet).

Iliyas Jansýgirovting aqyndyghyna shek joq. Tuma daryn iyesi. Ol óz uaqytynda asa joghary tarihshy da, qara sózding has sheberi prozaik te, publisist de, kinogha týsken akter de bola bildi. Áygili «Jetisu suretteri» atty ólenine qarap otyryp, qazaq topyraghynda ósetin ósimdik ataulyny, jer-su attaryn týgendep shyqqanyna tanghalmasqa bolmaydy. «Jetisu ólkesin orystardyng aluy», «1916 jyl derekteri», «Mening esimdegi», «Qazaq kýileri jinalsyn», «Án, әnshiler jayynda» dep atalatyn maqalalarynan biz aqyndy tarihshy, ónertanushy retinde tereninen tany týsemiz. «Dala», «Kýi», «Kýishi» jәne «Qúlager» degen poemalar jazdy. Poemalarynda qazaqtyng bolmys-bitimin aishyqtap, últtyq beynesin kórsetip berdi. Úly túlghalaryn әdebiyet әleminde jaryqqa shyghardy. Aqynnyng múnday baghytta ghajap tuyndylar jazuyna orystyng әigili jazushysy Maksim Gorikiy týrtki bolghan.

1934 jyly Kenes jazushylarynyng birinshi sezi ótedi. Jiynnan son, Iliyas pen Gorikiy bau-baqshany aralap, seruendep ketedi. Jazushymen birge aqynnyng jary Fatima Ghabitova da jýredi. Kezdesu sonyna taman Gorikiy Iliyasqa búryla qarap: «Sizding elmen júrt jete tanys emes. Aldymen óz halqynyzdy tanystyrghanynyz jón bolar edi», - dep aitqan eken. Búl turaly F.Ghabitova ózining estelikterinde atap ótedi. Mine, sodan keyin «Isatay-Mahambet» piesasy, «Kóbik shashqan» (ayaqtalmaghan), «Qúlager» jәne «Kýishi» poemalary ómirge kelgen.

Aqyn sýiger arular

Iliyas Jansýgirovting әdebiyettegi qyzmetine, qayratkerlik qyryna, shygharmashylyghyna jana quat syilap, shalqar shabyt bergen jaqsy adamdar kóp edi. Olar aqynnyng ýnemi janynan tabylyp, ystyq-suyghyna birdey tózip, quanyshyna shattanyp, qayghysyna ortaqtasyp jýrgen asyl jarlary bolatyn. Qanaty qataymaghan bozbala shaghynda әkesi Iliyasqa Jәmila esimdi súlu qyzdy әpergen. Alayda balalyqtyng әseri basymdau bolyp, kónil jarastyra qoymaydy.

1922 jyly Iliyas Amansha Berentayqyzyna ýilenedi. Alayda jastayynan dimkәs ósken Amansha aqyn Mәskeuge oqugha ketkende, auyryp qaytys bolady. Jerleuine qatysa almaghan Iliyas úzyn-sonar joqtau jyryn jazyp, qatty qayghyrady. Molasynyng basynda azaly joldardan túratyn «Molasynda» degen óleng shygharady. Qazadan qan jútqan aqyn keyin Qyzylorda qalasynda qyzmettes dosy bolghan Sәduaqas Ospanovtyng nemere qaryndasy Bәtimamen bas qosady. Bәtima ónerge, bilimge, bir taban jaqyn ósken. Ánshi edi. Bәtima men Iliyas arasynda ystyq mahabbat oty saqtalmasa da, syilastyq óte joghary boldy. Iliyasqa Sayat esimdi úl, Sayra esimdi qyz tuyp beredi. Sayat Jansýgirov býginde Almaty qalasynda túrady. Al Sayra shetinep ketken.

I. Jansýgirovting shynayy mahabbatpen sýiip qosylghan әri ruhany serigi bola bilgen jalghyz sýienishi - Fatima Ghabitova. Súlu sózge jaqyn, әdebiyetting bel ortasynda jýrip, úsaq-týiek ólender shygharyp, kýndelik pen estelik jazatyn nәzik aru. Totydayyn taranghan, elikting laghynday kelbetti tatar qyzy. Arghy atalary Ivan Groznyidyng alasapyran zamanynda Qazan qalasyn tastap, Qapal ónirine kóship kelgen. Fatima alghashynda belgili qogham qayratkeri, aghartushy múghalim, aqyn-dramaturg Bilәl Sýleevke túrmysqa shyqqan. Ekinshi jary - Iliyas Jansýgirov. Ekeui de keyin sayasy qughyn-sýrginning qúrbany bolady. Ýshinshi ret qazaqtyng belgili mandayaldy úly, qalamger Múhar Áuezovpen bas qúraydy.

Fatima Ghabitova - әr jyldarda alashtyng ýsh birdey arysymen otasqan abzal ana, aqynjandy adal jar. Ýsh arystyng ishinde onyng eng mәndi de maghynaly ghúmyry Iliyaspen bir shanyraq astynda túrghan jyldar eken. Ony Fatimanyng kýndelikterinen anyq angharugha bolady. «Men kitap oqyp jatyrmyn, - dep jazghan birde Iliyas poyyzda kele jatyp, - kýnmen de, úiyqtaghan elmen de júmysym joq. Óz qyzyghym ózimde. Óitkeni oqyp jatqan kitabym qyzyq. Kitap qanday kónildi. Mazmúny qanday kýshti. Tili qanday tәtti. Qanymdy, janymdy - bәrin osy kitabym biylep alghan. Búl kitap oqysam - quat, oilasam aqyl beredi. Oy kózimdi ashady. Búl kitap mening ómirdegi serigim... Kitabymnyng aty «Fatima» edi. Kózimdi júmyp, sony oilap kelem. Sózderin sanaymyn. Kózderin elestetem». (Ghabitova F. Órtende óngen gýl. - Almaty, 1998. 143 bet). Mine, aqynnyng Fatimagha degen móldir mahabbatynyng qanshalyqty shynayy ekenin osynau jazbalarynan bilsek kerek.

Fatima Ghabitova I. Jansýgirovting shygharmashylyq múrasyn, jeke ómirin zertteude ýlken ról atqardy. Aqynnyng ómirdegi beynesin, jýrip ótken shygharmashylyq jolyn tolyqqandy jazghymyz kelse, ayauly jary F. Ghabitovany ainalyp ótu mýmkin emes. Bir-birine jazysqan ghashyqtyq hattary, sezimge toly ólenderi ekeuining arasyndaghy dostyqty mәngilik úly mahabbatqa úlastyrghan. Iliyas ýnemi shalghayda qyzmet babymen jýrgende: «Janym, Pәtishim!» - dep bastalatyn saghynyshqa toly hattardy joldap otyrghan. Aqyn jaryn: «Pәtishim, Pәtimam!» - dep erkeletken. Oghan Fatima da nazgha toly jauap jazyp, «Iliyasym!» dep zor qúrmet tútqan.

F. Ghabitova Iliyastan Ýmit, Ilifa esimdi eki qyz kóredi. Ilifa - «Iliyas» jәne «Fatima» degen sózderding alghashqy buyndarynan qúralghan esim. Búl da ekeuining mahabbattaryn aighaqtay týsedi. 1937 jyly aqyn tútqyngha alynghanda, Fatima jýkti bolatyn. Kóp uaqyt ótpey, Bolat ómirge keledi. Abaqtyda jatqan Iliyasqa auzynan týsip qalghanday sýikimdi úldy kórsetip, bir ret kezdesuding ózi aqyn jary ýshin ýlken qiyndyq tughyzady. Aqyry jýzdesuding sәti týsip, tergeushiden rúqsat alady. Bar-joghy bes minut. Nәreste әkesin túnghysh әri songhy ret kóretinin sezdi me eken, bar dausymen shyrqyray jylap, týrme ishin azan-qazan qylady. Búl jayly F.Ghabitovanyng ózi jazghan esteligine sýienuge mәjbýrmiz. Tym әserli, tym ayanyshty jazylghan. Oqyp kórelik:

«Iliyas bizding aiqayymyzdy estigen boluy kerek, esikti ashyp jiberip, Bolatty qolyna aldy da:

- Bizding tarihy alghashqy kezdesuimiz osynday orynda boldy ma? - dedi. Men kiyimimdi sheship, Bolatty emizbek boldym. Kókiregimdi ashyp, sýti aghyp bara jatqan emshekti Bolattyng auzyna saldym... Iliyas men otyrghan oryndyqtyng artynan kelip, Bolattyng shashalyp, qomaghaylana emgen týrine qarap túryp:

- Búl úlymyz etikshi bolsyn. Etik tiguge ýiret búl úldy, - dedi.

Tergeushi: «Ózinizdey jazushy bolar», - degende Iliyas: «Jazushy bolyp jazyqsyz jaza tartqansha, etikshi bolyp erkin ómir sýrsin!» - dedi» (Ghabitova F. «Órtenge shyqqan gýl» kitabynan). Osyndayda Maghjannyn: «Aqyn bolmay, arbakesh bolghanda, jýz jasar edim!» - degen bir sózi eske oralady. Jarymen jәne balasymen kezdesken osy sәtte Iliyastyng atyluyna sanauly kýnder qalghan eken. Fatimanyng da songhy kórui.

Aqynnyng ayauly jary Fatima Ghabitova 1937 jyly qazaq dalasyn jalmap ótken stalindik qughyn-sýrginning kóp zardabyn tartty. Ómirde jaqyn serikteri bolghan B. Sýleev pen I.Jansýgirovten aiyryldy. Temir abaqty alashtyng eki arysyn da jazyqsyz jalamen atu jazasyna kesedi. Alayda Fatima sýiip qosylghan jary Iliyasty sarghayyp 18 jyl kýtedi. Tipti 1938 jyly 26 aqpanda Júmat Shaniyn, Beyimbet Maylindermen qosaqtap, atyp tastaghanynan da beyhabar edi. Súm biylik Stalin ólgen son, atylghan arystardy qudalaudy toqtatyp, jappay aqtaugha kóshedi. Fatimanyng qolyna «I. Jansýgirov 1949 jyly jýrek talmasynan qaytys boldy» degen tildey anyqtama qaghaz úsynylady. Múnyng ózi jalghan edi. Tek elimiz tәuelsizdik alghannan keyin ghana, dәlirek aitsaq, 1992 jyly «Atu jazasynan qaytys boldy» degen anyqtama beriledi.

TÝIIN: Qazaqtyng qúlager aqyny, Jetisu jerining jeldey esken jýirigi, súlu sózding zergeri Iliyas Jansýgirov ómirden osylay ótti. Qyrshynynan qiylghan esil ghúmyr temir tordyng jendetterinen ayausyz tepki kórip, jany men tәni azaptalyp, súm sayasattyng qúrbany boldy. IYә, sol kezdegi ziyaly tolqyn qazaqtyng baghyna, jarqyn bolashaghyna tughan asyldar edi. Kózi ashyq oqyghandarynan, kókiregi oyau serkelerinen qol ýzip, boz dalada jetim qozyday manyrap qalyng qazaq qaldy. Ótkenge - salauat. Búl - bizding últtyng qasiretti tarihynyng bir paraghy. Úrpaghyna úmytylmas múrasy - úly tuyndylary, asyl sózderi amanat! Alystaghan sayyn asqar tau biyik kórinedi. I.Jansýgirovting beynesi de uaqyt ótken sayyn kelbettenip, súlulanyp, asqaqtap barady. Kelmeske ketken qasiretti jyldardyng qúrbany bolghan arysty eshkimning de, eshqashan da úmytugha haqysy joq.

Iliyas Jansýgirov 1894 jyly, 14 mamyrda dýniyege kelgen edi...

Abai.kz