• 2013 jyly 21 aqpanda memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev onomastika qyzmeti salasyn odan әri jetildiruge baghyttalghan Zangha qol qoydy. Búl Zang barlyq baghyttaghy onomastika salasy ýshin naqty baghyt-baghdar bere otyryp, onyng mehanizmin rettemek. Zang jobasyn talqylau kezinde songhy uaqytta nysandargha belgisiz adamdardyng attary jii berilip ketkendigi aitylghan bolatyn. Jana qújat búghan tosqauyl bolmaq edi.

Alayda Shyghys Qazaqstan oblysynda, onyng ishinde Ayagóz audanynda elbasy qol qoyghan qújat kýresinge laqtyryldy. Oblys әkimi Berdibek Saparbaevtyng audan әkimi Múhtarhanov Ánuarbekke bergen pәrmenimen, imany kәmil bolghyr Qojaghapanov Júman marqúmnyng aty  Qozy Kórpesh - Bayan súludyng mýrdeleri jatqan jalpaq Qazaq ýshin kiyeli mekenge berilmek bolyp, audan dýrligip jatyr. Onday jasyryn pәrmendi Saparbaev kezinde Ayagóz audanynyng әkimi bolghan N.Ázimbaevqa da beripti. Bar bolghany bolar-bolmas MTS-ting diyrektory, úsaq-týiek qoy fermasyna mengerushi ghana bolghan, abyroyy qatardan ozbaghan, esimin býkil el týgil, auyl-ýy әreng eske týsiretin jangha oblys әkimining qúnyperen jantalasuynda qanday syr bar?

• 2013 jyly 21 aqpanda memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev onomastika qyzmeti salasyn odan әri jetildiruge baghyttalghan Zangha qol qoydy. Búl Zang barlyq baghyttaghy onomastika salasy ýshin naqty baghyt-baghdar bere otyryp, onyng mehanizmin rettemek. Zang jobasyn talqylau kezinde songhy uaqytta nysandargha belgisiz adamdardyng attary jii berilip ketkendigi aitylghan bolatyn. Jana qújat búghan tosqauyl bolmaq edi.

Alayda Shyghys Qazaqstan oblysynda, onyng ishinde Ayagóz audanynda elbasy qol qoyghan qújat kýresinge laqtyryldy. Oblys әkimi Berdibek Saparbaevtyng audan әkimi Múhtarhanov Ánuarbekke bergen pәrmenimen, imany kәmil bolghyr Qojaghapanov Júman marqúmnyng aty  Qozy Kórpesh - Bayan súludyng mýrdeleri jatqan jalpaq Qazaq ýshin kiyeli mekenge berilmek bolyp, audan dýrligip jatyr. Onday jasyryn pәrmendi Saparbaev kezinde Ayagóz audanynyng әkimi bolghan N.Ázimbaevqa da beripti. Bar bolghany bolar-bolmas MTS-ting diyrektory, úsaq-týiek qoy fermasyna mengerushi ghana bolghan, abyroyy qatardan ozbaghan, esimin býkil el týgil, auyl-ýy әreng eske týsiretin jangha oblys әkimining qúnyperen jantalasuynda qanday syr bar?

Oygha әrtýrli kýdik oralady. «Ákesine atau aludyng qamymymen Toqtarhan (Qojaghapanov Júmannyng úly) tiyesili jerine júghym jýitkitip jiberdi me eken? Álde Toqtarhannyng bizding әkimmen (Saparbaevpen) arasyndaghy «bajalardyng qimastyghyna» jol berildi me eken? Ne Toqtarhan bizding әkimdi «Janaqorghanda óz әkene auyl atyn bergende, mening әkem toqaldan tuyp pa eken» degen qisynmen útty ma eken? Álde bizding Toqtarhan Nazarbaev jәne AQSh preziydenti Bill Klintonmen ýsheuara san mәrte tabaqtas bolghanyn, olardyng ózinen aqyl súraghanyn aityp, Saparbaevty sastyryp, yqtyryp tastady ma eken?...» degen kýdikterding jetegine erip kete jazdaydy ekensin. Alayda múnday qúqaylargha boy aldyra qoyatynday «Mәshbekúly mәstek oily teksiz úlyq» deuge auyz barmaydy. Al Toqtarhannyng ótirikti suday sapyryp, esip-bósip jónelgende, aldyna qara salmaytyn «jýiriktigin» men bala kezimnen bilemin.

Qypshaq aqyny, Altyn Orda dәuiri әdebiyetining ókili Saif Saray «ótirik - jaraqat siyaqty, jazylsa da, orny qalady» dep, onyng adam minezining merez qasiyeti, ziyandy qúbylys ekenin aitqan. Ótirik resiypentterdi shatastyru maqsatymen naqty bir jaghdayda jekeley nemese әleumettik artyqtyqqa ie bolu niyetinen tuyndaydy. Ótirikshi maqsatyna jetu ýshin, ózin-ózi madaqtap, shyndyqty sanaly týrde búrmalaydy. Sóitip ótirikshilik túlghanyng sapalyq kórsetkishine ainalady. Áleumettik-psihologiyalyq túrghyda ótirik ótirikshining әdisi bolsa, psihopotologiyada ol adamdardy aldap, shatastyru prosesinen qanaghattanarlyq sezimge bólenip, kónili tolatyn mifoman-psihopattyng maqsaty bolyp kórinis beredi. Toqtarhan Júmanúlyn osy bir merez әdetten saqtandyrudy azamattyq paryzym dep bilemin.

Toqtarhannyng kóp ótirigining Tarlauly auylyna qatysty bir parasyna ghana toqtalayyq. «Kazahstanskaya pravda» gazetining 2012 jyldyng 8 qyrkýiegi kýngi sanynda jariyalanghan «Strana, Semiya, Istoriya» atty maqalada: «...samoy vysshey nagradoy Toktarhan Kojagapanov y ego otes Juman vsegda schitaly dobruy pamyati ludey. IYmenno poetomu Toktarhan na svoy denigy postroil v rodnom sele Tansyk pod Ayagozom seliskiy dom kulitury. Podobnogo vo vsey okruge net - prostornyi, svetlyi...».

Al anyghynda, atalmysh Mәdeniyet ýii 1963 jyly Toqtarhannyng týbit múrtty bozbala shaghynda, poliytehnikalyq instituttyng studenti bolyp jýrgende, sharuashylyq әdispen onyng qatysynsyz salynghan eken. 2003 jyly búl nysangha jóndeu júmysy jýrgende, audannyng sol kezdegi basshylarynyng birining (atyn atamaudy ótingen) aituyna baqsaq, júmys budjet qarajatyna jýrgizilipti. Sonda Qojaghapanovtyng qarjy júmsaghany ótirik emey - ne?

Jә, biz ol qarajatty indetpey-aq qoyalyq. Endi Toqtarhan salypty-mys degen auyldaghy meshit ýiine keleyik. «Kazpravdada» jariyalanghan maqalada mynanday sózder bar: «Kogda otkryvaly Dom kulitury...stariki, pomnyashie Toktarhana eshe malichishkoy, podoshly blagodariti za dobroe delo. Y samyy staryy aksakal skazal: vot by kto eshe iz nashih zemlyakov sdelal by nam podarok - postroil mecheti...».

Búdan ary qaray «úly mesenattyn» jan tolqynysy «búl ótinish» bylay sharyqtaydy: «Slova ety zapaly Toktarhanu v dushu. Kogda vernulisi v Almaty, on skazal jene - u nas eshe ostalisi denigi. Zachem ony nam? Dety vyrosli, zarabatyvait na jizni sami, u nas vse v dome esti, na jizni mnogo ne nado. Davay mecheti starikam postroiym! Skazano - sdelano. Cherez god v Tansyke podnyalasi mecheti».

Bilmegender alghashynda: «Ghajap, jigit-aq eken, Atymtay-jomart osynday-aq bolar!» desip jatty. Biraq isting mәn-jәii ózgeshe bolatyn. Atap aitsaq, ótken ghasyrdyng eluinshi jyldarynda Tansyqta klub ýii salynady. Toqtarhannyng kosmetikalyq sylap-sipau jasap, «jana meshit túrghyzdym» dep júmyr jerge jar salyp, aspan astyn azandatqany - osy ghimarat. Búl ghimaratty jóndeuge jalghyz Toqtarhannyng emes, biraz jigitting púly júmsalghany belgili. Al abyroydy Toqtarhan qanjyghagha jeke-dara baylap ketti.

«Toqtarhan ózine ózi taghy qanday piar tabar eken?» dep jýrgenimizde, izdegenimiz ayaq astynan orala ketti. Búdan bes-alty jyl búryn YuNESKO-nyng úsynysymen, ishinde Qozy Kórpesh - Bayan Súludyng nekropoli bar, Qazaqstandaghy ýsh tarihy nysangha jol salynbaq edi. Búl iygilikti iske bastamashy elbasymyz Núrsúltan Nazarbaev boldy, eskertkishke jol salu osy iydeyadan tuyndap, budjetten qarajat ta qaraldy. Osy tústa Qojaghapanov iyne kózine óz kendirin sәtimen sabaqtady da jiberdi. Múnday ynghayly sәtte «dayyn asqa - tik qasyq» bola ketude ol tym әbjil-aq. Ostap Benderding inisi me dep qalasyn!

Qazaq qoghamynda әkening alatyn әleumettik ornyna erekshe basymdylyq beriledi. Ákeni syilau, qúrmetteu - otbasy etikasynyng imperativti әleumettik normalaryna jatady. Adam óz әkesin jaqsy kóredi. Toqtarhan da adam. Ol da әkesin jaqsy kórui kerek. Biraq ol adam retinde tipti tabighy maqúlyq retinde, aqyl negizinde bekitilgen Zandargha baghynuy tiyis. Toqtarhan ózine tek maqsatqa jetuding qúraly dep qaraytyn bolsa, jalpy adamzattyq etikanyng erejesine sәikespey, kýnәgha batary anyq.

Toqtarhan Ákeni qúrmetteuding jón-josyghyn bezbendey almay, onyng aruaghyn terbetip, mazasyn ketirip jýrgenin týsiner emes. Ádette óz úlynyng qadirin, óz perzentining qasiyetin tughan topyraghy birinshi tanyp-bilushi edi. Júmaqtyng tórinde bolghyr Júman aghanyng atyna tughan jeri - Qaraghandyda bir tóbeshikting aty búiyrmaghany qalay? Álde úlynyng abyroyy ol ónirde arqyrap túrmaghany ma? Aynaldyra Qozy-Bayannyng mýrdesi jatqan kiyeli mekendi shiyrlay beretini nesi? Álde «tughan jerge» jete almay, «toyghan jerdi» qiya almay, jem-túzaqqa ilingen púshayman ba edi?

P.S. Júman aghamyzdyng aruaghyn shulatu oida joq. Ol ýshin imany kәmil bolghyr aghanyng ruhy bizdi emes, Pushkinning sanylausyz, qanaghatsyz kempir-keyipkerine barghan sayyn úqsap bara jatqan úlyn kinәlaytyn shyghar. Óitkeni Toqtarhan alaqanday auylda әkesi - Júman Qojaghapanovtyng aty berilgen Mәdeniyet ýiin, Júman Qojaghapanovtyng esimimen atalatyn kósheni, anasy - Qojaghapan kelini Kóshjan apanyng atymen atalatyn meshit ýiin mise tútpay, endi ghasyrdan-ghasyrgha ozghan tarihy atty barymtalap, ony da әkesining atymen ataugha jan sala kirisken әreketi - mynau!

Sonda Tansyq auylynyng kóshesin de, Mәdeniyet ýiin de, meshit ghimaratyn da, tipti onyng atyn da bir ózi iyelenetindey Qojaghapanovtan ózge búl auylda úl tumaghan ba? Júman Qojaghapanovtyng ózi de Tansyqtyng tumasy emes ekenin eske alsaq, kónilge búl ónir búryn-sondy túlghaly azamatqa tolghaqty bolyp kórmegen be degen kýdik eriksiz syghalaydy.

Joq, tipti olay emes. Tansyq topyraghynan qalsa qazaqqa, ozsa әlemge tanymal túlghalar jaralghan. Ýsh birdey ministrding kindigi osy auylda kesilgen. Ondaghan ghylym doktorlary týlep úshqan meken. Medisina salasy boyynsha ghalym aghalarymyz dýnie jýzine mәshhýr eki birdey irgeli ghylymiy-zertteu instituttarynyng irge tasyn qalady. Audan, oblys basqarghan kóptegen tansyqtyq azamattardyng qatary mol. Solardyng birde-birining esimin enshilegen birde-bir kóshe joq.

Endeshe «MTS» mengerushisi bolghan marqúmdy asqaq aruaqtardan artyq qondyng syry nede? Bәlkim, búl saualymyzgha oblys әkimi jauap berer?

Amangeldi
KERIMTAEV,

Shyghys Qazaqstan Oblysy
«Obshestvennaya pozisiya»
(proekt «DAT» № 18 (194) ot 16 maya 2013 g.