«Qúmar oiynnyn, jalpy bukmekerlik úiymgha qatysty jarnamagha shekteu qoi». Songhy aptada qoghamdy dýr silkindirgen mәselening biri osy. Mәjilis bastady, ministrlik qoshtady. Kóshede oiyn biznesine jarnama jasaugha tyiym salu kózdeldi. Syrt kózge bәri qisyndy siyaqty. Biraq týitkilding tórkinine ýnilgen jan múnyng túnghiyqqa batyrar teris jaghyn bayqaydy. Búghan asa «kóregendik» kerek emes, jay ghana shetelding tәjiriybesine kóz jýgirtsek bolghany.

Jarnamagha shek qoiy – mәselening sheshimi me?

Qazaqstandaghy jarnama naryghynyng drayveri bukmekerlik úiymdar eken. Saraptamalyq derekter osylay deydi. Ortalyq Aziya jarnama qauymdastyghynyng (OAJQ) sarapshylar komissiyasynyng zertteuinshe, bukmekerlik úiymdarqazaqstandyq jarnama naryghynda basty orynda. Al radio men syrtqy jarnama sekildi segmentte ýshtikke (qarjy úiymdary, bukmekerlik úiymdar jәne qúrylys kompaniyalary) kiredi. Minekey, osyghan qarap-aq jarnama naryghynyng qansha payyzy bukmekerlik, jalpy oiyn salasyna tiyesili ekenin baghamdaugha bolady. Eger búl jarnamagha qúryq salynsa, naryqqa óte auyr soqqy bolary aitpasa da týsinikti. Basqasha aitsaq, múnyng artynda ondaghan jarnama agenttigi men myndaghan júmysshy túr. Eng soraqysy, qyzdy-qyzdymen «zertteuding de qajeti joq»dep salghan minberdegiler «keremet janalyqtyn» saldaryn bile me eken?

Bir basyn shapsan, ekinshisi sopang etedi

Bir basyn shapsan, ekinshi basy sopang etip, tilin ysyldatyp shygha keletin jeti basty aidahar jayly ertegini bәrimiz biletin shygharmyz. Qazaqstandyq bukmekerlik úiymnyng jarnamasyna tyiym salu – sheteldik qúrylymdardyng qaptauyna jol ashu degen sóz. Tarqatyp aitayyq. Mamandar oiyn biznesining jarnamasy esh jerden jylt etpeui kerek dep sanaydy. Kóshede, BAQ-ta, teledidarda, internette... Ásirese, balalar men kәmeletke tolmaghan jasóspirimderding oiyn búzady-mys.

«Qúmar oiyn jeke túlghany qalyptastyruda jaqsy nәrse emes, sondyqtan biz múnday bilbordtar men plakattardy balalar men jasóspirimderge kórsetpeuimiz kerek dep sanaymyz. Ári búl jarnamany telearnalardan alyp tastau kerek, óitkeni halyq kóbinese býkil otbasymen teledidar kóredi», - dedi «Qazaqstan tútynushylarynyng respublikalyq qauymdastyghy» ZTB tóraghasynyng orynbasary Túrsyn Djagaparova.

Djagaparovanyng pikirinshe, qúmar oiynnyng syrtqy jarnamasyn eresekter ghana emes, balalar da op-onay kóre alady. Búl dúrys emes, óitkeni stavka men útysqa baylanysty dýniyeler kәmeletke tolmaghandardy baurauy mýmkin. Jә, solay-aq bolsyn! Biraq múnyng artynan taghy bir mәsele qylang beredi. Balalardyng qay jerde, qanday resursqa bәs tigetininen belsendiler men ata-ana beyhabar. Bir anyghy, elimizde zandy týrde júmys isteytin liysenziyalanghan bukmekerlik kenseleremes. Taghy bir anyghy, zandy oiyn mekemesin jarnamalaugha tyiym salynghanymen, zansyz jarnamanyng joghalyp ketpeydighoy.

Búdan qanday qorytyndy shyghady? Áriyne, tútynushy eshqanday erejesi joq astyrtyn nemese «offshorlyq»kompaniyalargha den qoyady. Aytpaqshy, zansyz qúrylymyng bir jýrgen jalmauyz. Qarmaghyna onay týsiredi. Jasqa da, basqa da qaramaydy, jeke basty rastausyz tirkeydi, zanmen belgilengen erejeni elemeydi. Qúmar oiyndy jelide, YouTube-ta, týrli saytta t.b. resursta ashyqtan-ashyq jarnamalaydy. Alda-jalda uәkiletti organdar múnday saytty búghattasa da, birer saghattan song kóshirmesi payda bolady.

Shetel shetin mәselening sheshimin tapty ma?

Alysqa barmay-aq, әleumettik klimaty, ómir sýru dengeyi, mentaliyteti boyynsha Qazaqstangha úqsas Gruziyany alayyq. Gruziyanyng oiyn industriyasy salasyna sheteldik investorlar kóp. Gruziyanyng qúmar oiyn biznesi qauymdastyghynyng basshysy Georgiy Mamulaishvily múny túraqtylyqpen baylanystyrady. Yaghni, salany retteytin zannama jyl sayyn ózgermeydi, sol sebepti investor ózin qauipsiz sezinedi. Búghan qosa, Qazaqstandaghyday Gruziyada da oiyn biznesi ýshin erkin ekonomikalyq aimaqtar bar, olardaghy ainalymnyng belgili bir mólsherine salyq salynbaydy. Liysenziya da tegin, salyq salynbaydy.

Al jastardyng qúmar oiynnyng shyrmauyna týspeuin qalay rettep otyr? 2019 jyly Gruziyada kәmeletke tolmaghandardyng bәs tiguin shekteu ýshin barlyq oiynshyny tekseru mensәikestendiru engizildi. Eng qyzyghy, oiyn biznesin teledidarda ghana jarnamalaugha tyiym salynghan. Áleumettik jelide jarnamasy jer jarady. Sarapshylar búl elge kelgen turisterding demalys kezinde oinauyna, sheteldik azamattardy tartuda manyzdy deydi. Jarnamagha tyiym salu naryqpen qatar, oiynshylardyng qauipsizdigine keri әser etkenin kórgen. Sebebi belgili, zansyz, astyrtyn oiyn qúryp ketken joq, zandy bizneske salynghan tyiymdy zansyz qúrylymdar óz mýddesine paydalandy.

Gruziya ekonomika ministrligining statistikasyna sәikes, bir jylda Gruziyadaghy oiynnan sheteldik subektilerge audarymdar eselep ósti. 2021 jyly elden sheteldik kontragentterge 120 million lary (35-37 million dollar) audaryldy. 2022 jyly 1 qantardan bastap bukmekerlik kenseler men kazinolardy jarnamalaugha tyiym salynghan song búl kórsetkish 10 ese artty – 1,11 milliard lariyge (350 million dollar) jetti.

«Qazir bizding qauymdastyq osy mәseleler boyynsha memlekettik qúrylymdarmen kelissózder jýrgizude, óitkeni memleket búl dúrys qadam emes ekenin kórdi. Eng әueli kólenkeli naryqtyng artuy salyqty joghaltatyn budjetting ósuine әkeldi. Biraq eng bastysy, kólenkeli naryq tarapynan qoghamgha tóngen qauip-qaterler artty, óitkeni internette kóptegen oiyn portalynda júmys isteytin zansyz mekemelerde qorghanys joq. Onda kәmeletke tolmaghandar emin-erkin oinay alady, al útysty tólemegen jaghdayda eshkimge eshtene dәleldey almaysyz. Qazir bizding qauymdastyq jarnamany retteu salasyndaghy zannamany pysyqtau turaly aldyn ala uaghdalastyqtargha qol jetkizdi, búl tek oiyn salasyna emes, nәtiyjesi úqsas ózge de salalargha da qatysty», - deydi Georgiy Mamulaishviliy.

Qúmar oiyngha qúnyqtyrghan jarnama emes!

«Qúmar oiynshylardy qúnyqtyryp jatqan jarnama emes!». Oiyn biznesining ókilderining uәji osy. Oiynnyng oisyz әreketke ainalmauy – әrbir azamattyng jauapkershiliginde. Sala mamandary bәs tigudi onay olja dep qaramaugha kenes beredi. Aytsa aitqanday, jarnamanyng jaman әdetke qatysy joq. Temeki ónimderi men alkogolige tyiym salynghanymen, temeki shegetinder men ishimdik ishetinder azayghan joq qoy. Búl da tura solay. Qúmar oiyn adamnyng jasyna qaramaydy. Tyiym salynghan song adamnyng zeyini kólenkeli naryqqa auatyny zandylyq. Al búdan sheteldik qúrylymnyng býiiri shyghyp, tabysy birneshe esege artady. Múny Gruziyanyng shotynan shyqqan qyruar qarjydan kóruge bolady.

«Liysenziyalanghan bukmekerlik kenseler men kazinolardyng jarnamasyn túqyrtyp, biz astyrtyn oiynnyng qarmaghyna týstik. Endi bizding elimizdegi bәs tigetin adamdar kәsiby otandyq mekemelerding jarnamasyn bilmeydi, biraq әleumettik jelide «offshorlyq» oiyn sayttarynyng jarnamasyn kóredi», - dedi Georgiy Mamulaishviliy.

Býginde Qazaqstandaghy ahual Gruziyagha qaraghanda әldeqayda nashar degen pikir bar. Alem Research analitikalyq kompaniyanyng zertteuinshe, 2022 jyly liysenziyalanghan qazaqstandyq bukmekerlik kenselerdin, oiyn zaldarynyn, kazinolardyng jarnamasy Qazaqstandaghy oiyn biznesi jarnamasynyng jalpy kólemining 15%-nan aspady. Esesine, múnday jarnamanyng 85-90%-y Qazaqstanda zansyz júmys isteytin sheteldik onlayn bukmekerlik kenselerge, kazinolargha tiyesili eken.

Eger zandy mekemelerding jarnamasyn aqparat kenistiginen tolyq alyp tastasaq, dәl sol Gruziyanyng kebin kiyemiz. Sebebi zansyz qúrylymdardyng jarnamasy joyylyp ketpeydi. Búl kontent bilbordta, teledidarda emes, eshbir zangha baghynbaytyn sheteldik domeni bar sayttarda, toptarda, әleumettik jelilerde jeldey esedi.

Tiyisinshe, biz Gruziyanyng kebin kiiimiz bek mýmkin, ol kezde qúmar oiyngha qúmartqandar eldegi liysenziyalanghan, kәsiby oiyn biznesin bilmeydi. Al zandy bukmekerlik kensening sayttary nemese oiyn zaly kәmeletke tolmaghan balanyng bәsin qabyldamaydy. Búghan qosa, elimizde zandy oiyn mekemesinde jauapty oiyn atty opsiya bar, bәsting kólemine, aptagha, aigha, oiyngha júmsalatyn uaqytqa jәne t.b. limitti óziniz belgileysiz, qalasanyz, belgili bir merzimge deyin ózinizdi oiynnan alastata alasyz. Qoryta aitqanda, syrt kózge jenilkóringenimen, oiyn biznesi salasyn retteuding biz bilmeytin qaltarys-búltarysy kóp. Búghan saralanghan әri jan-jaqty oilastyrylghan shara kerek.

Suret: ghalamtordan

 Abai.kz