– Maman retinde býgingi qazaq­stan­dyq jurnalistikanyng damu qar­qy­ny­na qanday bagha berer ediniz?

– Maman retinde býgingi qazaq­stan­dyq jurnalistikanyng damu qar­qy­ny­na qanday bagha berer ediniz?
– Shynymdy aitsam, asa kónilim tol­maydy. Biraq, jana leppen, ózgeshe sipatpen damyp kele jatqanyn da joqqa shygharmaymyn. Bizding baspasóz elmen birge, qoghammen birge damyp keledi. Qazir, qúdaygha shýkir, qazaqtildi baspasózding sany da kóbeydi. Jazyp jatqan mәseleleri de jaman emes, biraq, elding sózin aitatyn ashyq, tura baspasóz óte az. Memlekettik, memlekettik emes dep әli bólinemiz. Naghyz jurnalistikadaghy bәsekelestik az. Búl qazaq baspasózine qatysty aityp otyrghanym. Al, orys gazetterinde, degenmen, bәsekelestik bar. Olar jarnama ýshin, taralym ýshin týrli sensasiyagha kóp barady. Men shetelge jii sapargha shyghamyn. Sondaghy bayqaghanym, sheteldik jurnalister qanday jaghday bolsa da ashyq jazady, qanday sheneunikting bolsa da jibergen qateligin nemese olqy júmysyn syngha ala alady. Eger qyzmettegi kemshiligi dәleldense ol sheneunik te halyq aldynda keshirim súrap, óz erkimen qyzmetinen ketedi. Mine, jurnalisting enbegining jemisi degen osy. Yaghni, jazghan sózi biylikke yqpaldy bolghanda ghana jurnalistika pәrmendi. Ókinishke qaray, bizding qazirgi ahualymyz asýidegi sybyrdan asa almay jýr. Bizding sheneunikter de soghan ýirengen. Kenes odaghy kezinde gazet jurnaliysining bolsyn, telarna jurnaliysining bolsyn, synyna ilik­ken sheneunikting jaghdayy qiyn bola­tyn. Janaghy syngha sheneunikting bas­shylyghy qosylyp jauap beretin. Syngha ilikken sheneunik ózining osy synnan shygharghan qorytyndysyn re­daksiyagha habarlaytyn. Ol sol ýshin jauap berip, shygharghan qorytyndysyn redaksiyagha habarlap, әbigerge týsip jatatyn. Qazir onday ýrdisting nyshany da joq. Ne jazyp jatsang da, olargha bәribir. Tipti, ózining atyna aitylghan saualdargha jauap ta bermeydi.
– Osy kedergi jurnalisting tiyisti mekemeden aqparat alu kezinde de kezdesedi. Sheneunikterdi jauap beruge mәjbýrleytin arnayy babymyz (BAQ turaly zanda) bola túra ózimizge qajetti aqparatty ala almay alashapqyn bolyp jýruimizding sebebi nede dep oilaysyz? Búl zany­myzdyng solqyldaqtyghynan ba, әlde jurnalisting talap ete almauynan ba?
– Sheneunikten aqparat alu mә­se­lesi, ras aitasyz, әli kýnge de­yin jur­nalister ýshin problema. Biraq, bizding zanymyzda «Kez kel­gen mem­leket­tik sheneunik jurnalist saualy­na ýsh kýnning ishinde jauap berui kerek» delingen. Biraq, mem­le­ket­tik mekeme qyz­met­ke­ri­ning burakrattanghany sonshalyqty, әlgi jurnalist saualyna tiyisti aqparat beruge, tipti, qú­lyq ta tanytpaydy. Telefon shal­sanyz, «súraqtaryndy faks­pen jiber. Aldymen súraghyndy kóreyin» deydi. Búl bizding jazghan dýniye­mizdin, aitqan sózimizding mәni jyl sayyn týsip bara jatqanyn kórsetedi. Búnday salghyrttyqty men jurnalisting nemqúraydylyghynan demeymin, sheneunikting burokrattanyp bara jatqanynan der edim. Búlay bolmauy kerek. Osynday kelen­sizdikke úshyrasa, jurnalist qaytpay qaysarlyq tanytyp, maqsatty týrde tiyisti jauapty talap etui tiyis.

– Eldegi kóptegen BAQ ókil­deri  «jurnalisterding әleu­met­tik statusyn aiqyndau qajet» dep jýr...
– Jogharydaghy әngimege qarap «biylik bizdi kózge ilmeydi» dep kesip aitugha bolmaydy. Biylik bizben jaqsy bolghysy keledi. Biraq, bizding «jurnalisting әleumettik mәrtebesi boluy kerek» degenimizge jauap bergisi kelmeydi. Jalpy alghanda, biz memlekettik júmysshy emespiz, jarty jolda qalghanbyz. Memlekettik qyzmetkerler siyaqty zandy jolmen kezekke túryp ýy de ala almaymyz, demalys oryndaryna beriletin joldama da joq. Tipti, onday jenildikter  mýiizi qaraghayday «Habarda» da, «Qazaqstan» telearnasynda   júmys isteytin jurnalisterding ózderine de qarastyrylmaghan. Ýili bolghysy keletin jurnalisterge aitady: «Sender RMK-da emessinder, memlekettik mekemede de júmys istemeysinder» dep. Biraq, bir qyzyghy, olardyng jarghysyn qarap kep jiberseniz,  olardyng aksiyalarynyng bәri memlekette. Mine, kórdiniz be, basqalaryn aitpaghannyng ózinde, memleket tarapynan aqsha alatyn arnalar men basylymdardyng ózderi de sonday jaghdayda. Qalay desek te,  jurnalisterden biylik qorquy kerek, ekinshi jaghynan, olardy syilauy kerek.
– Qazaqstan Jurnalister odaghynyng pәrmendiligi qan­shalyqty?
– Qazaqstan Jurnalister odaghy – qoghamdyq birlestik. Qoghamda bolyp jatqan kez kelgen oqigha bizding nazarymyzdan tys qalghan emes. Eldegi keybir BAQ memleketting qarauynda, endi bireuleri jekemenshik, endi biri oppozisiyalyq degendey. Olardyng bireuleri pikirlerin ashyq aitsa, endi bireuleri, tipti, jaq qimyldata almaydy. Olardyng bәrin men jaqsy týsinemin. Bireuleri qúryltayshydan, endi bireuleri Ýkimetten qorqady. Tipti, alysta jatqan aimaqtyq BAQ-tar әkimderinen qaymyghady. Biz onyng bәrin jaqsy bilemiz. Shamamymyzdyng kelgeninshe aqyl-kenesterimizdi aitamyz. Baspasóz mәslihattaryn ótki­zemiz. Mening ózimning jeke esh­qanday biznesim joq. Artyq baylyghym tasyp jatqan joq. Qara­payym kópting ortasyndaghy azamatpyn. Sondyqtan da, kez kelgen jerde ózimning ashyq pikirimdi bildirip, býkpesiz kóz­qarasymdy aita alamyn. QazTAG degen aqparat agenttigin ashtyq. Onda da «biz nege ózge elderding aqparat agenttiginen mәlimet­ter ala beruimiz kerek» degen namystan song osy isti qolgha alyp, jedeldikti maqsat etetin aqparat agenttigin ashtyq. Biz qashanghy «Assosheyted-press», «Internius», «RIA novosti» agenttikterine jәu­tendey bermekpiz? Qazaqstan Jurnalister odaghy, mine, osyn­day kóptegen sharualardy at­qaryp otyr. Pәr­mendiligine siz­der bagha berersizder.
– Bizdegi «BAQ turaly» zang jayly ne aitasyz?
–«BAQ turaly» zanymyzgha keyingi bes jylda birneshe týzetuler men ózgertuler engizildi. Biraq, júmysymyzdy jaqsartqan eshqaysysy  joq. Kerisinshe, nasharlatty. «Internet turaly» bolsyn, qazirgi qabyldanghaly jatqan «Televiziya turaly» bolsyn, onyng aldyndaghy «Baspahanalar turaly» bolsyn,  qaysysyn alyp qarasanyz da, artyq tyiymdar men artyq eskertpeler engizgennen ózge ondy eshteme bayqamadym. Tipti, osynday mәselelerding barlyghy bizdi qyzyl qorshaudyng ishine qamap tastady deuge bolady.
– Degenmen, televiziya salasynda eleuli ózgerister de bar siyaqty. Televiziyagha sandyq formattyng keluine qalay qaray­syz?
– Qazir aqparat salasyna tehnika jaghyn jaqsy biletin ministr keldi. Búl mәseleni ministr de aityp jýr. Múnyng jóni bar. Sebebi, býginde dýniyejýzi elderi sandyq tele­viziyagha birtindep kóship jatyr. Soghan qaraghanda, búl baghyt dúrys siyaqty. Dese de, ózindik týitkilderdi de úmytpauymyz kerek. Ótkende maghan aimaqtyq televiziya ókilderi habarlasyp, óz ótinishterin bildirdi. Bylay qarasaq, olardyng qarjysy da qomaqty emes. Olardyng bar oiy – aimaqtyq televiziyany saqtap qalu. Ótkende osyghan baylanysty birneshe kezdesu boldy. Shymkentting «Ayghaq» telearnasy, Aqtóbening «Tandem» teleradiokompaniyasynyng ókilderi bizben kezdesip, óz problemalaryn ashyp aitty. Jalpy, sandyq televiziyagha kelsek, Qazaqstanda halyq sanynyng azdyghy men aumaghymyzdyng ken­digin de eskergen jón. Búl arada biz Resey telearnalarynyng bizding elimizdi tolyqtay basyp almauyn oilasaq, aimaqtyq telearnalar qaluy tiyis dep oilaymyz.
– «Internettik jurnalistika qaghaz gazetterdi yghystyryp bara jatyr» degen pikirmen kelisesiz be?
– Ol pikirding aityluy zandy da. Óitkeni, internet jurnalistikasy qazir qarqyndy damu ýstinde. Endi bir on jylda jastar tek osy internet aqparattary arqyly ghana «susyndaytyn» bolady. Men ózim eluden assam da progressivti kózqarastaghy adammyn. Uaqyt ózi meni osy kompiuterding aldyna alyp keldi. Twitter, Facebook, Google-dy da bilemin. Búl – zaman qajettiligi. Eger men múny býgin mengermesem, erteng eshkimge de kerek bolmay kóshede qalamyn. Qazir shetelding qazaqtarynyng bәri Qazaqstannyng janalyqtaryn osy internettegi sayttar arqyly izdep jýrip oqidy. Olardyng bir ghana mәseleleri bar, ol kirillisany bilmeytindikteri. Biraq, qazir ony da mengerip alghandary bar aralarynda. Biraq, búl aityp otyrghanymnyng bәri qaghaz gazetter súranystan ysyrylady degen sóz emes. Meninshe, qaghaz gazetter әli bes-on jylday ómir sýredi, tipti, odan da úzaghyraq boluy mýmkin. Sebebi, búl jana tehnologiyalar alys auyldargha әli jete qoyghan joq.  Qazaq basylymdarynyng basshylary oilaydy: «Internet bizge qauipti. Ony biluding de qajeti joq» dep. Meninshe, ózin, óz qaramaghyndaghy jurnaliysin syilaytyn basshy, aldymen, janalyqqa úmtylyp, jana mediany mengeruge tyrysuy kerek. Jurnalisterine de sonday mýmkindikter úsynugha mindetti. Mysaly, biz qazir óz aqparat agenttigimizde jyl sayyn kompiuterlerdi janalaymyz. Son­ghysyn alyp otyramyz. Oghan jana baghdarlamalar engizemiz. Sosyn, jurnalisterimizding barlyq jerden aqparat jibere beretin mýmkindikteri bar.
– Internetti baqylau mýmkin be?
– Internetti baqylau óte qiyn. Meninshe, ony baqylau­dyng bir ghana joly bar, ol ýshin Qazaqstandaghy býkil elektr energiyasyn óshiru kerek. Men ózim  internetten azdap  qauip te qylamyn, seskenemin. Sebebi, onyng ishinde  maghan únamaytyn qoqys kóp. Ekinshi jaghynan, aty-jónin jazbay, ne bolsa sony jazatyndar bar. Bilmeytin kisisining syrtynan teris pikir aitady. Sonymen qatar, ol aqparat kózi de bola alady. Jasyratyny joq, keyde bizde óte tyng aqparattardy sol anonim jazbalardan alamyz. Tekseremiz, ras bolyp shyghady.
– Respublikanyng shalghay ai­­maq­taryndaghy jurnaliys­tika­nyng ahualy jayly ne aitar ediniz?
– Olardyng jaghdayy mәz emes. Jarnama deytin jarnama joq, qúryltayshy deytin qúryltayshy joq. Bәri qazir biylikke qarap otyr.
– Oqylymdy basylym jasau ýshin ne isteu kerek?
– Men býkil gazetterdi kýn sayyn satyp alyp qarap otyramyn. Oppozisiyalyq basylymdardy oqysanyz, bәri – minus, memlekettik basylymdardy qarasanyz, bәri – plus. Sosyn әrqaysysyn baqylap otyryp, eki ortadaghy aralyqty ózing tabasyn. Qazaq gazetterine syn kerek. Synnan, dauly mәseleden qashady da, «bizding taralymymyz nege az?» deydi de otyrady. Taralymdy kóbeytu ýshin oqylymdy basylym jasasyn. Bayqaymyn, júrttyng bәri óz erkimen baryp, «Dat» jobasymen shyghyp jatqan «Obshestvennaya pozisiyany» alady. «Qay gazetti oqisyn?» dep qazaqtildi jurnalisterden súraymyn, «Respublikany» alamyz» deydi. Óitkeni, onda tek qana oppozisiyalyq emes, ekonomikalyq, әleumettik taqyryptardy qauzaytyn óte sauatty materialdar basylady.
– Jurnalistika qauipti kәsip pe?
– Bizding mamandyghymyz óte qauipti. Biraq, әrkim ózining tandauyn ózi jasaydy. Eger osy mamandyqty tandady eken, qanday oqys jaghdayda bolsa da  soghan  dayyn bolady dep oilaymyn.  Bayqasanyz, jurnalister eluge tolmay, eluden asa erterek jýrekten ketip jatady. Múnyng bәri bizding júmysymyzdyng qol enbegi emes, oy enbegi, my enbegi ekenin kórsetedi. Kópshilik «jurnalistika – tórtinshi biylik» dep jatady, búl eshqanday da tórtinshi biylik emes, jurnalistika – qoghamnyng qorghaushysy.
– Ángimenizge raqmet.

Súhbattasqan
Sholpan QARAEVA,
«Zang gazeti»