«Jany ashymastyn qasynda baltyryng syzdamasyn» deydi qazaq. Sol jany ashymastyqtyng kesirinen kýlli ghalamgha Altyn adamymen belgili bolghan Esik qorymdarynyng ýstine qara búlt ýiirilip túr. Ghalymdardyng deregine sýiensek, 1980 jyldary 600-ge juyq ýlkendi-kishili oba bolghan eken. Aynaldyrghan 34 jyldyng ishinde sol obalardyng 513-inen aiyrylyp qalyppyz. Endi aidyng kýni amanynda aman qalghan 87 qorymnyng 80-ining taghdyry kóz aldymyzda semip barady. Oghan sebep – memleket qorghauynda boluy tiyis qasiyetti mekenning 49 jylgha jalgha jәne ýy salu maqsatynda jekemenshikke berilui. Búl jayttar qanshalyqty zang ayasynda atqaryldy? Býgingi aitar oiymyzdyng órimi osy baghytta órilmek.

«Jany ashymastyn qasynda baltyryng syzdamasyn» deydi qazaq. Sol jany ashymastyqtyng kesirinen kýlli ghalamgha Altyn adamymen belgili bolghan Esik qorymdarynyng ýstine qara búlt ýiirilip túr. Ghalymdardyng deregine sýiensek, 1980 jyldary 600-ge juyq ýlkendi-kishili oba bolghan eken. Aynaldyrghan 34 jyldyng ishinde sol obalardyng 513-inen aiyrylyp qalyppyz. Endi aidyng kýni amanynda aman qalghan 87 qorymnyng 80-ining taghdyry kóz aldymyzda semip barady. Oghan sebep – memleket qorghauynda boluy tiyis qasiyetti mekenning 49 jylgha jalgha jәne ýy salu maqsatynda jekemenshikke berilui. Búl jayttar qanshalyqty zang ayasynda atqaryldy? Býgingi aitar oiymyzdyng órimi osy baghytta órilmek.

Qorymdy qorlaghan kók «trәktir»

Áleumettik jeliler arqyly «qasiyetti Esik qo­rym­darynyng ainalasy egin salu maqsatyn­da jyrtylyp jatyr» degen habardy estip, jol­gha shyqtyq.  Aldymen aqparattyng ras-ótiri­gine kóz jetkizu ýshin QR Ýkimetining 2010 jyl­dyng 30 qantaryndaghy №43 Qaulysyna sәi­kes, el Preziydenti N.Nazarbaevtyng basta­ma­symen qúrylghan «Esik» memlekettik tarihi- mә­deny qoryq-múrajayyna bas súqtyq. Mú­ra­jay basshysy ornynda joq bolghandyqtan, atalghan múrajaydyng ghylymy qyzmetkeri Do­sym Zikiriyamen pikirlesip, atalghan aqparattyng ras­tyghyn estidik. Ol bizdi egin egu maqsatynda jyrtylghan qorymdardy kózben kórsetip, aralatyp shyqty. Mamyr aiynyng basynda eki bir­dey kók «trәktir» tarihiy-mәdeny eskert­kish­te­ri­mizding ainalasyndaghy topyraqty audaryp, tipti birqatar obanyng shetin jyryp tastapty.

Dosym Zikiriya, «Esik» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq-múrajayynyng qyzmetkeri: 

– Zang boyynsha Esik qorghandary túrghan osy alqapty egindik maqsatta paydalanugha bol­­­maydy. Múnday jerler mal jayylymy jәne shabyndyq maqsatta ghana iygerilui kerek. Ózi­niz kórip otyrsyz, búl jerding qara topyraq qa­baty óte júqa, jerding qúnary joq. Búl jer­ge egin egip, mol ónim alu da mýmkin emes. Búl jayt, birinshiden, topyraqty eroziyagha úshyra­t­a­dy, ekinshi jaghynan, tarihiy-mәdeny eskert­kish­terdi joyyp jiberedi.

Talan-tarajgha týsken 87 gektar jerdegi tarihy múrany kim joqtaydy?

Búl tarihy obalar túrghan jer Almaty oblysy Enbekshiqazaq audany, Rahat auyldyq okrugine qaraydy eken. Múnday qorghan ýsh topqa bólinedi. Olar: patsha qorghandary, ortasha qorghandar, kishi qorghandar. Ghalymdar sol obalardyng eng ýlkenderin «naghyz patsha qorghany» dep ataydy. Tipti basqa obalardy bylay qoyghanda, sonday naghyz patsha qorghanynyng ýsh-tórteui Esik qalasyna kire­beriste boy týzegen sayajaylardyng ishinde qa­lyp qoyghan. Dәl qazir tek sol patsha qorghandary ghana emes, 80 qorghan túrghan aimaq túrghyndargha týrli maqsatta paydalanugha berilipti. Endi resmy derekterge sýiensek, Esik obalary ornalasqan territoriya, onyng jergilikti manyzy bar eskertkish retinde tizimge engizil­genine qaramastan ( QR 1992 j 1992 j. 2 shil­dede bekitilgen «Tarihiy-mәdeny múra obek­tilerin qorghau jәne paydalanu turaly» Za­­ny­­nyng 5-babyna sәikes, QR tarih jәne mәdeniyet eskertkishteri «mindetti týrde qor­ghalugha jәne saqtalugha» jatady), 2003 jyldan bastap talan-tarajgha týsken, yaghny 87 ga jer telimi 24 jeke túlghagha satylyp, 76 sektor jeke qojalyqtargha 49 jylgha jalgha berilgen. Sony­men qatar «qorghau aimaghyna» tiyisti jerlerde songhy eki jyldyng ishinde zansyz 40-tan astam túrghyn ýy boy kótergen. Olardyng sany kýnnen-kýnge ósip keledi eken. Búl jóninde múrajay qyzmetkeri Dosym Zikiriya: «Múnday tarihiy-mәdeny eskertkishter túrghan aumaqty egistik retinde paydalanugha rúqsat bergenning ózinde qorghandardy qorghau ýshin jer 50 metr alshaq­tyqta jyrtyluy qajet. Tarihiy-mәdeny es­kertkish aumaghynda qúrylys salynatyn bolsa, qorghau aumaghynyng eng az shegi 400 metr boluy tiyis. Al qúrylys saludyng retteu aimaghy osy sannan eki eselenedi, yaghny 800 metr araqashyqtyq saqtaluy kerek. Qazir obalardyng býiirin kesip ýy salghandar, qorymdardyng ýstine әjethana ornatyp tastaghandar bar», – deydi.

Ájethananyng «әjetine» jaraghan obalar

Múrajay qyzmetkerlerining aituynsha, túrghyndar otyz shaqty obanyng býiirin mýjip, sayajay salyp tastaghan. Osy derekting rastyghyn kózben kórmek bolyp, Esik qalasyna kire­beristegi sayajaylardy araladyq. Sol otyzdy týgendemesek te, kóptegen ýilerding arasynda «menmúndalap» qalaghan obalardyng tóbesi kórindi. Múrajay qyzmetkerleri sol ýilerding arasynda qalghan qorghandardy kýl-qoqystan tazartqandaryn aityp, bizding últtyng tarihy qúndylyqtargha degen erensizdigine kýiindi. Eng qasirettisi – keybireuler saqtyng jaysandary jatqan sol qorymdardyng dәl irgesine, tipti bireuleri ýstine әjethana salyp tastapty. Europa júrtshylyghy jalanash jýrgen kezde altynnan kiyim kiygen ata-babalarymyzgha kór­setken syiymyz osy bolsa, ne qayyr? Sayajay túrghyndarynyng osyny týsinuge mәdeniyeti jetpese de, audandyq atqaminerler bar emes pe? Olar múny nege kórmeydi? Álemning nazaryn ózine audarghan Esik obalaryna kelimdi-ketimdi sheteldikter kóp eken. Mәselen, byltyr iran­tildi bir ghalym kelip, múrajay qyz­metker­lerimen pikir talastyrghan. Ol kenestik kezende eurosentristik kózqaraspen aitylyp ketken (qazir saqtardyng bizding babamyz bolghany tolyghymen dәleldense de) «saqtardyng bәri irantildi bolghan» degen derekterdi aldygha tartyp, «búl qorghandarda bizding ata-baba­larymyz jatyr» dep mysqyldapty. Dәl osy­lay syrttaghy bireuler múramyzgha talasyp jatqan kezde, qoldaghy múramyzdy әjethana әjetine jaratu biz ýshin úyat emes pe? Búl, birin­shiden, audan әkimshiligine, onan keyin oblysqa, qala berdi memleketke syn...

Ne istemek kerek?

Endi resmy qújattargha ýnilsek... 1981 jyly Almaty oblystyq halyq deputattary kenesining sheshimimen Esik obasy jergilikti manyzy bar eskertkish retinde memleket tarapynan qorghaugha alynyp, tizimge engizilgen (Gosudarstvennyy spisok pamyatnikov istoriy y kulitury Kazahskoy SSR respublikanskogo y mestnogo znacheniya. Sb.dokumentov. Alma-Ata,1983,S.23.). Songhy ret tizimning tolyq­tyrylghan jәne ózgertilgen núsqasy 2010 jyldyng 27 sәuirinde Almaty oblysy әkimdigining №53 Qaulysy boyynsha bekitilgen (Almaty oblysy, Ádilet departamenti 2010 j. 7 mausym №2052. Jetisu /2010. 17 mausym. 2 b.). Enbekshiqazaq audandyq әkimshiligining qaulysy (2007 j. 9 sәuirdegi №1238 Akti ) negizinde «Esik» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq-múrajayy nysanyna qyzmet kórsetu maqsatynda 6 ga jer telimi túraqty paydalanugha berilipti. Sol alty gektar jerding ishinde bar bolghany jeti qorghan ghana bar. 80 qorghan bolashaqta bekitilui tiyis 270 ga jerde ornalasqan. QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi Mәdeniyet komiytetining tapsyrysy boyynsha 2011 jyly «Qazqaytajanghyrtu» RMQ ghylymiy-zertteu jәne jobalau filialy dayyndaghan «Esik» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq-múrajayynyng territoriyasyn jәne qorghau aumaghyn anyqtau» («Proekt po oprede­lenii granis territoriy y zon ohrany Gosu­dars­tvennogo istoriko-kuliturnogo zapo­vednika-muzeya») atty jobanyng qorytyndysy boyynsha «Esik» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq-múrajayyna berilui tiyis jer telimining kólemi – 270 ga, qorghau aumaghynyng kólemi – 422.7 ga dep kórsetilgen. Joba, 1992 jyly 2 shildede bekitilgen QR «Tarihiy-mәdeny múra obektilerin qorghau jәne paydalanu turaly» Zanynyng 36-babyna sәikes, Almaty oblystyq mәslihatyna qarastyryp bekitu ýshin jiberilgen eken ( QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi 19. 04.2012 07-04-17/370-12 haty). Almaty oblystyq mәslihatynyng 2013 jyldyng 23 aqpanynda ótken kezekten tys 13-sessiyasynda osy mәsele qaralyp, «Esik» memlekettik tariy­hiy-mәdeny qoryq-múrajayynyng territoriyasy jәne qorghau aumaghyn anyqtau» jobasy keyinge qaldyrylypty. Eger de osy joba qoldau tauyp, kýshine ense, múnday bassyzdyq bolmas pa edi?.. Búl – birinshi mәsele.

Janama saldar

Ekinshiden, qazir memleketimiz paydalan­baghan jerdi memleket iyeligine qaytaryp alu mәselesin kýn tәrtibine qoyyp otyr. Sodan beri týrli sharua qojalyqtary tynnan týren salyp, ózderi úmytyp ketken jerlerdi «paydalanyp jatyrmyz» degen jeleumen jyrtqyzyp, jerden airylmaudyng joldaryn qarastyryp jatyr. Esik qalasy manyndaghy obalardyng jappay iygerile bastauynyng bir sebebi osynda jatqan siyaqty. Ekinshi saldar, Enbekshiqazaq audanyna qarasty Rahat auylynyng qoja­lyqtary «Esik» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq-múrajayynyng territoriyasy jәne qorghau aumaghyn anyqtau» jobasy bekitilse, 1990 jyldary jalgha berilgen jerimizden airylyp qalamyz ba?» dep oilaytyn syndy.

Qayrat Qydyrbaev,Enbekshiqazaq audanynyng jer qatynastary bólimining men­gerushisi:

 – Búl jerlerding kóp bóligi 1990 jyldarda 49 jylgha jalgha berilip ketken. Solar qazir iyeligindegi jerden airylyp qalmau ýshin jerdi jyrtyp, iygerip jatyr. Jer kodeksining 127-babynda mәdeny múra eskertkishteri ornalasqan jerler 49 jylgha jalgha berilip ketse, qaytaryp alynbaytyny jazylghan. Al sayajaylargha kelsek, olardyng basym bóligi 1990 jyldargha deyin berilgen eken. Tek 20 shaqty ýy zansyz salynyp ketipti. Biz qazir olardy sotqa berip jatyrmyz. Búl mәseleni sheshuding eki-aq joly bar. Biri – sot arqyly sheshilse, ekinshisi tarihy oryndardy sharua qojalyqtaryna basqa jer beru arqyly ghana qaytaryp ala alamyz.

Enbekshiqazaq audanynyng jer qatynastary bólimining mengerushisi Qayrat Qydyrbaevqa osy aimaqtan 2004 jyldardan keyin, tipti 2011-2012 jyldary jer uchaskelerin alghan azamattar bar ekenin aityp, derekterdi aldygha shygharyp edik, ol kisi búl dәiekterdi joqqa shygharmady. Oghan sebep retinde audan tarapynan búl jerlerdi paydalanugha bermeu turaly qauly nemese arnayy qújat bolmaghanyn aitty.

«Men bilmeymin» oiyny

Enbekshiqazaq audanynyng әkimi Ysqaq Beynәlige habarlastyq. Ol kisining hatshysy mәn-jaydy bilip alghan son, qaytadan habar­lasuymyzdy ótindi. Biraq keyinirek habar­lasqanymyzda búl súraqqa audan әkimining kenesshisi (atyn-aytudan bas tartty) jauap beretinin aityp, telefonyn berdi. Al ol kisi atyn aitudan bas tartyp, Rahat auyldyq okrugining әkimi Ahmet Joldybaevke siltedi. Ahmet Joldybaevtyng hatshysy bizding baghyty­myzdy auyl әkimining orynbasary Núrjan Birjanovqa búryp jiberdi. Núrjan Birjanov «men bilmeymin» degen jauappen qaytadan auyl әkimine habarlasuymyzdy ótindi. Áytýp-býitip jýrip, qayta-qayta habarlasyp, auyl әkimi Ahmet Joldybaevpen tildestik. Biraq ol kisining aldynda adamdar otyr eken. Osynday jeleumen bizding súraqqa jauap beruden bas tartty. Memlekettik dengeydegi manyzdy mәselening basy audanmen bastalyp, sony siyrqúiymshaqtanyp baryp osylay ýzildi.

yNESKO-nyng qorghauyna alynbay qalatyn boldy

Mamandardyng aituynsha, búl obalar YuNESKO-nyng qorghauyndaghy tarihy oryn­dardyng tizimine engiziluge dayyndalghan eken. Ol tizimde Esik qorghandary, kóne Talghar qalasynyng orny, Týrgen manyndaghy birneshe obalar bar. Biraq YuNESKO-nyng talaby boyynsha, múnday tarihy nysandardyng kóz jeter aumaghy bos jatuy tiyis. Al múndaghy kóz jeter aimaq emes, qorghandardyng ózi saya­jaylardyng arasynda qalyp qoyghan. Audandyq әkimdik pen proku­ratura bas bolyp qazirshe qúrylys júmys­taryn toqtatyp qoydy. Búl jayt bar mәseleni sheshe ala ma? Eshkim de jauap bere almaydy.

P.S.

Aytpaqshy sayajaylardy aralap jýrgen kezimizde qorghandy mýjip, qos bólmeli baspana túrghyzyp alghan, әjethanany da obany jaghalata salghan segiz balaly jarly otbasyn kórip qaldyq. Asyghys sheshim qabyldaghan qúmar bizding atqaminerler sol segiz balanyng kóz jasyna qalmaudyng da jayyn oilauy kerek. Kezinde әkimdikting kinәratynan berilip ketken jerlerdi qaytaryp alu jolynda da qarapayym halyqty jylatpaugha tiyispiz.

Týiin

«Altyn adam» – Tәuelsiz Qazaq elining brendi. Altynmen aptalghan baba­larymyzdyng ruhy bizge әrdayymda jiger syilauy kerek. Sonday Alty Alashtyng balasynyng jýregine últtyq ruhty qúiyp, maqtanysh sezim úyalatuy tiyis qasiyetti mekendi tabangha taptap, qadirsiz etuimiz – bizge syn. Sol synnan nәtiyje shygharyp, elimizding býgingi jetistigin keshegi tarihpen astastyra bilsek qana ertenimiz bayandy bolmaq. Búl bir ghana Esik obalaryna qatysty mәsele emes. Jalpy, el aumaghyndaghy tarihy mәdeny eskertkishterge atýsti qaraudy toqtatatyn kez keldi. Bizding aitpaghymyz – osy.

Avtor: Qanat BIRLIKÚLY

"Alash ainasy" gazeti