Qarbalas júmysty, qauyrt sharuany qalt kidirte túryp, tәnge de tynym berer, jangha da tynys syilar keremet shaq – jaz da iyek artpada túr. Ýsh ay demalysqa shyghyp, sabaqtan qoldary bosaghan balalarmen birge sayahatqa attanugha tipti taptyrmas kezen. Ras, qazir kim qayda baram dese de, oghan jan-jaqty mýmkindik bar. Óz elimizdegi demalys oryndaryn olqysyna bastaghan otandastarymyzdyng birazy tipti Týrkiyada tynyghyp qaytyp, Kiprge qydyryp baryp, qaysybir quanyshyn Amerikada atap ótip te jatyr. Biraq Qazaqstanda da demalysty paydaly hәm qyzyqty úiymdastyra alar jerler jeterlik. Sonyng biri – aty anyzgha ainalghan Kókshetau óniri.

Tauly jer, suly meken, kórikti aimaq

Shyn mәninde demalushylardy eng әueli ne qyzyqtyrady? Dúrys aitasyz, kórkem tabighat, taza aua. Múnyng ekeui de – Kókshetaugha óte-móte dóp keletin sipattamalar. Qazaq dalasyn qansha aralasanyz da, dәl múndaghyday súlu tabighat, saf aua taba aluynyz neghaybyl.

Qarbalas júmysty, qauyrt sharuany qalt kidirte túryp, tәnge de tynym berer, jangha da tynys syilar keremet shaq – jaz da iyek artpada túr. Ýsh ay demalysqa shyghyp, sabaqtan qoldary bosaghan balalarmen birge sayahatqa attanugha tipti taptyrmas kezen. Ras, qazir kim qayda baram dese de, oghan jan-jaqty mýmkindik bar. Óz elimizdegi demalys oryndaryn olqysyna bastaghan otandastarymyzdyng birazy tipti Týrkiyada tynyghyp qaytyp, Kiprge qydyryp baryp, qaysybir quanyshyn Amerikada atap ótip te jatyr. Biraq Qazaqstanda da demalysty paydaly hәm qyzyqty úiymdastyra alar jerler jeterlik. Sonyng biri – aty anyzgha ainalghan Kókshetau óniri.

Tauly jer, suly meken, kórikti aimaq

Shyn mәninde demalushylardy eng әueli ne qyzyqtyrady? Dúrys aitasyz, kórkem tabighat, taza aua. Múnyng ekeui de – Kókshetaugha óte-móte dóp keletin sipattamalar. Qazaq dalasyn qansha aralasanyz da, dәl múndaghyday súlu tabighat, saf aua taba aluynyz neghaybyl.

Turisterdi eliktiretin ekinshi nәrse – demalar qonystyng taugha tayau boluy. Búl jaghynan da Kókshetaugha jeter jer siyrek. Óziniz oilap kóriniz, Kókshe ónirining shyghysynan batysyna qaray Kókshe, Jaqsy Jalghyztau, Jaman Jalghyztau, Imantau, Jylandy, Sandyqtau, Ýlkentýkti, Búqpa, Qoshqarbay, Zerendi, Ayyrtau, Syrymbet sekildi san aluan taular men qyrattar ornalasqan! Jәne búlardyng bәri derlik key aimaqtardaghy sekildi – týksiygen, jalanash, súr taular emes, etegin meylinshe jasyl jelek kómkergen, arsha men shyrshanyn, ózge bútalar men ósimdikterding týr-týri ósetin, kóruge kóz kerek kórikti taular.

Jazghy demalystyng eng manyzdy sharty – sugha shomylu. Mamyrajay mausymda, shilingir shildede nemese tamyljyghan tamyzda demalysqa shyghyp túryp, sugha týspeuge bola ma? Demek, turist ataulygha eng kerek meken – ózen-kóldi, demek, suly, nuly ónir. Búl sipattamagha da Kókshetaudan layyqty jerdi tabu qiyn-aq. Shortandy, Býrkitti, Ýlken Shabaqty, Kishi Shabaqty, Burabay, Aynakól, Aydabol, Zerendi, Qopa, Atansor, Maylysor, Mamay, Saumalkól, Shalqar, Shaytankól, Ýlken Qoskól, Kishi Qoskól, Joldybay, Qalmaqkól, Shaghalalyteniz, Siletiteniz, Teke, Ýlken Qaraoy, Kishi Qaraoy, Qaliybek – osynshama kóli bar kórkem aimaqty basqa qay elden kezdestiresiz?! Búghan ataqty Esil ózenin, oghan qúyatyn Imanbúrlyq jәne Aqqanbúrlyq ózenderin, Jylandy tauynan bastau alyp, Shaghalalyteniz kóline qúyatyn Shaghalaly ózenin jәne taghy basqalardy qosynyz. Ózinizdi bir jaghyn su, bir jaghyn tau qorshap túrghan tamasha tabighat ayasynda elestetip kórinizshi! Múnday jer túrghanda bizge shekara asyp, shetel qydyrudyng qajeti bola qoyar ma..

Burabay – «Qazaqstan Shveysariyasy»

Kókshetau aimaghyndaghy súludyng moynyndaghy alqaday kózge erekshe iliner, auyzgha aldymen týser әigili kól – Astana men Kókshetau qalalarynan birdey qashyqtyqta, eki aralyqta ornalasqan Burabay. «Ernazardyng segiz úly bir tóbe, Er Tóstigi bir tóbe» degendey, seksen kólding ishindegi bir tóbe sanalatyn onyng suy túshy jәne taza. Móldirligi sonday, tipti eng tereng jerindegi su asty ósimdikteri men balyqtar da kózge aiqyn kórinip túrady. Kólding ainalasy – synsyghan qalyng qaraghayly, qayyndy orman. Kókshening әigili shoqylary – «Júmbaqtas» pen «Oqjetpes» Burabay kólin erekshe kórikti etip kórsetedi. Sol sebepti júrt ony «Qazaqstan Shveysariyasy» dep te ataydy.

Tabighatynyng kórkemdigi jóninen әlem kurorttarynyng ishinde jetekshi oryndardyng birin iyelenetin Burabay kóli teniz dengeyinen 320,9 metr biyiktikte ornalasqan. Múnda «Burabay» memlekettik últtyq tabighy sayabaghy da bar. Ol 2000 jyly qúrylghan. Aumaghy – 83 510 gektar, onyng ishinde 47 361 gektary, yaghni, teng jartysyna juyghy – nu jasyl orman alqaby. Múnda hayuanattar әlemining 305 týri bar, onyng ishinde 87-si – siyrek kezdesetin jәne joyylyp bara jatqan týrleri: sibir eligi, qaban, búlan, qasqyr,týlki, qarsaq, borsyq, sarykýzen, orman susary, sileusin, t.b.

Kóneden jetken anyz ne deydi?

Kókshetaulyqtar arasynda jii aitylatyn eski әfsana boyynsha, erte zamanda Alla әlemdi jaratqan kezde әr halyqqa әrqalay iygilik syilapty-mys: bireulerge – nu jynys ormandy ónir, ekinshilerine – jayqalghan eginge qolayly jaziraly alqap, qaysybireulerge – kógildir ózender, kórkem tabighat, taghy bireulerge – biyik taular men qyrattar búiyrypty.

Sol kezde әdettegidey keshigip bardy ma, әlde Tәnirining tandauy sol boldy ma, әiteuir qazaqtyng enshisine tek shetsiz-sheksiz, úshy-qiyry joq úshan-teniz dala ghana tiygen eken. Óz ýlesining aumaghy ýlken bolghanymen, birkelkiligine narazy bolsa kerek, qazekem Jaratushydan ózine kórkem tabighattan da biraz bólik syilauyn ótinedi. Meyirim-shapaghaty mol Alla-taghala sonda qorjynyn ashyp, úshqan qústyng qanaty talar úlanghayyr dalanyng dәl ortasyna kórkem taular, kórikti ormandar men kógildir kólderdi shashyp tastapty desedi. Taulardy týrli aghashtar men bútalardan qúralghan shúbar ala kilemmen japqan, ormandy ang men qúsqa, ózen-kóldi balyqqa, jazira dalany jayylymdar men malgha toltyrghan eken.

Burabay osylay payda bolypty-mys.

Kókshetau – tarihiy-geografiyalyq aimaq

Áriyne, búl – anyz. Áytse de, sayahatqa shyqqan adamgha sol ózi tamashalaghan ónirding tarihynan habardar bolu da artyqtyq etpeydi.

Qazir, ózderiniz bilesizder, Kókshetau oblysy joq, 1997 jyly taratylghan. Kókshetau býginde – tarihiy-geografiyalyq aimaq qana. Býgingi Aqmola oblysynyng soltýstik bóligi men oghan shektes Soltýstik Qazaqstan oblysynyng Ayyrtau, Tayynsha, Gh.Mýsirepov, Aqjar, Sh.Uәlihanov audandaryn qamtidy.

Múnda «Kókshetau» últtyq tabighy sayabaghy bar. Onyng aumaghy Kókshetau qalasynan ontýstik-batysqa qaray 60 shaqyrym aralyghyndaghy 182 myng gektardan asa alqapty alyp jatyr. Sayabaq jerining qúramyna Zerendi, Shalqar, Imantau jәne Ayyrtau tabighy aimaqtarynyng tauly-ormandy, ózen-kóldi ólkeleri enedi.

Últtyq sayabaqtyng aumaghynda memleket qorghauyna alynghan 185 arheologiyalyq, tarihi, sәulet eskertkishteri bar: qorghandar, qonystar, qalashyqtar, sonymen qatar, әlemge әigili bolghan neolit dәuirining múrasy – Botay qonysy.

Botaylyqtar – arghy ata-babalarymyz

Botay – ertedegi jylqy ósirushi taypalardyng ghajayyp mekeni. Ol jerden 60 mynnan astam sýiek pen tastan jasalghan búiymdar, baltalar men pyshaqtar, jebe jәne nayza úshtary, sýiekten jasalghan iyneler, qyshtan jasalghan ydystar jәne t.b. tabylghan. Tastan, aghashtan jәne balshyqtan jasalghan botaylyqtardyng qonysy dóngelek pishindi bolghan. Qazaqtyng kiyiz ýiine óte úqsas. Ghalymdar búl taypalardy qazaq halqynyng arghy ata-babalary dep esepteydi.

Qonys 15 gektar jerdi alyp jatyr. Álem ghalymdary zertteulerining nәtiyjesinde b.d.d. V-IV ghasyrlarda jylqyny alghash qolgha ýiretken osy júrt ekeni belgili boldy. Qazir Botay eskertkishteri Álemdik Mәdeniyet qúndylyqtar tizimine engen jәne YuNESKO-nyng qorghauynda.

Arnayy rúqsat alynghan jaghdayda búl tarihy oryndardy turisterding de tamashalauyna bolady.

Han ordasyn tikken jer

Kókshetau – qazaqtyng tarihy men mәdeniyetinde erekshe orny bar ólke. Han Abylaydyng túsynda Qazaq handyghynyng Ordasy osy Kókshede ornalasqan. Abylay hannyng nemeresi Kenesary Qasymúly bastaghan, Qazaq handyghyn qaytadan qalpyna keltiruge úmtylghan halqymyzdyng últ-azattyq qozghalysy da alghash osy ónirde bastau aldy. 1823 jyly Orta jýz hany Uәliyding jesiri Ayghanymgha Syrymbet tauynda (qazirgi Soltýstik Qazaqstan oblysy) arnayy qystau salyndy. Osy ýide 1835 jyly Qúsmúryn qamalynyng manynda dýniyege kelgen әigili ghalym Shoqan Uәlihanovtyng balalyq shaghy ótti.

Qazaqtyng belgili ónerpazdary – Shóje aqyn, Aqan seri, Birjan sal, Baluan Sholaq, Ýkili Ybyraylar da osy Kókshe ónirinde dýniyege kelgen. Sәken Seyfullinning «Kókshetau» poemasy men osy attas әni, Maghjan Júmabayúlynyng «Batyr Bayan» poemasy, Sәbit Múqanov, Júmaghaly Saiyn, Erkesh Ibrahiym, Sәken Jýnisov, t.b. aqyn-jazushylardyng birqatar shygharmalary Kókshetau taqyrybyna arnalghan.

Tarih pen mәdeniyetke qyzyghatyn demalushylar Kókshetaudaghy tarihiy-ólketanu muzeyine bas súghyp, ónirding keshegisi men kemengerleri turaly mәlimetterge qanygha alady.        

Demalu ghana emes, em alugha da bolady

Burabay kólining ainalasynda kurort, demalys oryndary, shipajaylar, turistik bazalar, meyramhanalar, dýkender, diskotekaly pansiondar kóp-aq. Emdik balshyghy, miyneraldy su qaynarlary da bar.

Basqa em-domdaryn bylay qoyghanda, búl jerding dala shópteri men qylqan japyraqty orman júparymen suarylghan saf auasy men búrqyraghan qymyzynyng ózi – adamgha myng da bir shipa. Múnda asqazan-ishek, tynys alu organdarynyn, jýrek-qan tamyrlary jýiesi men ayaq-qol aurularyn emdeydi.

Jaz boyy kýn núryn tógip túratyn klimaty da jayly. Shilde aiyndaghy ortasha temperatura – 25 gradustan jogharylamaydy. Yaghni, múnda eshqashan qatty qapyryq bolmaydy. Soghan qaramastan, kól suy jyly bolady, mausym aiynda-aq sugha emin-erkin týse beruge mýmkindik bar. Qayyqpen, katamaranmen seruendeuge barlyq jaghday jasalghan. Burabaydyng shyghys jaghalauy – qúmdy jaghajay, shomylu men kýnge qyzdyrynyp, demalugha óte qolayly.

Eng tereni – Shortandy, eng tazasy – Ýlken Shabaqty

Burabaydan basqa onyng manyndaghy kólderding de óz keremetteri barshylyq.

Mәselen, Jeke batyr jotasynyng shyghys tabanynda jatqan Shortandy kóli – Kókshe ónirindegi eng tereng kól sanalady (18 metr). Onyng úzyndyghy 7 shaqyrymgha, eni 3 shaqyrymgha sozylyp jatyr. Kól balyq týrlerine óte bay: múnda alabúgha, shortan, týrpi, sazan, laqalar kóp kezdesedi. Kól Shortandy (keyde Shuchinsk dep te ataushylar bar) atty qalashyqqa tayau ornalasqan. Kókshege poyyzben barudy qalaytyn turisterding nazaryna: Shortandy qalashyghynda «Burabay kurorty» atty temirjol stansasy bar.

Ónirdegi eng ýlken de móldir kólderding biri – Ýlken Shabaqty kóli. Suynyng tazalyghy sonday, týbindegi úsaq shayandardyng qybyr-jybyryna deyin anyq kórinedi. Kólding turister demalatyn bóliginde balyqtardyng týr-týri óte kóp, jәne olardy ústaugha, tagham retinde paydalanugha rúqsat etilgen.

***

Kókshetaugha sayahat – әri demalatyn, әri em alatyn, әri ruhany quattanyp, shabyttanyp qaytatyn, adamnyng jadynda mәngi saqtalatyn mazmúndy sapar bolaryna eshqanday kýmәn joq. Sonday tamasha әserge, keremet kónil-kýige bólenip qaytuynyzgha tittey bolsyn septigimizdi tiygize alsaq, quanyshtymyz..

Abai.kz.