ءبىرجان اسان. ارقانىڭ كەربەز سۇلۋ كوكشەتاۋى
قاربالاس جۇمىستى، قاۋىرت شارۋانى قالت كىدىرتە تۇرىپ، تانگە دە تىنىم بەرەر، جانعا دا تىنىس سىيلار كەرەمەت شاق – جاز دا يەك ارتپادا تۇر. ءۇش اي دەمالىسقا شىعىپ، ساباقتان قولدارى بوساعان بالالارمەن بىرگە ساياحاتقا اتتانۋعا ءتىپتى تاپتىرماس كەزەڭ. راس، قازىر كىم قايدا بارام دەسە دە، وعان جان-جاقتى مۇمكىندىك بار. ءوز ەلىمىزدەگى دەمالىس ورىندارىن ولقىسىنا باستاعان وتانداستارىمىزدىڭ ءبىرازى ءتىپتى تۇركيادا تىنىعىپ قايتىپ، كيپرگە قىدىرىپ بارىپ، قايسىبىر قۋانىشىن امەريكادا اتاپ ءوتىپ تە جاتىر. بىراق قازاقستاندا دا دەمالىستى پايدالى ءھام قىزىقتى ۇيىمداستىرا الار جەرلەر جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – اتى اڭىزعا اينالعان كوكشەتاۋ ءوڭىرى.
تاۋلى جەر، سۋلى مەكەن، كورىكتى ايماق
شىن مانىندە دەمالۋشىلاردى ەڭ اۋەلى نە قىزىقتىرادى؟ دۇرىس ايتاسىز، كوركەم تابيعات، تازا اۋا. مۇنىڭ ەكەۋى دە – كوكشەتاۋعا وتە-موتە ءدوپ كەلەتىن سيپاتتامالار. قازاق دالاسىن قانشا ارالاساڭىز دا، ءدال مۇنداعىداي سۇلۋ تابيعات، ساف اۋا تابا الۋىڭىز نەعايبىل.
قاربالاس جۇمىستى، قاۋىرت شارۋانى قالت كىدىرتە تۇرىپ، تانگە دە تىنىم بەرەر، جانعا دا تىنىس سىيلار كەرەمەت شاق – جاز دا يەك ارتپادا تۇر. ءۇش اي دەمالىسقا شىعىپ، ساباقتان قولدارى بوساعان بالالارمەن بىرگە ساياحاتقا اتتانۋعا ءتىپتى تاپتىرماس كەزەڭ. راس، قازىر كىم قايدا بارام دەسە دە، وعان جان-جاقتى مۇمكىندىك بار. ءوز ەلىمىزدەگى دەمالىس ورىندارىن ولقىسىنا باستاعان وتانداستارىمىزدىڭ ءبىرازى ءتىپتى تۇركيادا تىنىعىپ قايتىپ، كيپرگە قىدىرىپ بارىپ، قايسىبىر قۋانىشىن امەريكادا اتاپ ءوتىپ تە جاتىر. بىراق قازاقستاندا دا دەمالىستى پايدالى ءھام قىزىقتى ۇيىمداستىرا الار جەرلەر جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – اتى اڭىزعا اينالعان كوكشەتاۋ ءوڭىرى.
تاۋلى جەر، سۋلى مەكەن، كورىكتى ايماق
شىن مانىندە دەمالۋشىلاردى ەڭ اۋەلى نە قىزىقتىرادى؟ دۇرىس ايتاسىز، كوركەم تابيعات، تازا اۋا. مۇنىڭ ەكەۋى دە – كوكشەتاۋعا وتە-موتە ءدوپ كەلەتىن سيپاتتامالار. قازاق دالاسىن قانشا ارالاساڭىز دا، ءدال مۇنداعىداي سۇلۋ تابيعات، ساف اۋا تابا الۋىڭىز نەعايبىل.
تۋريستەردى ەلىكتىرەتىن ەكىنشى نارسە – دەمالار قونىستىڭ تاۋعا تاياۋ بولۋى. بۇل جاعىنان دا كوكشەتاۋعا جەتەر جەر سيرەك. ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىز، كوكشە ءوڭىرىنىڭ شىعىسىنان باتىسىنا قاراي كوكشە، جاقسى جالعىزتاۋ، جامان جالعىزتاۋ، يمانتاۋ، جىلاندى، ساندىقتاۋ، ۇلكەنتۇكتى، بۇقپا، قوشقارباي، زەرەندى، ايىرتاۋ، سىرىمبەت سەكىلدى سان الۋان تاۋلار مەن قىراتتار ورنالاسقان! جانە بۇلاردىڭ ءبارى دەرلىك كەي ايماقتارداعى سەكىلدى – تۇكسيگەن، جالاڭاش، سۇر تاۋلار ەمەس، ەتەگىن مەيلىنشە جاسىل جەلەك كومكەرگەن، ارشا مەن شىرشانىڭ، وزگە بۇتالار مەن وسىمدىكتەردىڭ ءتۇر-ءتۇرى وسەتىن، كورۋگە كوز كەرەك كورىكتى تاۋلار.
جازعى دەمالىستىڭ ەڭ ماڭىزدى شارتى – سۋعا شومىلۋ. مامىراجاي ماۋسىمدا، شىلىڭگىر شىلدەدە نەمەسە تامىلجىعان تامىزدا دەمالىسقا شىعىپ تۇرىپ، سۋعا تۇسپەۋگە بولا ما؟ دەمەك، تۋريست اتاۋلىعا ەڭ كەرەك مەكەن – وزەن-كولدى، دەمەك، سۋلى، نۋلى ءوڭىر. بۇل سيپاتتاماعا دا كوكشەتاۋدان لايىقتى جەردى تابۋ قيىن-اق. شورتاندى، بۇركىتتى، ۇلكەن شاباقتى، كىشى شاباقتى، بۋراباي، ايناكول، ايدابول، زەرەندى، قوپا، اتانسور، مايلىسور، ماماي، ساۋمالكول، شالقار، شايتانكول، ۇلكەن قوسكول، كىشى قوسكول، جولدىباي، قالماقكول، شاعالالىتەڭىز، سىلەتىتەڭىز، تەكە، ۇلكەن قاراوي، كىشى قاراوي، قاليبەك – وسىنشاما كولى بار كوركەم ايماقتى باسقا قاي ەلدەن كەزدەستىرەسىز؟! بۇعان اتاقتى ەسىل وزەنىن، وعان قۇياتىن يمانبۇرلىق جانە اققانبۇرلىق وزەندەرىن، جىلاندى تاۋىنان باستاۋ الىپ، شاعالالىتەڭىز كولىنە قۇياتىن شاعالالى وزەنىن جانە تاعى باسقالاردى قوسىڭىز. ءوزىڭىزدى ءبىر جاعىن سۋ، ءبىر جاعىن تاۋ قورشاپ تۇرعان تاماشا تابيعات اياسىندا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى! مۇنداي جەر تۇرعاندا بىزگە شەكارا اسىپ، شەتەل قىدىرۋدىڭ قاجەتى بولا قويار ما..
بۋراباي – «قازاقستان شۆەيتسارياسى»
كوكشەتاۋ ايماعىنداعى سۇلۋدىڭ موينىنداعى القاداي كوزگە ەرەكشە ىلىنەر، اۋىزعا الدىمەن تۇسەر ايگىلى كول – استانا مەن كوكشەتاۋ قالالارىنان بىردەي قاشىقتىقتا، ەكى ارالىقتا ورنالاسقان بۋراباي. «ەرنازاردىڭ سەگىز ۇلى ءبىر توبە، ەر توستىگى ءبىر توبە» دەگەندەي، سەكسەن كولدىڭ ىشىندەگى ءبىر توبە سانالاتىن ونىڭ سۋى تۇششى جانە تازا. مولدىرلىگى سونداي، ءتىپتى ەڭ تەرەڭ جەرiندەگi سۋ استى وسىمدىكتەرى مەن بالىقتار دا كوزگە ايقىن كورiنىپ تۇرادى. كولدiڭ اينالاسى – سىڭسىعان قالىڭ قاراعايلى، قايىڭدى ورمان. كوكشەنiڭ ايگiلi شوقىلارى – «جۇمباقتاس» پەن «وقجەتپەس» بۋراباي كولiن ەرەكشە كورiكتi ەتiپ كورسەتەدى. سول سەبەپتi جۇرت ونى «قازاقستان شۆەيتسارياسى» دەپ تە اتايدى.
تابيعاتىنىڭ كوركەمدiگi جونiنەن الەم كۋرورتتارىنىڭ iشiندە جەتەكشى ورىنداردىڭ ءبىرىن يەلەنەتىن بۋراباي كولى تەڭىز دەڭگەيىنەن 320,9 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. مۇندا «بۋراباي» مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي ساياباعى دا بار. ول 2000 جىلى قۇرىلعان. اۋماعى – 83 510 گەكتار، ونىڭ ىشىندە 47 361 گەكتارى، ياعني، تەڭ جارتىسىنا جۋىعى – نۋ جاسىل ورمان القابى. مۇندا حايۋاناتتار الەمىنىڭ 305 ءتۇرى بار، ونىڭ ىشىندە 87-ءسى – سيرەك كەزدەسەتىن جانە جويىلىپ بارا جاتقان تۇرلەرى: ءسىبىر ەلىگى، قابان، بۇلان، قاسقىر،تۇلكى، قارساق، بورسىق، سارىكۇزەن، ورمان سۋسارى، سىلەۋسىن، ت.ب.
كونەدەن جەتكەن اڭىز نە دەيدى؟
كوكشەتاۋلىقتار اراسىندا ءجيى ايتىلاتىن ەسكى ءافسانا بويىنشا، ەرتە زاماندا اللا الەمدى جاراتقان كەزدە ءار حالىققا ارقالاي يگىلىك سىيلاپتى-مىس: بىرەۋلەرگە – نۋ جىنىس ورماندى ءوڭىر، ەكىنشىلەرىنە – جايقالعان ەگىنگە قولايلى جازيرالى القاپ، قايسىبىرەۋلەرگە – كوگىلدىر وزەندەر، كوركەم تابيعات، تاعى بىرەۋلەرگە – بيىك تاۋلار مەن قىراتتار بۇيىرىپتى.
سول كەزدە ادەتتەگىدەي كەشىگىپ باردى ما، الدە ءتاڭىرىنىڭ تاڭداۋى سول بولدى ما، ايتەۋىر قازاقتىڭ ەنشىسىنە تەك شەتسىز-شەكسىز، ۇشى-قيىرى جوق ۇشان-تەڭىز دالا عانا تيگەن ەكەن. ءوز ۇلەسىنىڭ اۋماعى ۇلكەن بولعانىمەن، بىركەلكىلىگىنە نارازى بولسا كەرەك، قازەكەم جاراتۋشىدان وزىنە كوركەم تابيعاتتان دا ءبىراز بولىك سىيلاۋىن وتىنەدى. مەيىرىم-شاپاعاتى مول اللا-تاعالا سوندا قورجىنىن اشىپ، ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالار ۇلانعايىر دالانىڭ ءدال ورتاسىنا كوركەم تاۋلار، كورىكتى ورماندار مەن كوگىلدىر كولدەردى شاشىپ تاستاپتى دەسەدى. تاۋلاردى ءتۇرلى اعاشتار مەن بۇتالاردان قۇرالعان شۇبار الا كىلەممەن جاپقان، ورماندى اڭ مەن قۇسقا، وزەن-كولدى بالىققا، جازيرا دالانى جايىلىمدار مەن مالعا تولتىرعان ەكەن.
بۋراباي وسىلاي پايدا بولىپتى-مىس.
كوكشەتاۋ – تاريحي-گەوگرافيالىق ايماق
ارينە، بۇل – اڭىز. ايتسە دە، ساياحاتقا شىققان ادامعا سول ءوزى تاماشالاعان ءوڭىردىڭ تاريحىنان حاباردار بولۋ دا ارتىقتىق ەتپەيدى.
قازىر، وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، كوكشەتاۋ وبلىسى جوق، 1997 جىلى تاراتىلعان. كوكشەتاۋ بۇگىندە – تاريحي-گەوگرافيالىق ايماق قانا. بۇگىنگى اقمولا وبلىسىنىڭ سولتۇستىك بولىگى مەن وعان شەكتەس سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ايىرتاۋ، تايىنشا، ع.مۇسىرەپوۆ، اقجار، ش.ءۋاليحانوۆ اۋداندارىن قامتيدى.
مۇندا «كوكشەتاۋ» ۇلتتىق تابيعي ساياباعى بار. ونىڭ اۋماعى كوكشەتاۋ قالاسىنان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 60 شاقىرىم ارالىعىنداعى 182 مىڭ گەكتاردان اسا القاپتى الىپ جاتىر. ساياباق جەرىنىڭ قۇرامىنا زەرەندى، شالقار، يمانتاۋ جانە ايىرتاۋ تابيعي ايماقتارىنىڭ تاۋلى-ورماندى، وزەن-كولدى ولكەلەرى ەنەدى.
ۇلتتىق ساياباقتىڭ اۋماعىندا مەملەكەت قورعاۋىنا الىنعان 185 ارحەولوگيالىق، تاريحي، ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى بار: قورعاندار، قونىستار، قالاشىقتار، سونىمەن قاتار، الەمگە ايگىلى بولعان نەوليت ءداۋىرىنىڭ مۇراسى – بوتاي قونىسى.
بوتايلىقتار – ارعى اتا-بابالارىمىز
بوتاي – ەرتەدەگى جىلقى ءوسىرۋشى تايپالاردىڭ عاجايىپ مەكەنى. ول جەردەن 60 مىڭنان استام سۇيەك پەن تاستان جاسالعان بۇيىمدار، بالتالار مەن پىشاقتار، جەبە جانە نايزا ۇشتارى، سۇيەكتەن جاسالعان ينەلەر، قىشتان جاسالعان ىدىستار جانە ت.ب. تابىلعان. تاستان، اعاشتان جانە بالشىقتان جاسالعان بوتايلىقتاردىڭ قونىسى دوڭگەلەك ءپىشىندى بولعان. قازاقتىڭ كيىز ۇيىنە وتە ۇقساس. عالىمدار بۇل تايپالاردى قازاق حالقىنىڭ ارعى اتا-بابالارى دەپ ەسەپتەيدى.
قونىس 15 گەكتار جەردى الىپ جاتىر. الەم عالىمدارى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە ب.د.د. V-IV عاسىرلاردا جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتكەن وسى جۇرت ەكەنى بەلگىلى بولدى. قازىر بوتاي ەسكەرتكىشتەرى الەمدىك مادەنيەت قۇندىلىقتار تىزىمىنە ەنگەن جانە يۋنەسكو-نىڭ قورعاۋىندا.
ارنايى رۇقسات الىنعان جاعدايدا بۇل تاريحي ورىنداردى تۋريستەردىڭ دە تاماشالاۋىنا بولادى.
حان ورداسىن تىككەن جەر
كوكشەتاۋ – قازاقتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىندە ەرەكشە ورنى بار ولكە. حان ابىلايدىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ورداسى وسى كوكشەدە ورنالاسقان. ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان، قازاق حاندىعىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلعان حالقىمىزدىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى دا العاش وسى وڭىردە باستاۋ الدى. 1823 جىلى ورتا ءجۇز حانى ءۋاليدىڭ جەسىرى ايعانىمعا سىرىمبەت تاۋىندا (قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى) ارنايى قىستاۋ سالىندى. وسى ۇيدە 1835 جىلى قۇسمۇرىن قامالىنىڭ ماڭىندا دۇنيەگە كەلگەن ايگىلى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بالالىق شاعى ءوتتى.
قازاقتىڭ بەلگىلى ونەرپازدارى – شوجە اقىن، اقان سەرى، ءبىرجان سال، بالۋان شولاق، ۇكىلى ىبىرايلار دا وسى كوكشە وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. ساكەن سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسى مەن وسى اتتاس ءانى، ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ «باتىر بايان» پوەماسى، ءسابيت مۇقانوۆ، جۇماعالي ساين، ەركەش يبراھيم، ساكەن ءجۇنىسوۆ، ت.ب. اقىن-جازۋشىلاردىڭ بىرقاتار شىعارمالارى كوكشەتاۋ تاقىرىبىنا ارنالعان.
تاريح پەن مادەنيەتكە قىزىعاتىن دەمالۋشىلار كوكشەتاۋداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنە باس سۇعىپ، ءوڭىردىڭ كەشەگىسى مەن كەمەڭگەرلەرى تۋرالى مالىمەتتەرگە قانىعا الادى.
دەمالۋ عانا ەمەس، ەم الۋعا دا بولادى
بۋراباي كولىنىڭ اينالاسىندا كۋرورت، دەمالىس ورىندارى، شيپاجايلار، تۋريستىك بازالار، مەيرامحانالار، دۇكەندەر، ديسكوتەكالى پانسيوندار كوپ-اق. ەمدىك بالشىعى، مينەرالدى سۋ قاينارلارى دا بار.
باسقا ەم-دومدارىن بىلاي قويعاندا، بۇل جەردىڭ دالا شوپتەرى مەن قىلقان جاپىراقتى ورمان جۇپارىمەن سۋارىلعان ساف اۋاسى مەن بۇرقىراعان قىمىزىنىڭ ءوزى – ادامعا مىڭ دا ءبىر شيپا. مۇندا اسقازان-ىشەك، تىنىس الۋ ورگاندارىنىڭ، جۇرەك-قان تامىرلارى جۇيەسى مەن اياق-قول اۋرۋلارىن ەمدەيدى.
جاز بويى كۇن نۇرىن توگىپ تۇراتىن كليماتى دا جايلى. شىلدە ايىنداعى ورتاشا تەمپەراتۋرا – 25 گرادۋستان جوعارىلامايدى. ياعني، مۇندا ەشقاشان قاتتى قاپىرىق بولمايدى. سوعان قاراماستان، كول سۋى جىلى بولادى، ماۋسىم ايىندا-اق سۋعا ەمىن-ەركىن تۇسە بەرۋگە مۇمكىندىك بار. قايىقپەن، كاتامارانمەن سەرۋەندەۋگە بارلىق جاعداي جاسالعان. بۋرابايدىڭ شىعىس جاعالاۋى – قۇمدى جاعاجاي، شومىلۋ مەن كۇنگە قىزدىرىنىپ، دەمالۋعا وتە قولايلى.
ەڭ تەرەڭى – شورتاندى، ەڭ تازاسى – ۇلكەن شاباقتى
بۋرابايدان باسقا ونىڭ ماڭىنداعى كولدەردىڭ دە ءوز كەرەمەتتەرى بارشىلىق.
ماسەلەن، جەكە باتىر جوتاسىنىڭ شىعىس تابانىندا جاتقان شورتاندى كولى – كوكشە وڭىرىندەگى ەڭ تەرەڭ كول سانالادى (18 مەتر). ونىڭ ۇزىندىعى 7 شاقىرىمعا، ەنى 3 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. كول بالىق تۇرلەرىنە وتە باي: مۇندا الابۇعا، شورتان، ءتۇرپى، سازان، لاقالار كوپ كەزدەسەدى. كول شورتاندى (كەيدە ششۋچينسك دەپ تە اتاۋشىلار بار) اتتى قالاشىققا تاياۋ ورنالاسقان. كوكشەگە پويىزبەن بارۋدى قالايتىن تۋريستەردىڭ نازارىنا: شورتاندى قالاشىعىندا «بۋراباي كۋرورتى» اتتى تەمىرجول ستانساسى بار.
وڭىردەگى ەڭ ۇلكەن دە ءمولدىر كولدەردىڭ ءبىرى – ۇلكەن شاباقتى كولى. سۋىنىڭ تازالىعى سونداي، تۇبىندەگى ۇساق شايانداردىڭ قىبىر-جىبىرىنا دەيىن انىق كورىنەدى. كولدىڭ تۋريستەر دەمالاتىن بولىگىندە بالىقتاردىڭ ءتۇر-ءتۇرى وتە كوپ، جانە ولاردى ۇستاۋعا، تاعام رەتىندە پايدالانۋعا رۇقسات ەتىلگەن.
***
كوكشەتاۋعا ساياحات – ءارى دەمالاتىن، ءارى ەم الاتىن، ءارى رۋحاني قۋاتتانىپ، شابىتتانىپ قايتاتىن، ادامنىڭ جادىندا ماڭگى ساقتالاتىن مازمۇندى ساپار بولارىنا ەشقانداي كۇمان جوق. سونداي تاماشا اسەرگە، كەرەمەت كوڭىل-كۇيگە بولەنىپ قايتۋىڭىزعا تيتتەي بولسىن سەپتىگىمىزدى تيگىزە الساق، قۋانىشتىمىز..
Abai.kz.
