Qazaqta osyghan úqsas týsinik bar... Ol kózben kórmegendi jýrekpen sezinu degen maghynany bildiredi.

Múnday qasiyet jan jaqty oilaugha qabiletti jandarda kóbirek bolady...

Onday qabilet filosofiyalyq oy mәdeniyetin iygergen, al, óz tilimizde aitsaq - qazaq danylyghyn mengergen adamda bar.

Konfusiy bylay deydi: Dana adamnyng sanasy kez kelgen zatty, ( dýniyeni, qúbylysty) su siyaqty ózine batyra tanyp biledi. Su ózine batqan nәrseni týgelimen oraydy da, onyng bar qatparyna enedi (sinedi). Sóitip, ol zatty tútas qamtidy da, zattyng tolyq beynesin aqiqatqa ainaldyrady.

Filosoftyng oiy da solay әreket etedi: ol zatty jan jaghynan sanamen oraydy. (Zatty ózine batyrady). Sosyn onyng barlyq qaltarysyn aqiqatqa ainaldyrady.

Búl adamnyng ózining damuy ýshin, adamnyng ómir sýretin ortasy - qoghamnyng damuy ýshin óte paydaly oilau tәsili.

Osy tәsilmen basqarylatyn, osy tәsilmen óz jolyn aiqyndaytyn qoghamdy "filosofiyalyq oilau mәdeniyeti qalyptasqan qogham" dep ataugha bolady...

Adamzat osy dengeyge birden jete qoymaydy.

Adamzattyng da ózining ósu kezenderi bolady.

Ony úly filosof Gegeli "adamzattyng balalyq shaghy", "eseng shaghy", tolghan shyghy" dep anyqtaghan.

Al, Aristoteli men әl Farabiyde búny "Intellekt turaly ilim" arqyly beynelengen.

Onda "potensialdy intelekt", "aktualdy intellekt", "ózine ózi jetken intellekt", "әrekettegi (әreketshil) intellekt" degen damu satylary atap kórsetiledi...

Adam da, qogham da tarih subektisi retinde osy satylardy bastan ótkeredi.

Adamgha qatysty alsaq, ol birshama týsinikti:

- Jana tughan sәbi, tabighattan kindigi ajyramaghan tirshilik iyesi. Biraq ol adam bolyp tuylghandyqtan, onyng boyynda "potensialdy intellekt" bar. Yaghni, búl sóz - onyng boyynda әuel bastan tabighatymen birge keletin "adam bolu mýmkindigi bar" degendi bildiretin týsinik. Tabighy jaghdayda damysa, ol mýmkindik iske aspay qoymaydy! Biraq, ol sәbiyding boyynda әzirge tek "potensialdy" kýide túrady...

- Aktualdy intellekt - adamnyng adamy qalypqa keluimen bastaldy. Ol kezde, ainala qorshaghan orta ghana emes, adamnyng ózi aktualdy qúbylys bolyp sanalady: onda qanday qabilet bar, ol qanday ómir jolyn tandaydy, qanday bilimge qol jetkizedi, adamgershilik qasiyetteri dúrys pa, bolashaghynan qatelespey me degen myng myng súraqtar aktualdy bolyp túrady... Soghan say, búl kezdegi ómir de osy aktualdy súraqtargha sheshim tabumen, ol mәselelerdi iygerumen erekshelenedi...

- Kelesi kezektegi kezeng "ózine ózi jetken intellekt".

Onyng ereksheligi mynada: búl adam ómir jolyn aiqyndaghan, ózining jýrer jolyn tapqan, ózin ózi jetektey alugha qabiletti, sheshim shyghara alushy retinde suretteledi...

- Odan әri "әrekteshil intellekt" túr.

Adamdardyng búl toby ómirdi ózgerte alatyn, adam men adamzat ómirine janalyqtar engizetin, qogham ómirin ýnemi jetildiretin AZAMAT retinde kórinis tabady..

Ókinishtisi sol, jer betindegi adamdardyng kóp bóligi búl dengeyge jete almay, onyng ne ekenin bile almay aq ómirden ótip kete barady...

Odan azyraq bóligi "ózine ózi jetken" dengeyge de jete almay, ómirdi "aktualdy intellekt" qalybynda ayaqtaydy.

Al, tabighatynan auytqyghan azghana adamdar "potensialdy kýide" qalyp, ayaushylyq tughyzumen shekteledi. Ol adam ýshin tragediya!

Osyghan sәikes, qogham sanasyndaghy dýniyetnymdyq dengeyler anyqtalady:

1. Mifologiya túnyp túrghan potensialdyq mýmkindikter jiyntyghy. Onda bolashaqtyng elesi qiyal kýiinde oryn alyp, eklektikalyq sipatta bolady...

2. Diny sana formasy. Múnda adam balasy ýnemi de tek aktualdy kýide qalady. Sebebi, diny adam Úly Jaratushynyng jigerimen payda bolghandy qabyldaushy ne tútynushy ghana. Múnda adam Qúday ýshin túraqty jәne ýnemi aktualdy tirshilik iyesi.... Endeshe, Adam ómirine jauapty da Qúday, onyng ómiri ýshin bar uaqytta bar mәseleni sheshushi de Qúday!

Qúdayda "demalys" joq...

3. Odan keyingi joghary satydaghy Filosofiyalyq sana ghana Jaratushy Qúdaydy búl "qiyndyqtan" qútqarady.

Sebebi, filosofiya dengeyinde adam dýniyeni Konfusiyding suy siyaqty tanyp bilip, soghan say "ózine ózi jetken" jәne "әreketshil intellektige" ainalady.

Adam ómirdi ózgertedi...

Biraq ol "ózgertushi" adam da Qúday yqpalynan tolyq shygha almaydy.

- Eger shyqsa Adamnyng ózi Qúdaygha ainalady.

Búl adam ýshin, adamzat ýshin óte qauipti!

Sebebi, Qúday әlemi sheksiz, al Adam әlemi shekteuli!

Antogonizm osynda!

...Býgingi Qúrban ait adamnyng osy shekteuli kýiin moyyndauy dese bolady...

Biraq, múndaghy az ghana erekshelikti aitpasa taghy bolmaydy:

- Bir halyqtar ony - "Jaratushynyng qúlymyz" dep moyyndaydy...

- Bir halyqtar ony - "Jaratushynyng úlymyz" dep moyyndaydy...

Qazaq degen halyq bir kezderi osy - ekinshi sanattaghy halyq qatarynda bolghan edi...

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz