قازاقتا وسىعان ۇقساس تۇسىنىك بار... ول كوزبەن كورمەگەندى جۇرەكپەن سەزىنۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

مۇنداي قاسيەت جان جاقتى ويلاۋعا قابىلەتتى جانداردا كوبىرەك بولادى...

ونداي قابىلەت فيلوسوفيالىق وي مادەنيەتىن يگەرگەن، ال، ءوز تىلىمىزدە ايتساق - قازاق دانىلىعىن مەڭگەرگەن ادامدا بار.

كونفۋتسي بىلاي دەيدى: دانا ادامنىڭ ساناسى كەز كەلگەن زاتتى، ( دۇنيەنى، قۇبىلىستى) سۋ سياقتى وزىنە باتىرا تانىپ بىلەدى. سۋ وزىنە باتقان نارسەنى تۇگەلىمەن ورايدى دا، ونىڭ بار قاتپارىنا ەنەدى (سىڭەدى). ءسويتىپ، ول زاتتى تۇتاس قامتيدى دا، زاتتىڭ تولىق بەينەسىن اقيقاتقا اينالدىرادى.

فيلوسوفتىڭ ويى دا سولاي ارەكەت ەتەدى: ول زاتتى جان جاعىنان سانامەن ورايدى. (زاتتى وزىنە باتىرادى). سوسىن ونىڭ بارلىق قالتارىسىن اقيقاتقا اينالدىرادى.

بۇل ادامنىڭ ءوزىنىڭ دامۋى ءۇشىن، ادامنىڭ ءومىر سۇرەتىن ورتاسى - قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن وتە پايدالى ويلاۋ ءتاسىلى.

وسى تاسىلمەن باسقارىلاتىن، وسى تاسىلمەن ءوز جولىن ايقىندايتىن قوعامدى "فيلوسوفيالىق ويلاۋ مادەنيەتى قالىپتاسقان قوعام" دەپ اتاۋعا بولادى...

ادامزات وسى دەڭگەيگە بىردەن جەتە قويمايدى.

ادامزاتتىڭ دا ءوزىنىڭ ءوسۋ كەزەڭدەرى بولادى.

ونى ۇلى فيلوسوف گەگەل "ادامزاتتىڭ بالالىق شاعى", "ەسەيۋ شاعى", تولعان شىعى" دەپ انىقتاعان.

ال، اريستوتەل مەن ءال فارابيدە بۇنى "ينتەللەكت تۋرالى ءىلىم" ارقىلى بەينەلەنگەن.

وندا "پوتەنتسيالدى ينتەلەكت", "اكتۋالدى ينتەللەكت", "وزىنە ءوزى جەتكەن ينتەللەكت", "ارەكەتتەگى (ارەكەتشىل) ينتەللەكت" دەگەن دامۋ ساتىلارى اتاپ كورسەتىلەدى...

ادام دا، قوعام دا تاريح سۋبەكتىسى رەتىندە وسى ساتىلاردى باستان وتكەرەدى.

ادامعا قاتىستى الساق، ول ءبىرشاما تۇسىنىكتى:

- جاڭا تۋعان ءسابي، تابيعاتتان كىندىگى اجىراماعان تىرشىلىك يەسى. بىراق ول ادام بولىپ تۋىلعاندىقتان، ونىڭ بويىندا "پوتەنتسيالدى ينتەللەكت" بار. ياعني، بۇل ءسوز - ونىڭ بويىندا اۋەل باستان تابيعاتىمەن بىرگە كەلەتىن "ادام بولۋ مۇمكىندىگى بار" دەگەندى بىلدىرەتىن تۇسىنىك. تابيعي جاعدايدا دامىسا، ول مۇمكىندىك ىسكە اسپاي قويمايدى! بىراق، ول ءسابيدىڭ بويىندا ازىرگە تەك "پوتەنتسيالدى" كۇيدە تۇرادى...

- اكتۋالدى ينتەللەكت - ادامنىڭ ادامي قالىپقا كەلۋىمەن باستالدى. ول كەزدە، اينالا قورشاعان ورتا عانا ەمەس، ادامنىڭ ءوزى اكتۋالدى قۇبىلىس بولىپ سانالادى: وندا قانداي قابىلەت بار، ول قانداي ءومىر جولىن تاڭدايدى، قانداي بىلىمگە قول جەتكىزەدى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى دۇرىس پا، بولاشاعىنان قاتەلەسپەي مە دەگەن مىڭ مىڭ سۇراقتار اكتۋالدى بولىپ تۇرادى... سوعان ساي، بۇل كەزدەگى ءومىر دە وسى اكتۋالدى سۇراقتارعا شەشىم تابۋمەن، ول ماسەلەلەردى يگەرۋمەن ەرەكشەلەنەدى...

- كەلەسى كەزەكتەگى كەزەڭ "وزىنە ءوزى جەتكەن ينتەللەكت".

ونىڭ ەرەكشەلىگى مىنادا: بۇل ادام ءومىر جولىن ايقىنداعان، ءوزىنىڭ جۇرەر جولىن تاپقان، ءوزىن ءوزى جەتەكتەي الۋعا قابىلەتتى، شەشىم شىعارا الۋشى رەتىندە سۋرەتتەلەدى...

- ودان ءارى "ارەكتەشىل ينتەللەكت" تۇر.

ادامداردىڭ بۇل توبى ءومىردى وزگەرتە الاتىن، ادام مەن ادامزات ومىرىنە جاڭالىقتار ەنگىزەتىن، قوعام ءومىرىن ۇنەمى جەتىلدىرەتىن ازامات رەتىندە كورىنىس تابادى..

وكىنىشتىسى سول، جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ كوپ بولىگى بۇل دەڭگەيگە جەتە الماي، ونىڭ نە ەكەنىن بىلە الماي اق ومىردەن ءوتىپ كەتە بارادى...

ودان ازىراق بولىگى "وزىنە ءوزى جەتكەن" دەڭگەيگە دە جەتە الماي، ءومىردى "اكتۋالدى ينتەللەكت" قالىبىندا اياقتايدى.

ال، تابيعاتىنان اۋىتقىعان ازعانا ادامدار "پوتەنتسيالدى كۇيدە" قالىپ، اياۋشىلىق تۋعىزۋمەن شەكتەلەدى. ول ادام ءۇشىن تراگەديا!

وسىعان سايكەس، قوعام ساناسىنداعى دۇنيەتنىمدىق دەڭگەيلەر انىقتالادى:

1. ميفولوگيا تۇنىپ تۇرعان پوتەنتسيالدىق مۇمكىندىكتەر جيىنتىعى. وندا بولاشاقتىڭ ەلەسى قيال كۇيىندە ورىن الىپ، ەكلەكتيكالىق سيپاتتا بولادى...

2. ءدىني سانا فورماسى. مۇندا ادام بالاسى ۇنەمى دە تەك اكتۋالدى كۇيدە قالادى. سەبەبى، ءدىني ادام ۇلى جاراتۋشىنىڭ جىگەرىمەن پايدا بولعاندى قابىلداۋشى نە تۇتىنۋشى عانا. مۇندا ادام قۇداي ءۇشىن تۇراقتى جانە ۇنەمى اكتۋالدى تىرشىلىك يەسى.... ەندەشە، ادام ومىرىنە جاۋاپتى دا قۇداي، ونىڭ ءومىرى ءۇشىن بار ۋاقىتتا بار ماسەلەنى شەشۋشى دە قۇداي!

قۇدايدا "دەمالىس" جوق...

3. ودان كەيىنگى جوعارى ساتىداعى فيلوسوفيالىق سانا عانا جاراتۋشى قۇدايدى بۇل "قيىندىقتان" قۇتقارادى.

سەبەبى، فيلوسوفيا دەڭگەيىندە ادام دۇنيەنى كونفۋتسيدىڭ سۋى سياقتى تانىپ ءبىلىپ، سوعان ساي "وزىنە ءوزى جەتكەن" جانە "ارەكەتشىل ينتەللەكتىگە" اينالادى.

ادام ءومىردى وزگەرتەدى...

بىراق ول "وزگەرتۋشى" ادام دا قۇداي ىقپالىنان تولىق شىعا المايدى.

- ەگەر شىقسا ادامنىڭ ءوزى قۇدايعا اينالادى.

بۇل ادام ءۇشىن، ادامزات ءۇشىن وتە قاۋىپتى!

سەبەبى، قۇداي الەمى شەكسىز، ال ادام الەمى شەكتەۋلى!

انتوگونيزم وسىندا!

...بۇگىنگى قۇربان ايت ادامنىڭ وسى شەكتەۋلى كۇيىن مويىنداۋى دەسە بولادى...

بىراق، مۇنداعى از عانا ەرەكشەلىكتى ايتپاسا تاعى بولمايدى:

- ءبىر حالىقتار ونى - "جاراتۋشىنىڭ قۇلىمىز" دەپ مويىندايدى...

- ءبىر حالىقتار ونى - "جاراتۋشىنىڭ ۇلىمىز" دەپ مويىندايدى...

قازاق دەگەن حالىق ءبىر كەزدەرى وسى - ەكىنشى ساناتتاعى حالىق قاتارىندا بولعان ەدى...

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz