Týbi bir týrik júrty Anadolydaghy bauyrlastarymyzdyng elindegi ereuilderding bastalghanyna on kýnnen assa da tolastar týri bayqalar emes. Bastapqyda Stambúl qalasynyng ortalyq alandarynyng biri - Taksimde ornalasqan sayabaqtyng shetinde kónil-kóteru ortalyghyn (tarihy múrayjay da bar) salugha qarsylyq retinde payda bolghan tolqulardyng sony sayasy maqsattaghy sherulerge úlasyp ketti. Stambúl qalasynyng әkimshiligi ol jerge ghimarat salu turaly sheshimdi búrynyraqta qabyldap qoyghan edi, tolqular tek qúrylysty bastau ýshin sayabaqtaghy aghashtardy «qazyp alyp, basqa jaqqa otyrghyzu» (kóshiruge kelmeytin birnesheuin qyrqu) júmystary bastalghan kezde ghana búrq ete qaldy. Negizinen solshyl jastardan qúralghan top (arasynda jasyldar da, anarhiyashyldar da, kommunister de bar) qúrylys júmystaryna kedergi keltirgennen keyin, polisiya olardy taratu ýshin kózden jas aghyzatyn gaz qoldanyp, «kózge týsken» keybireuin ústady.

Týbi bir týrik júrty Anadolydaghy bauyrlastarymyzdyng elindegi ereuilderding bastalghanyna on kýnnen assa da tolastar týri bayqalar emes. Bastapqyda Stambúl qalasynyng ortalyq alandarynyng biri - Taksimde ornalasqan sayabaqtyng shetinde kónil-kóteru ortalyghyn (tarihy múrayjay da bar) salugha qarsylyq retinde payda bolghan tolqulardyng sony sayasy maqsattaghy sherulerge úlasyp ketti. Stambúl qalasynyng әkimshiligi ol jerge ghimarat salu turaly sheshimdi búrynyraqta qabyldap qoyghan edi, tolqular tek qúrylysty bastau ýshin sayabaqtaghy aghashtardy «qazyp alyp, basqa jaqqa otyrghyzu» (kóshiruge kelmeytin birnesheuin qyrqu) júmystary bastalghan kezde ghana búrq ete qaldy. Negizinen solshyl jastardan qúralghan top (arasynda jasyldar da, anarhiyashyldar da, kommunister de bar) qúrylys júmystaryna kedergi keltirgennen keyin, polisiya olardy taratu ýshin kózden jas aghyzatyn gaz qoldanyp, «kózge týsken» keybireuin ústady.

            Mine, daudyng basy osy jerden bastaldy: «polisiyanyng gazdy kóp qoldanghany, kýshin kóbirek kórsetkeni jәne eng bastysy osy qaqtyghys barysynda bir adamnyng ólgeni turaly qanqu jeldey esti». Onyng ýstine rúqsatsyz bolsa da beybit sheruge shyqqan halyqqa kýsh qoldanu biraz adamnyng yzasyn keltirdi. Ertenine polisiyanyng artyq kýsh qoldanghanyna narazy halyq nópiri Taksim alanyna tógildi, dәl sol kýni Ankara men Izmir de bastady ereuildi. Ereuilderge negizinen janaghy solshyl jastardyng jaqtastarynyng shyqqandyghyn jәne sol iydeologiyany ústanatyn úiymdardyng úiymdastyrghanyn aita keteyik. Rúqsatsyz biraq birdi-ekili oghash әreketter ghana bolmasa beybit qarsylyq kórsetip túrghan halyqqa qarsy taghy da gaz qoldanyldy (osy jerde ózim kuә bolghan myna mәseleni de qosa keteyin: ereuilshiler beybit túrghanymen negizinen jastardan qúralghandyqtan jәne arasynda siyrek te bolsa «qyzu» haldegiler (keybirining qolynda syra boldy) bar bolghandyqtan polisiyany arandatu әreketteri de bayqaldy. Yaghni, ereuilshilerge bóget bolyp túrghan polisiyalargha «ortanghy sausaqty kórsetu», týrli auyr sózder aitumen ghana shektelmey, ózderining úiymdarynyng tularyn olargha ústatugha tyrysu siyaqty әreketterding barlyghy da ózderi de jas kýshtik qúrylym adamdarynyng yzasyn keltirmey qoymasy anyq. Sondyqtan orayy kelgende olardyng da gazdy  ayap qalmasy belgili...). Alayda polisiya jas aghyzatyn gaz qoldanghan sayyn ereuilshilerding sany da geografiyasy da arta týsti, Týrkiyanyng basqa qalalary da sherulete bastady. Eldegi eng basty oppozisiyalyq partiya Respublikalyq Halyqtyq Partiya da, olardyng artyndaghy liyberal solshyldar da eruilshilerdi qoldap shyqty. Ereuilshilerding úrandary da qorshaghan ortany qorghau turaly maqsatynan asyp «ýkimetting otstavkasyn talap etken» úrandarmen sayasy astar kózdeuge kóshti. Týrik qoghamy da ereuilshilerdi jaqtaushylar jәne qarsylar bolyp ekige aiyryldy.

            Osy jerde taqyrypty terenirek úghynu ýshin odan qiys ketinkirep, Týrik qoghamyndaghy iydeologiyalyq qayshylyqqa qysqasha toqtala ketken jón bolar.

HH ghasyrdaghy Týrkiyanyng tarihynda solshyldar men onshyldar arasyndaghy kiykiljing erekshe oryn alady. Ásirese ghasyrdyng ekinshi jartysynda búl ekeuining arasyndaghy qaqtyghys shegine jetip, nәtiyjesinde әskeriyler tónkeris jasady. Búl ekeuining arajigin ajyratar faktorlar kóp, alayda qazirgi tandaghy eng basty mәsele «din» tónireginde tuyndap otyr. Halyqtyng dinge jaqyn bóligi negizinen onshyldar, al zayyrly nemese dinnen alys qauym kóbine solshyldar retinde atalady. Qazirgi biylikte otyrghan Erdoghannyng jetekshiligindegi Ádilet jәne Damu partiyasy (AK partiya) bastapqyda ortashyl nemese onshyl-orta retinde qarastyryldy (óitkeni búl partiyadan da kóbirek fundamentalist úiymdar bolghandyqtan solay kóringen). Biraq birtindep búl partiya basqa fundamentalist úiymdardyng elektoratyn alyp, ózderin de «jútyp», әri ongha qaray iyilinkirep onshyl partiyagha ainaldy.

            Ghasyrdyng basynda AK partiya saylaugha týskende onshyl, dinshil halyqpen birge әskeriylerding jәne koalisiyalyq ýkimetterding kiykiljininen sharshaghan ortashyl adamdar da oghan dauys bergen edi. Alghashqyda jergilikti basqaru organdaryna ótken saylauda jeniske jetken partiya artynan parlament saylauynda da eng kóp dauys alyp, ýkimetti jeke dara qúra aldy. Osydan keyin on jyldan asa uaqyt ótse de Erdoghan bastaghan partiya barlyq saylaularda jenisti jolyn jalghastyryp, ortalyq ta jergilikti de biylikti bәsekelesterine berer emes. Tipti, kóppartiyalyq jýiege ótkeli bergi Týrkiya tarihyndaghy eng úzaq biylik qúrghan partiyagha әne-mine ainalghaly túr. Olardyng biylikti búlay úzaq ústap túruynyng (Týrkiya ólshemimen úzaq, Qazaqstan ólshemimen...) birneshe faktor әser etip otyr: ekonomikanyng birqalypty órleui, oppozisiyanyng әlsizdigi, útymdy saylaualdy kampaniyalary jәne jas әri tehnokrat adamdardy toptastyra bilgen  harizmatikalyq liyderi t.b.

            AK partiya biylikke kelgeli beri Týrkiyanyng ekonomikasy ilgerileumen bolyp, elding syrtqy qaryzynyng kólemi aitarlyqtay azaydy, qúnsyzdanghan valutasy kýsheytildi. Syrtqy sayasattaghy belsendi әreketining arqasynda memleket aimaqtaghy basty derjava retinde qarastyrylyp, músylman elderining gegemony etip kórsetu de keng etek aldy. Týrkiyadaghy jýiening rejim auystyrghan arab elderine ýlgi retinde kórsetilui de memleketting jetistigining kórinisi dep atalyp ótildi.

            Syrtqy sayasatta osynday jetistikterge jetken Erdoghan bastaghan ýkimetting ishki sayasatta (ekonomikadan basqa) keybir qatelikterge úrynghany anyq edi... Eng aldymen, tek qana ózine dauys bergen halyqtyng (onshyl dinshilder) ghana mýddesin kózdep, kóbine solargha ghana únaytyn sayasat jýrgizdi, al qarsylastarynyng (solshyl toptar) saghyn syndyryp, olardyng oi-pikirine qúlaq asudy mýldem qoydy. AK partiyanyng múnday sayasaty da týsinikti edi, óitkeni qarsylastarynyng pikirin eskerse de olardyng búlargha dauys berui ekitalay edi. Sondyqtan olardy tysqarylap, ózine býiregi búratyndargha jaghyp, solardyng dausyn alu sayasatyn ústandy.

            Ekinshiden, Erdoghan biylikke kelgeli beri jýrgizilgen jekeshelendiru sayasaty barysynda memleket mýlikteri negizinen  AK  partiyanyng arqasynda túrghan kәsipkerlerding qolyna ótti. Al, qarsylas partiyagha niyettes kәsipkerlerding keybiri mayly shelpekten aiyrylghanyna yzalanyp lobby arqyly bayqap kórgisi kelip edi, biylik qayta olardyng ózderin qysyp, sabasyna týsirdi. Olardyng ishinde yza qalyp qoydy. Jalpy memleket mýlikterin jekeshelendiru sayasaty bolsa kommunistik toptargha únamady.

            Ýshinshiden, kezinde tónkeris jasaghan, keyinirek «jasau niyeti bolghan» birqatar iri ofiyserlerdi jәne olarmen baylanysy bar degen aiyppen kóptegen jurnalisterdi jauapqa tartty. Búlargha býiregi búratyn halyq biylikting uәjderine senbedi, ózine qarsy kózqarastaghy adamdardan qútyludyng amaly dep qarady.

              Búlargha qosa, Erdoghan ýkimetining konstitusiyany ózgertu turaly oilary da biraz adamdar tarapynan senimsizdik tudyrdy. Áskery rejim qabyldaghan konstitusiyanyng ózgertilu kerektigin halyqtyng barlyghy derlik maqúldaydy, tek ony «Erdoghan ýkimeti jýzege asyrsa, ózining biyligin  nyghaytu ýshin paydalanbay ma?», - degen súraq mazalaydy oppozisiyany.

            Týrkiyadaghy eng problemasy kóp etnikalyq azshylyq kýrt mәselesi tónireginde de pikirtalas tuyndaydy. Kýrt terrorshylaryna amnistiya jariyalau, olardyng úiymdarymen konsensus jasau, sol tilde bilim beretin oqu oryndaryn ashu yqtimaldylyghy siyaqty mәseleler halyqtyng key bóligining narazylyghyn tudyruda. Yaghni, últshyl, týrikshil halyq biylikting kýrt sayasatyna qarsy shyghyp keledi.

            Shylym men alkogoli ónimderin satu, tútynu, qoldanu jәne jarnamalaudy shekteu maqsatynda qabyldaghan sheshimderine de zayyrly halyq ong qabaq tanytpady (osy taqilettes tiymdar kóptegen elder de bar, degenmen dinshil dep qabyldanghan partiyanyng múnday sheshimi qoghamdy zayyrlylyqtan ózgertu siyaqty zorayyp kórinui zandy edi). Osyghan deyin bolghan memlekettik mekemelerge kiru kezinde hidjabty sheshu turaly zannyng da alyp tastalynuy da dәl osylay qarsy alyndy.

            Jergilikti munisipalitterge ótken saylaularda bәsekeles partiyalar jeniske jetken ónirlerge memlekettik budjetten azyraq qarjy bólip alalau da, investisiyanyng kóbin óz jaqtastary otyrghan audandargha salu qarsylastardyng renishin tudyruda.

            Syrtqy sayasatta batystan shyghysqa búramyz, «kórshilermen problemasyz sayasat qúramyz» dep talpynghan әreketterinen de týk shyqpauy AK partiyanyng syrtqy sayasat strategiyasyna synnyng ýdeuine sebep boldy. Erdoghan bastaghan sayasatkerler qaytadan batyspen ishinara bolyp, kórshi eldermen aradaghy qatynastar kerisinshe ushyghyp ketti.

            Jalpy, kezinde Atatýrik qalyptastyryp ketken kóptegen prinsipterden bas tartyp jatqan Erdoghannyng sayasaty oppozisiyanyng synyna úshyrap keledi. Al, odan qorytyndy shygharyp nemese pikirin «ótirik» bolsa da eskerip jatqan ýkimet joq. Qayta qarsylastaryn keketip, múqatyp olardy odan beter arandatar pikir aitqyzu arqyly dinshil halyqqa qarsy «aydap salyp» otyru sayasatyn ústanuda.

            Erdoghannyng Izraili preziydenti Perespen sózge kelui, Teli-Aviv pen Ankara arasynyng Gaza sektoryna baylanysty nasharlauy, oghan qarsy qastandyq úiymdastyrugha tyrysu әreketteri solshyl halyq tarapynan óz jaqtastaryn aldau ýshin jasalghan jәy ghana sayasy kampaniya retinde  qabyldanuda. Onyng «jalyndaghan» sózderine de qarsylastary kýmәnmen qarap, populizmge toly dep synaydy.

            Erdoghan bastaghan ýkimet údayy eskertip otyratyn ózderi biylikke kelgeli bergi Týrkiyanyng ekonomikalyq jetistikterine de qarsylastary ilanbaydy. Olardyng uәji: jana ghasyrdyng alghashqy jyldarynan bastap tek qana Týrkiya emes, әlemning barlyq elderinde derlik túraqty ekonomikalyq órleu boldy. Al ghasyrlar toghysynda Týrkiyada bolghan bank sektorynyng daghdarysynan keyin, búl salada reformalar jýrgizildi. Jәne ol reformalar AK partiya biylikke kelmey túryp bastalghan edi. Sol reformalardyng arqasynda ghana 2008 jyly әlemdi shayqaltqan qarjy daghdarysynyng Týrkiyagha әseri az boldy.

            Jalpy biylikte úzaq otyrghan adamnyng boyyn «menmendik» biyleytini kóp aitylady... Týrkiyanyng premier-ministri de keyingi jyldary ózine qarsy aitylghan syndardy qabyldamaytyn bolghan. Tipti ózining jaqtasy bolsa da ashyq pikir aitqan sayasatkerlerdi mýiizdegen kezderi bayqaldy. Mediagha da tolyq derlik ýstemdik ornatqandyqtan, ol jaqtan da synnyng aityluy azayghan... 

            Mine, jogharydaghy narazylyqtardyng barlyghy jinalyp kelip búrq ete qaldy. Parktegi aghash qyrqu jәy ghana betki sebep qana, al shyn sebepter terende jatyr. Ózderine biylik ógey bala siyaqty qaraghanyna yzaly solshyl halyq ereuilderding negizi qozghaushy kýshi bolyp túr.

             Búl ereuilder Týrkiyanyng kýsheygenin kóre almaghan batys memleketteri tarapynan tútatyldy degen sózder negizsiz siyaqty, óitkeni ol eldermen araqatynasy jaqsy rejimdi basqa birimen auystyra qoi aqylgha qonymsyz. Biraq Týrkiyadaghy solshyl qozghalystarmen baylanysy bar batystaghy solshyl toptardyn, keybir ýkimettik emes  úiymdardyng kómek beru yqtimaldylyghyn joqqa shygharugha bolmaydy. Degenmen Siriyanyng astyrtyn qoldau kórsetkeni turaly da qanqu bar, búl endi ras boluy mýmkin. Alayda ereuilge shyqqan halyqtyng negizgi maqsaty Týrkiyany әlsiretu emes, ózderin elemeytin biylikti sanasugha mәjbýr etu ekendigin eskersek, ereuilderding negizgi sebebin syrttan emes, ishten izdegen dúrys bolatyn siyaqty...

            Ázirge búl tolqulardyng qashan jәne qalay tynary turaly boljam aitu qiyn. Týrkiyada múnday iri derlik ereuilderding әr bes-alty jylda bolyp túruy qalypty jaghdaygha ainalghan. Sondyqtan kóp tolqular siyaqty basylyp qalu da nemese keybir sebepterding kesirinen órship ketu de yqtimaly bar. Qazir basylyp baryp, birneshe aidan keyin ýkimetting basqa bir sheshimine baylanysty jana kýshpen tolqu mýmkindigin de joqqa shygharugha bolmaydy. Naqty әleumettik saualnama jýrgizbegennen keyin dóp basyp aitu qiyn, alayda eng kemi halyqtyng jartysy (negizinen onshyldar) ereuilshilerdi qoldamaydy. Degenmen biylikti auystyru ýshin halyqtyng basym bóligining ghana emes, biraz tobynyng úzaq tolquy da jetkilikti ekeni talay tónkerister de dәleldendi.

            Sheruge shyqqan halyqtyng qatary birese azayyp, birese kóbeyip qúbylyp túr. Polisiya olargha qarsy ayausyz gaz qoldanyp, ol gazdyng iysi alandarda ertenine de shyghyp túrsa da halyq basylar emes. Rúqsatsyz ereuilder salystyrmaly týrde beybit qalpynan tayghan joq (arasynda keybir arandatushylar bolmasa, tipti keybir býlinushilikterdi ýkimetting óz adamdary nemese solargha býiregi búratyndar tarapynan jasalghan degen qaueset te bar), al erekshe kózge týsip polisiyagha ústalyp qalghandar uaqytsha ústau ornyna aparylyp, tergelip qanday da bir búzaqylyqqa qatysy bar ekendigi dәleldenbese qayta bosatyluda. Olar sol týndi polisiya bólimshesinde ótkizip, úiqysyn qandyryp, ózegin jalghap ertenine ereuilshilerding qataryna qayta qosyluda...

            Ázirge AK partiyagha birneshe faktordyng ong әser etip túrghanyn da úmytpau kerek... Aldymen aua-rayy biraz jaysyzdau bolyp túr, ekinshiden demalys merzimi bolghandyqtan qazir studentterding barlyghy derlik ónirlerine qaytyp ketken. Eger tolqular jalghasa berse aua rayy jazda ashyla týsedi jәne studentterding de birazy bir eki aptada jazghy semestr ýshin oqugha qayta keledi. Onda jaghdayda tolqulardyng órshu de yqtimaldylyghy bar...  

            Erdoghan bastapqyda ereuilshiler ekologiyalyq talap qoyghanda ony oryndaudan bas tartyp, qayta qarsylastaryn múqatyp «әdettegidey» jaqtastaryna oinaghan edi. Alayda ereuilderding geografiyasy keneyip, ishki jәne syrtqy azamattyq úiymdar tarapynan syndar ýdegennen keyin qanday sheshim qabyldaryn bilmey ekiúday jaghdayda qalghan siyaqty. Eger ereuilge shyqqan halyqqa park ornynda qúrylys saludan bas tarttyq deyin dese, tolqushylardyng talaby әldeqashan ekologiyalyqtan sayasy maqsatqa úlasqandyqtan, olar ýkimetti otstavkagha ketiru ýshin búrynghydan beter tolqy týsedi. 

            Týrkiyadaghy tolqulargha qarsy polisiyanyng kýsh qoldanudy asyryp jibergenin jazghan batystyq basylymdardyng keybiri múnyng arty «týrik kóktemine» úlasuy mýmkin degen boljamdy da aityp jiberdi. Jalpy, arab kókteminen keyin kezek týrik kóktemine kelgendigi turaly pikirler beleng alghan, búl oy aragha uaqyt salyp úmyt bola bastaghanday edi, Týrkiyadaghy tolqular onyng qayta kóteriluine týrtki boldy. Týrik tildes elderde úzaq uaqyttan beri biyleushilerding auyspauy jәne olargha qarsy narazylyqtyng jinalyp qaluy týrik kóktemin tudyrady, tek oghan týrtki bolar sebep tabylsa bolghany, tónkeris bir elde bastalsa ekinshisining de halqyna әserin tiygizip jayylady degen sarapshylardyng da sózining jany bar. Endeshe týrik tildes elderding basshylary jan-jaqta bolyp jatqan oqighalardan dúrys qorytyndy shygharyp, mәseleni tónkeriske úlastyrmay sheshse iygi bolar edi...

Abai.kz