Darhan Ábdik, jurnalist:

– Dәke, Sayasy qughyn-sýrginge úshyraghandardy eske alu kýn etip 31 mamyrdy belgilep aldyq. Alayda, sol kýn óz dengeyinde atap ótile me?

– Óz dengeyinde atap ótilip jatqan joq. Sebebi, biz әli tarihymyzdy saralaghan joqpyz. Nәubet jyldargha qogham retinde tarihy bagha bermedik, tarihy ýkim shygharmadyq. Kenes dәuirining sarqynshaghynan әli aryla almay kele jatyrmyz.

Bizding býgingi basshylardyng deni keshegi kommunistik nomenklaturanyng qyzmetkerleri. Sondyqtan kenes dәuirin kókseu bar, kenes dәuirindegi joghary lauazymda bolghan kisilerdi әli kýnge deyin danyshpan ghyp kórsetu, dәripteu bar. Al Shyghys Europa elderinde kenes dәuirine, kenes ýkimetine tolyqqandy bagha berildi. Naqty esime týspey túr, Polishada ma eken, bilmeymin, bir memlekette kenes kezinde qauipsizdik organdarynda istegen adamdy mýldem qyzmetke almaydy. Kommunistik partiyada istegen adamdardyng әreketteri tolyq әshkerlengen. Búl bir adamnyng artynan shyraq alyp týsu degen sóz emes. Mәsele – jýieni әshkereleu, jýiege sayasy bagha beru. Al qazaq ýshin kenes dәuirinde ne boldy? Halyqtyng betke ústar azamattaryn qudalaghan, atqan, halyqty ekige jarghan, millionnan astam adamdy Qytay, Aughanstan, Iran asyryp bosqyn qylghan kezeng boldy. Qoldan ashtyq jasau arqyly Qazaqstanda ýsh millionnan astam halyqty qyryp tastaghan. Osy jýieni qalay aqtaugha bolady?!

Darhan Ábdik, jurnalist:

– Dәke, Sayasy qughyn-sýrginge úshyraghandardy eske alu kýn etip 31 mamyrdy belgilep aldyq. Alayda, sol kýn óz dengeyinde atap ótile me?

– Óz dengeyinde atap ótilip jatqan joq. Sebebi, biz әli tarihymyzdy saralaghan joqpyz. Nәubet jyldargha qogham retinde tarihy bagha bermedik, tarihy ýkim shygharmadyq. Kenes dәuirining sarqynshaghynan әli aryla almay kele jatyrmyz.

Bizding býgingi basshylardyng deni keshegi kommunistik nomenklaturanyng qyzmetkerleri. Sondyqtan kenes dәuirin kókseu bar, kenes dәuirindegi joghary lauazymda bolghan kisilerdi әli kýnge deyin danyshpan ghyp kórsetu, dәripteu bar. Al Shyghys Europa elderinde kenes dәuirine, kenes ýkimetine tolyqqandy bagha berildi. Naqty esime týspey túr, Polishada ma eken, bilmeymin, bir memlekette kenes kezinde qauipsizdik organdarynda istegen adamdy mýldem qyzmetke almaydy. Kommunistik partiyada istegen adamdardyng әreketteri tolyq әshkerlengen. Búl bir adamnyng artynan shyraq alyp týsu degen sóz emes. Mәsele – jýieni әshkereleu, jýiege sayasy bagha beru. Al qazaq ýshin kenes dәuirinde ne boldy? Halyqtyng betke ústar azamattaryn qudalaghan, atqan, halyqty ekige jarghan, millionnan astam adamdy Qytay, Aughanstan, Iran asyryp bosqyn qylghan kezeng boldy. Qoldan ashtyq jasau arqyly Qazaqstanda ýsh millionnan astam halyqty qyryp tastaghan. Osy jýieni qalay aqtaugha bolady?!

– Kenestik jýie ýshin de, Alash júrty ýshin de kýresken qayratkerler birdey siyaqty býginde. Sonda qaysysynyng joly dúrys bolghany?

– Mening pikirimshe, qazaq halqyna qarsy qylmys jasaghan partiya retinde Qazaqstanda jalpy kommunistik partiyagha tyiym salu qajet. Ekinshiden, Kenes dәuirindegi obkom hatshylaryn, sol kezdegi lauazymdy adamdardy dәripteudi qon kerek. Ol kezdegi jýie mýlde qate, últqa qarsy boldy degen sheshim shygharghan jón. Sonda ghana kenes ókimeti kezinde qughyn kórgen Alash arystary – Álihan, Ahmet, Maghjan, Mirjaqyptar ózining layyqty  baghasyna, zandy dәrejesine ie bolady. Biz qazir bәrining enbegin sapyrylystyryp jýrmiz, Álihan Bókeyhanovtar da jaqsy, olardy qúrtugha júmys istegen Túrar Rysqúlov ta jaqsy, Sәken Seyfulin de jaqsy. Býgin kimdi dәripteymiz, kimdi ýlgi tútamyz? Áueli osy mәseleni rettep alghan jón.

– Kenes ókimeti qarsylastaryn da, jaqtastaryn da oqqa baylady emes pe?

– Sayasy qughyn-sýrginge úshyraghandar, negizinen, sayasy kózqarasy bar adamdar. Mysaly, Álihan men Ahmetting Sәken men Túrardan aiyrmashylyghy, Álihandar ózderining ne ýshin atylghanyn bildi. Sondyqtan olar ókingen joq. Álihan ózine ýkim shygharylghanda: «Sovet ýkimeti jendi, biraq men ony eshqashan únatqan emespin» dedi. Búl – ózining taghdyryna riza adamnyng sózi. Al Sәkender men Túrarlardyng taghdyry – qayghyly taghdyr, olar ózderining ne ýshin atylghanyn týsinbey ketti. Olardy ózderi ornatqan kenes ýkimeti oqqa baylady.

– Ashtyq búdan ózgesheleu ghoy...

– Ashtyq Ukrainada genosid dep moyyndaldy. Biz odan qorqaqtap, qashqaqtap otyrmyz. Sebebi, orysqa jaltaqtaytyn, renjitip alamyz dep qorqatyn әdetimiz bar. Ashtyqtyng qoldan jasalghany, qazaq halqynyng sanyn kemitu kerek bolghany býkil qújattar boyynsha dәleldengen nәrse.

Ashtyqta qyrylghandar – taza jazyqsyz adamdar, genosid deytinimiz sol, esh aiyby joq bala-shagha qyryldy. Qazaq halqy teng jartysynan aiyrylghan. Búnday qasiret adamzat tarihynda bolyp kórgen joq. Osy qasiretke biz kózimizdi júmyp otyrmyz. Ashtyqtan tútas auyldar, audandar qyrylyp qalghan. Sol ashtan qyrylghandardyng sýiegi dalada qaldy. Qazaqta sóz bar, «Óli razy bolmay, tiri bayymaydy» degen. Qazaqta adamnyng sýiegin jerge tapsyrmau – kýnә. Sol kezde jasalghan dýniyening býgin eng bolmaghanda yrymyn jasaugha bolady ghoy. Qazaqstan Músylmandary diny basqarmasynyng qazaq halqynyng taghdyryna týk qatysy joq. Ózderimen ózderi. Halyqpen taghdyrlas bolmaghan song bedel de bolmaydy. Biylikkke de qatysty da osyny aitugha bolady. Býgingi tanda, sol dalada qalghan ýsh million adamnyng janazasyn shygharugha moldalardyng shamasy kelmey me? Halyqty jinap bir shara ótkizbegen song olar qalay bedel jinaydy? Eng bolmaghanda erteng baryp qúran oqityn bir jerdi belgilep, kók tas qoigha bolady ghoy.  Osynyng bәri istelmey otyr.

– Búl sharalardyng jýzege aspauynyng sebebi nede?

– Sebep – sol bayaghy kenestik sanadan әli ajyray almau. Áli kýnge deyin tyng iygerudi toylaydy, astyq alqabyn iygerdik, mol ónim aldyq dep. Kóbining jastyq shaghy sol kezde ótken, sol dәuirdi dәripteytini osydan. «Biz kezinde sóittik, sonyng arqasynda әli kýnge deyin shetelge astyq satyp jatyrmyz» dep. Auylda týrmede otyryp kelgen Qoyshy degen agham bar edi, sol kisi týrmedegi ómirin aitqanda pioner lagerine baryp demalyp qaytqan adam sekildi aitatyn. Adamnyng jastyq shaghy qay kezende ótse, sol kezeng ystyq seziledi ghoy. Al adamnyng emosiyasy bir bólek te, halyqtyng taghdyry bir bólek. Astyq tiyep jýrgende jastyq dәuiring ótkenin, sol jerde alghashqy mahabbatyndy jolyqtyrghanyndy elding taghdyrymen shatystyrugha bolmaydy.

Aqiqatynda tyng iygeruding keselinen Qazaqstan ekologiyasyna qanshama zalal keldi. Mynau Qostanay, Torghay, Soltýstik Qazaqstan ónirindegi jýzdegen kól tartylyp, jerding qyrtysy búzyldy. Tyng iygeruden búryn býkil kenes ghalymdary «Qazaqstannyng jeri jaramsyz, qara topyraq qabaty júqa» dep Qazaqstanda tyng iygeruge qarsy bolghan. Baraev institutynyng ashylghan sebebi sol edi. Tyng Ontýstik Reseyde, Ontýstik Ukrainada iygerilmek bolghan, óitkeni ol jer qaratopyraqty ónir. Biraq Qazaqstanda iygerilu sebebi – assimilyasiya sayasatyn jýrgizu, sol jeleumen basqa últtardy qaptatu. Aqyry soltýstik ónirdegi qazaqtardyng ýlesi jiyrma payyzgha deyin tómendedi. Assimilyasiya sayasatynyng eng asqynghan uaqyty sol jyldar.

Áli kýnge deyin  biz onyng baghasyn bermeymiz, aitpaymyz. Óitkeni bizdegi sayasy elita ózgergen joq. Ozat kommersantyng bolsa da, neshe týrli bizneste jýrgender bolsa da, bәri-bәri keshegi qoghamnyng shekpeninen shyqqandar. Olar ózderining biografiyasyna ózderi tas laqtyra almaydy. Jyly jauyp qoya salady. Al jana memleket qúru ýshin, jana ruhany baghdar boluy kerek, jana bir qúndylyqtargha úiysyp, sonyng tóniregine últ bolyp únymyz kerek.

– Ol ýshin ne isteumiz kerek?

– Osy mәselelerdi aita beru qajet, talqylau kerek, qoghamnyng sanasy oyanuy tiyis. Qoghamnyng ózi biylikke qaramay, óz kýnin, óz tirligin ózi jasay alatyn halge jetkeni jón. Býgingi tanda osy mәselelerding barlyghyn qoghamdyq qorlar arqyly halyqtan aqsha jinap ta sheshuge bolady.

– Sonda búghan naqty kedergi bop otyrghan ne dep oilaysyz?

– Búghan kedergi – bizding qogham әli rulyq sanadan shyqpaghan. Ár kim óz atasyn dәripteydi. Sayasy qughyn-sýrginge arnalghan kýn bolsa, әrkim sol jerge baryp, ózining atasynyng atyna kóshe bergisi keledi. Qalagha kelip biznespen sәl kóterilgenderding biletini, halqyna kómektesu emes, ózining auylyna baryp atasynyng atyn berip, meshit ashu. Rudy qazaqtyng ereksheligi dep oilaydy, sony saqtap qaluymyz kerek dep jantalasady. Býkil halyqtar әueli taypadan, sodan rudan ótip baryp qalyptasqan. Evolusiyanyng zany solay. Rulyq sana «әli últ dengeyine jetken joqsyn» degendi bildiredi. Rulyq sanany maqtan kóru – ol adamnyng әli tómen dengeydegi adam ekenin tanytady. Ózinmen bir rudan bolsa da aqiqatty  qaymyqpay aitatynday halge jetu kerek. Jazushylar tek qana óz ruynan shyqqan adamdar turaly kitap jazyp, rejisserler tek qana ózining ruynan shyqqan adamdar turaly kino týsirmeui qajet. Ruyna qaramay, naghyz últjandy túlghany nasihattauy tiyis. Mineki, últtyq sana osylay qalyptasady.

– Halqymyzdyng ózi osyny sezine almay jatqan joq pa?

– Qoghamda ne jaqsynyng ósuine, ne jamannyng ósuine jaghday jasalady. Eger jaqsynyng ósuine jaghday jasalsa, adamdar jaqsylyqqa úmtylady. Kez kelgen adamnyng boyynda jaqsy qasiyet bar, sol qasiyet damidy. Sol arqyly ózining eline, memleketine enbek etip, sol arqyly ashylady. Al eger jaqsyny janyshtay berse, onda adamnyng boyyndaghy jaman qasiyetter oyanady. Adamnyng barlyghy jaghympaz bop tumaydy, qorqaq bop tumaydy, qogham sonday qylady. Jaghympazdyq arqyly júrttyng ósip jatqanyn kórgennen keyin, basqalar soghan beyimdeledi. Jaghympazdyqtyng әshkerelenetinin bilse jaghympazdyqqa barmas edi. Adamdy qogham tәrbiyeleydi ghoy.

Abaydan bastalghan, basqalargha júqqan ziyaly qauymda bir әdet bar, qazaqty synap, jamanday beretin. Qazaqty synaudyng keregi joq, qazaqty jaqsy kóru kerek, qazaqqa enbek etu kerek. Qazaqtay jaqsy halyq kemde-kem. Basqa halyqtan artyq bolmasa da kem emes. Tek qazaqtyng boyyndaghy jaqsy qasiyetterding ashyluyna jaghday jasaghan jón. Biylik basyndaghy, әkimshilik mýmkindikteri bar, materialdyq mýmkindikteri bar azamattar ózining adamy qasiyetteri arqyly halyqqa ýlgi kórsete alatynyn týsinse, búl proses jenildeu jýrer edi. Jaqsy, baqytty, órkeniyetti qoghamgha aparatyn jolymyz qysqarar edi. Kýres arqyly sol qoghamgha halyq bәribir keledi, biraq oghan úzaq uaqyt ketedi. Úzaq jol degen ne, qyryq jyl – bir adamnyng taghdyry, ótedi de ketedi. Biraq qanshama úrpaqty baqytsyz qylamyz?! Qazirding ózinde baryn eline arnaghysy keletin, halqyna qyzmet etkisi keletin azamattar bar, biraq kóp úrpaqtyng ómiri zaya ketip jatyr. Óitkeni, sol qabiletin, qyzmetin halqyna arnaugha mýmkindik joq. Búl – obal, últqa da obal, adamnyng jeke basyna da obal.

– Halyqtyng sayasy sanasy tómen sekildi...

– Sayasy sana tómen emes, halyq bәrin týsinedi. Biraq qauqar joq. Bastyqtyng aitqanyn oryndamasa, júmystan shygharyp jiberediOsynday ister istelip jatqanda halyqty qalay kinalaugha bolady? Bәrin týsinedi, bәrin biledi, qúldyqta jýrgen adam sekildi zorlyqtyng astynda jýrgen son, oiyndaghysyn istey almaydy, aita almaydy. Kýiki tirlik ýshin jaghdaygha tózip jýre beredi.

– Halqymyzdyng ótken ómir saltyn, ótken minezin, ómirlik filosofiyasyn joghaltyp alghan sekildimiz be, qalay?

– Búrynghyny maqtay beruding de keregi joq. Tarih maqtanu ýshin kerek emes qoy. Búrynghynyng bәri keremet bolsa, osy qalypqa nege týstik, órkeniyet jolynan nege keyin qalyp qoydyq? Ótkendi aityp maqtanudyng týkke keregi joq, býgingi tanda baqytty boluymyz kerek. Sosyn ertengi úrpaqtyng qamyn oilau kerek, ómirin soghan arnau kerek.

– Ángimenizge rahmet!

Abai.kz