Qúnanbay degenine jetip, Qarqaraly duanyna agha súltan bolyp bekigennen keyin de, ol saylaugha ózi tilektes bolyp jýrip qatysa almay qalghan han túqymy, Kókshetau okrugynyng súltan-praviyteli Shynghysty kýtip taghy bir aiday bógelip jatyp qaldy.

– Siyrdyng býiregi qúsap bytyraghan búlardy týsinu qiyn, dep edi Alshynbay saylau sәtti ótken kýnderi. – Arqar úrandy tórelerding qastasuy da, dostasuy da uaqytsha. Bir-birimen syrttay jaulasyp, tamaqtarynan qan alysyp jýrip, ishgey jer astynyng suy qúsap astyrtyn tabysyp jatady. Mening bir habarlanuymda, Shynghys Bayanauyldaghy qaynaghasy Shormannyng Músasynyng auylynda qonaqtap jatyr. Eger bizdik bolsa qaytar jolda osynda bir soqpay ketpeydi. Sonyng jolyn tosayyq ne de bolsa.
Arada taghy birneshe kýn ótti.
– Osynyng tap osy joly Bayanauylgha baryp jatyp aluy tegin emes, – degen týpkish Qúnanbay onashada bastary qosylyp qalghan bir tústa. – Aynalyp jýru múnyng minezinde joq edi ghoy.
– Minez emes, jaghday biylemey me adamdy?
– Onda, Alshekem, tóreden birjola baq tayghany. Qashan aitty demessin.
Ol eki arada Qúnanbay inisi Maybasardy júmsap, elden ýiir-ýiir jylqy, kele-kele týie, taytúyaq, qoytúyaq altyn, qos júdyryq jamby, kýmis er-túrman, qúndyz, búlghyn syqyldy ang terilerinen tiktirgen ishik,
basqa da qúndy zattar alghyzyp, Qarqaralyda bas qosqan úlyq ataulygha syigha tartty. Shynghysqa dep kastap aldyrghan syiy – ataghy alty duangha birdey jayylghan Kóksholaq býrkit pen ónirin asyl tastarmen zerlegen asa qymbat búlghyn ishik edi.
Búlar ózin úzaq tostyryp, ónkey aqbaqay jiyrendi qatar saldyryp, kóp pәueskemen jetken Shynghystyng Bayanauyldaghy qaynaghasyna nege baryp jatyp alghanyn endi týsinisti. Qasynda Ombyda oqyp jýrgen, erjetip qalghan túnghyshy Shoqan bar eken. Sony jazghy demalysta naghashy júrtyna aparyp tanystyryp, qazaq ghúrpymen qyryq esrkeshin daulatyp kele jatqan betteri kórinedi.
Jolsoqty bolyp kele jatqandyki shyghar, Shynghys ol kýni auyl iyelerine kelip sәlem bergen joq. Tóreligin búldamasa, Shynghys Qúnanbaydan on birjas kishi. Oghan «qayyrly bolsyn» aitqysy kelmegen kýnde de jayshylyqta qona, týstene jýretin Alshynbaydyng sanghyrlaghan aghash ýiine at basyn tiremegeni qayran qaldyrghan.
– Ne búl bizden ketip, Qúsbekpen qayta til tabysqan. Ne ózi birdeneden qatty opyq jep qaytty, – degen Alshynbay.
– Aldynghysy qisyngha kelmeydi. Aralary tym alshayysyp ketken – degen Qúnanbay da birge daghdarysyp otyryp. – Songhysy – meni kóp kýnnen beri bir jaysyz oigha әkep tirep jýr.
– Ne oigha?
– Bizding endigi andyghan-baqqanymyz – orystyng qas-qabaghy emes pe? Osynyng solarmen jay-japsary kelispey qaldy ma deymin.
– Joq, búlar ózi әu bastan eki jik qoy. Uәly úrpaghy oryssyz qiya baspaydy. Múnda basqa bir kele bar.
– Endeshe, nege ol ana oqudaghy kókjúlyn balasyn qasyna ertip alyp jýr? Qashan búlar әkeli-balaly bop qosaqtasyp el aralaushy edi?
– Á, mine, búl sózing qisyngha keledi. Shynghystyng búl balasy besikten beli shyqpay jatyp tentek edi. Jerding ýstimen baryp, astymen qaytyp kele jatpasa ne qylsyn?
– E, tәiiri, tentek bolyp ne tyndyra qoyady? Áli bala jasynda emes
pe?
– Ol bala emes, pәle. Qasym úrpaghy qan uystap tusa, Uәly әuleti ishten oqyp tuady, – dep bastaghan Alshekeng bir tyng әngimeni. – Alty jasynda ózdiginen hat tanyp, әkesining tizesinde otyryp biylik aitqanyn kórgender bar. Qatygezdigi de búnyng janda joq. Tiri qoydyng siraghyn kestirip, baqyrtyp asyghyn oiyp alghan. Ózing biletin Kereyding ataqty Toqsan bii qayda? Sony bir otyrys-jiynda ondyrmay sýrindirip ketipti.
– Attylygha jol, auyzdygha sóz bermeytin Toqsandy ma? – dep Qúnanbay jaghasyn ústap. – Qúldan tughanyn betine basty ma eken?
– Jýiriktiginde qapy joq-ay, Qúnanjan! Dәl bastyn. «Tóre balasy sen, arqar úrandy annan jaralghansyn» dep әzil aitqysy kelgende, Shynghystyng osy balasy: «Arqar – adal an. Sen qúlaghy kesik, ókpesi tesik qúldan tughansyn!» dep shap etip, týp etekten ala ketipti.
– Sonda neshe jastaghy kezi?
– Qazir sanap shygharayyn, – dedi Alshekeng byrtighan semiz sausaqtaryn býkkishtep otyryp. – Kenesary Arqadan qay jyldary audy? Bәse-bәse, taptym. Kóp bolsa sonda toghyzdan ongha qaraydy...
Shynghys búlargha erteninde de kelip qayyrly bolsyn aitpaghasyn Alshynbaydyng júmsauymen úyat-namysty jiyp qoyyp, Qúnanbaydyng ózi bardy. Biraq dauystap sәlem bergen joq, qolyn keudesine qoyyp:
– Aldiyar, taqsyr! – dep iltipat bildirip, bosaghadan attay bere qalt túryp qaldy.
Shynghys tórge tósegen an terisining ýstinde qisayyp jatyr eken, Qúnanbaydy kórisimen basyn oqys kóterip alyp:
– A, joghary shyq... Týimeng qútty bolsyn, myrza-agha!.. – dedi.
– Aytsyn, raqmet! – dedi Qúnanbay qasyna kep jayghasyp otyryp jatyp. – At-kólik aman jýrsiz be? Jol azaby – kór azaby.
– Syrqatpyn... Tәnim emes, janym...
– Ol ne? Biluge bolmas pa?
Áli qylshyldaghan jigit aghasy jasyndaghy súltan-praviytelidi erte tolysqan denesi men qatparlana әjimdengen bet-jýzine qarap «qyryqtyng juan ortasynda eken» dep topshylatqanday. Janaghy súraqtan song ol biraz demige tynystap, ýndemey otyryp qalyp edi. Aldaryna suyghan qazy-qarta men qymyz kelgen son, әlden uaqytta baryp:
– Saghan ghana aitam... Auzyna berik bolsan... – dedi.
– Ólip kórge týskenshe auzymnan shyqpaytyn bir syrym bolsyn.
– Endeshe, – dedi Shynghys eki jaghyna kezek tenselip, yrghala týsip otyryp. – Bayanauyldaghy qayyn júrtqa osy barghandaghy oiym azdap bolsa da sergip qaytu edi. Sergy almadym, Qúnan-agha! Qayghym jabysyp qara qabyrghamda otyr...
Sondaghy Shynghystyng oghan kóz jasyn búlap otyryp shertken syry mynau edi:
Osy qys ol Ombynyng janadan saylanghan general-gubernatory Gasforttyng júmsauymen Peterbor baryp qaytqan. Resey astanasynda ony aq patshanyng bas uәziri onasha qarsy alyp, әueli qalany aralatyp jýrip ne bir qyzyqqa keneltedi. Dәl attanar kýni ony ózen jaghasyna salynghan bir úbaq-shúbaq keruen saraygha alyp barady. Ishi tolghan neshe týrli suret, qymbat jihaz, qaraugha kóz kerek. Adam-ata men Haua-ana zamanynan bergi kiyim men búiymnyng bәri – sonda. Biz qazaq: «Mal, mal» dep jýrip dýniyeden bos qalghan el ekemiz ghoy. Dәulet pen sәulet – kәpir júrtynda. Basym ainalyp, kózim qarauytyp jýrip bir bólmege kirip barghanymyzda aldymnan tórt búryshty shyny ishine qasterlep salyp qoyghan adamnyng bas sýiegi shygha keldi.
– Astapyralla! – dedi Qúnanbay.
– Búl nening basy? – deppin men de sasqanymnan.
– Tanymay túrsyz ba? – dedi bas uәzir bir ezuimen qasqyrsha jymiyp alyp. – Adamnyng basy emes pe?
– Adamnyn? – deydi sol arada tanyrqaudyng shegine jetken Shynghys – Múnday sәuletti jerge adamnyng basyn da qoyasyndar ma?
– Qoyamyz, – deydi bas uәzir qayqy múrtyn kezek shirata kýlip. – Eger ol úly orys memleketine qarsy shyqqan dikaridyng basy bolsa.
– Orystyng dúshpany kóp. Onyng bәrine birdey oryn shaq kele bere me?
– Nege bәrine birdey? Tek sonyng ishindegi, әsirese kýshke tiygen zúlymynyn!
– Apyr-ay, orystay zordyng kýshine tiygen ol qanday әumeser eken?
– Aytayyn ba?
– Aytynyz, — deydi oiyna bóten eshtene almay túrghan Shynghys. – Kimning bas sýiegi eken búl, sonda?
– Kenesarynyn...
Shynghys:
– Ken... – dey berip, sol túrghan ornynda qalshiyp qatady da qalady.
– Oghan nesine sonsha tanyrqadynyz? – deydi bas uәzir sayqal kýlkimen jymiyp. – Patshalar úrpaghy taqqa, biylikke talasyp, birining basyn biri alyp jatpay ma? Onday mýnәpas kýnә bizding Resey tarihynda da az kezdespeydi. Kenesarynyng óz aghayyndary men tuystarynyng auylyn shapqany bizge jaqsy mәlim. Ol әbden meymanasy tasyp, qasiyetti opys imperiyasyna qarsy at qoydy. Onyng qamaldaryn órtep, adamdaryn qúldyqqa satty...
Shynghys aitqan sózderining birin de úghynyp túrghan joq, endi bolmaghanda shyny ishinde azu tisteri aqsighan bas sýiekting ýstine qúshaghyn jaya «oy-bauyrymdap» qúlap týsetin de edi. Art jaghynda әzir túrghan saqshylar shap berip ústay alypty.
– Kenekem menen mýshel jas ýlken edi, – dep bitirdi Shynghys әngimesin. – Bizdi kórgen sayyn birdeme bergisi kep, qaltasyna qolyn salyp shaqyratyn. Bireuge dauys kóterip zekigenin kórmesek te bar bala onyng aldynda meshke tyshqanday búghyp otyratynbyz. Súmdyq qoy! Sol arada tisteri yrsighan jalanash bas sýiekting ózi maghan tike qarap: Nemene, kelding be? Armanynnan shyqtyng ba? Anyrap bir qalghanda bilersinder mening qadirimdi!» dep saray ishin janghyryqtyra aqyrghanday boldy.
– Marqúmnyng denesin jerge beru kerek qoy. Hayuandyq qoy olary – dedi Qúnanbay jay kýrsinip.
– Amalyng bolsa, iste. Sodan beri týs kórip jýrgen adamday del-sal bir haldemin. Tirisinde alysy-jaqyny bar, bәrimiz jabyla sonyna týsip edik. Qoldan óltirip, qara jerge kómip tastasaq ta bir sәri ghoy. Halqy han kótergen basyn mazaq qylyp, shyny ydystyng ishine salyp qoydy. Búny kórgenshe aq búiryqty ajalym jetip, sol arada qúlaghanym artyq edi, Qúday maghan ony da qimady.
Qúnanbaydyng esine ótkende ózi aitqan: «Jortuyl basy jolda qalady» degen sózi týsse de, ony búl jerde aitudyng sonshalyq qisynsyzdyghyn sezdi. Onyng ornyna:
– Jau jamany – aiyzyn óliden qayyratyny. Kәpir toq emes qoy. Qandy kóz bop túr ghoy, – dedi.
Búdan song Shynghys sәl serpilgendey bolyp:
– Ishime shemen bolyp qatqan bir kep bar edi. Endi azdap bosandym,
– dedi...

«Abaydyng júmbaghy» romanynan ýzindi

Ramazan Toqtarov

Abai.kz