قۇنانباي دەگەنىنە جەتىپ، قارقارالى دۋانىنا اعا سۇلتان بولىپ بەكىگەننەن كەيىن دە، ول سايلاۋعا ءوزى تىلەكتەس بولىپ ءجۇرىپ قاتىسا الماي قالعان حان تۇقىمى، كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ سۇلتان-پراۆيتەلى شىڭعىستى كۇتىپ تاعى ءبىر ايداي بوگەلىپ جاتىپ قالدى.

– سيىردىڭ بۇيرەگى قۇساپ بىتىراعان بۇلاردى ءتۇسىنۋ قيىن، دەپ ەدى الشىنباي سايلاۋ ءساتتى وتكەن كۇندەرى. – ارقار ۇراندى تورەلەردىڭ قاستاسۋى دا، دوستاسۋى دا ۋاقىتشا. ءبىر-بىرىمەن سىرتتاي جاۋلاسىپ، تاماقتارىنان قان الىسىپ ءجۇرىپ، ىشگەي جەر استىنىڭ سۋى قۇساپ استىرتىن تابىسىپ جاتادى. مەنىڭ ءبىر حابارلانۋىمدا، شىڭعىس باياناۋىلداعى قايناعاسى شورماننىڭ مۇساسىنىڭ اۋىلىندا قوناقتاپ جاتىر. ەگەر بىزدىك بولسا قايتار جولدا وسىندا ءبىر سوقپاي كەتپەيدى. سونىڭ جولىن توسايىق نە دە بولسا.
ارادا تاعى بىرنەشە كۇن ءوتتى.
– وسىنىڭ تاپ وسى جولى باياناۋىلعا بارىپ جاتىپ الۋى تەگىن ەمەس، – دەگەن تۇپكىش قۇنانباي وڭاشادا باستارى قوسىلىپ قالعان ءبىر تۇستا. – اينالىپ ءجۇرۋ مۇنىڭ مىنەزىندە جوق ەدى عوي.
– مىنەز ەمەس، جاعداي بيلەمەي مە ادامدى؟
– وندا، الشەكەم، تورەدەن ءبىرجولا باق تايعانى. قاشان ايتتى دەمەسسىڭ.
ول ەكى ارادا قۇنانباي ءىنىسى مايباساردى جۇمساپ، ەلدەن ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى، كەلە-كەلە تۇيە، تايتۇياق، قويتۇياق التىن، قوس جۇدىرىق جامبى، كۇمىس ەر-تۇرمان، قۇندىز، بۇلعىن سىقىلدى اڭ تەرىلەرىنەن تىكتىرگەن ىشىك،
باسقا دا قۇندى زاتتار العىزىپ، قارقارالىدا باس قوسقان ۇلىق اتاۋلىعا سىيعا تارتتى. شىڭعىسقا دەپ كاستاپ الدىرعان سىيى – اتاعى التى دۋانعا بىردەي جايىلعان كوكشولاق بۇركىت پەن ءوڭىرىن اسىل تاستارمەن زەرلەگەن اسا قىمبات بۇلعىن ىشىك ەدى.
بۇلار ءوزىن ۇزاق توستىرىپ، وڭكەي اقباقاي جيرەندى قاتار سالدىرىپ، كوپ پاۋەسكەمەن جەتكەن شىڭعىستىڭ باياناۋىلداعى قايناعاسىنا نەگە بارىپ جاتىپ العانىن ەندى ءتۇسىنىستى. قاسىندا ومبىدا وقىپ جۇرگەن، ەرجەتىپ قالعان تۇڭعىشى شوقان بار ەكەن. سونى جازعى دەمالىستا ناعاشى جۇرتىنا اپارىپ تانىستىرىپ، قازاق عۇرپىمەن قىرىق ەسركەشىن داۋلاتىپ كەلە جاتقان بەتتەرى كورىنەدى.
جولسوقتى بولىپ كەلە جاتقاندىكى شىعار، شىڭعىس ول كۇنى اۋىل يەلەرىنە كەلىپ سالەم بەرگەن جوق. تورەلىگىن بۇلداماسا، شىڭعىس قۇنانبايدان ون ءبىرجاس كىشى. وعان «قايىرلى بولسىن» ايتقىسى كەلمەگەن كۇندە دە جايشىلىقتا قونا، تۇستەنە جۇرەتىن الشىنبايدىڭ ساڭعىرلاعان اعاش ۇيىنە ات باسىن تىرەمەگەنى قايران قالدىرعان.
– نە بۇل بىزدەن كەتىپ، قۇسبەكپەن قايتا ءتىل تابىسقان. نە ءوزى بىردەڭەدەن قاتتى وپىق جەپ قايتتى، – دەگەن الشىنباي.
– الدىڭعىسى قيسىنعا كەلمەيدى. ارالارى تىم الشايىسىپ كەتكەن – دەگەن قۇنانباي دا بىرگە داعدارىسىپ وتىرىپ. – سوڭعىسى – مەنى كوپ كۇننەن بەرى ءبىر جايسىز ويعا اكەپ تىرەپ ءجۇر.
– نە ويعا؟
– ءبىزدىڭ ەندىگى اڭدىعان-باققانىمىز – ورىستىڭ قاس-قاباعى ەمەس پە؟ وسىنىڭ سولارمەن جاي-جاپسارى كەلىسپەي قالدى ما دەيمىن.
– جوق، بۇلار ءوزى ءاۋ باستان ەكى جىك قوي. ءۋالي ۇرپاعى ورىسسىز قيا باسپايدى. مۇندا باسقا ءبىر كەلە بار.
– ەندەشە، نەگە ول انا وقۋداعى كوكجۇلىن بالاسىن قاسىنا ەرتىپ الىپ ءجۇر؟ قاشان بۇلار اكەلى-بالالى بوپ قوساقتاسىپ ەل ارالاۋشى ەدى؟
– ءا، مىنە، بۇل ءسوزىڭ قيسىنعا كەلەدى. شىڭعىستىڭ بۇل بالاسى بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ تەنتەك ەدى. جەردىڭ ۇستىمەن بارىپ، استىمەن قايتىپ كەلە جاتپاسا نە قىلسىن؟
– ە، ءتايىرى، تەنتەك بولىپ نە تىندىرا قويادى؟ ءالى بالا جاسىندا ەمەس
پە؟
– ول بالا ەمەس، پالە. قاسىم ۇرپاعى قان ۋىستاپ تۋسا، ءۋالي اۋلەتى ىشتەن وقىپ تۋادى، – دەپ باستاعان الشەكەڭ ءبىر تىڭ اڭگىمەنى. – التى جاسىندا وزدىگىنەن حات تانىپ، اكەسىنىڭ تىزەسىندە وتىرىپ بيلىك ايتقانىن كورگەندەر بار. قاتىگەزدىگى دە بۇنىڭ جاندا جوق. ءتىرى قويدىڭ سيراعىن كەستىرىپ، باقىرتىپ اسىعىن ويىپ العان. ءوزىڭ بىلەتىن كەرەيدىڭ اتاقتى توقسان ءبيى قايدا؟ سونى ءبىر وتىرىس-جيىندا وڭدىرماي ءسۇرىندىرىپ كەتىپتى.
– اتتىلىعا جول، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيتىن توقساندى ما؟ – دەپ قۇنانباي جاعاسىن ۇستاپ. – قۇلدان تۋعانىن بەتىنە باستى ما ەكەن؟
– جۇيرىكتىگىڭدە قاپى جوق-ay, قۇنانجان! ءدال باستىڭ. «تورە بالاسى سەن، ارقار ۇراندى اڭنان جارالعانسىڭ» دەپ ءازىل ايتقىسى كەلگەندە، شىڭعىستىڭ وسى بالاسى: «ارقار – ادال اڭ. سەن قۇلاعى كەسىك، وكپەسى تەسىك قۇلدان تۋعانسىڭ!» دەپ شاپ ەتىپ، ءتۇپ ەتەكتەن الا كەتىپتى.
– سوندا نەشە جاستاعى كەزى؟
– قازىر ساناپ شىعارايىن، – دەدى الشەكەڭ بىرتيعان سەمىز ساۋساقتارىن بۇككىشتەپ وتىرىپ. – كەنەسارى ارقادان قاي جىلدارى اۋدى؟ باسە-باسە، تاپتىم. كوپ بولسا سوندا توعىزدان ونعا قارايدى...
شىڭعىس بۇلارعا ەرتەڭىندە دە كەلىپ قايىرلى بولسىن ايتپاعاسىن الشىنبايدىڭ جۇمساۋىمەن ۇيات-نامىستى جيىپ قويىپ، قۇنانبايدىڭ ءوزى باردى. بىراق داۋىستاپ سالەم بەرگەن جوق، قولىن كەۋدەسىنە قويىپ:
– الديار، تاقسىر! – دەپ ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، بوساعادان اتتاي بەرە قالت تۇرىپ قالدى.
شىڭعىس تورگە توسەگەن ايۋ تەرىسىنىڭ ۇستىندە قيسايىپ جاتىر ەكەن، قۇنانبايدى كورىسىمەن باسىن وقىس كوتەرىپ الىپ:
– ا، جوعارى شىق... تۇيمەڭ قۇتتى بولسىن، مىرزا-اعا!.. – دەدى.
– ايتسىن، راقمەت! – دەدى قۇنانباي قاسىنا كەپ جايعاسىپ وتىرىپ جاتىپ. – ات-كولىك امان ءجۇرسىز بە؟ جول ازابى – كور ازابى.
– سىرقاتپىن... ءتانىم ەمەس، جانىم...
– ول نە؟ بىلۋگە بولماس پا؟
ءالى قىلشىلداعان جىگىت اعاسى جاسىنداعى سۇلتان-پراۆيتەلدى ەرتە تولىسقان دەنەسى مەن قاتپارلانا اجىمدەنگەن بەت-جۇزىنە قاراپ «قىرىقتىڭ جۋان ورتاسىندا ەكەن» دەپ توپشىلاتقانداي. جاڭاعى سۇراقتان سوڭ ول ءبىراز دەمىگە تىنىستاپ، ۇندەمەي وتىرىپ قالىپ ەدى. الدارىنا سۋىعان قازى-قارتا مەن قىمىز كەلگەن سوڭ، الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
– ساعان عانا ايتام... اۋزىڭا بەرىك بولساڭ... – دەدى.
– ءولىپ كورگە تۇسكەنشە اۋزىمنان شىقپايتىن ءبىر سىرىم بولسىن.
– ەندەشە، – دەدى شىڭعىس ەكى جاعىنا كەزەك تەڭسەلىپ، ىرعالا ءتۇسىپ وتىرىپ. – باياناۋىلداعى قايىن جۇرتقا وسى بارعانداعى ويىم ازداپ بولسا دا سەرگىپ قايتۋ ەدى. سەرگي المادىم، قۇنان-اعا! قايعىم جابىسىپ قارا قابىرعامدا وتىر...
سونداعى شىڭعىستىڭ وعان كوز جاسىن بۇلاپ وتىرىپ شەرتكەن سىرى مىناۋ ەدى:
وسى قىس ول ومبىنىڭ جاڭادان سايلانعان گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورتتىڭ جۇمساۋىمەن پەتەربور بارىپ قايتقان. رەسەي استاناسىندا ونى اق پاتشانىڭ باس ءۋازىرى وڭاشا قارسى الىپ، اۋەلى قالانى ارالاتىپ ءجۇرىپ نە ءبىر قىزىققا كەنەلتەدى. ءدال اتتانار كۇنى ونى وزەن جاعاسىنا سالىنعان ءبىر ۇباق-شۇباق كەرۋەن سارايعا الىپ بارادى. ءىشى تولعان نەشە ءتۇرلى سۋرەت، قىمبات جيھاز، قاراۋعا كوز كەرەك. ادام-اتا مەن حاۋا-انا زامانىنان بەرگى كيىم مەن بۇيىمنىڭ ءبارى – سوندا. ءبىز قازاق: «مال، مال» دەپ ءجۇرىپ دۇنيەدەن بوس قالعان ەل ەكەمىز عوي. داۋلەت پەن ساۋلەت – كاپىر جۇرتىندا. باسىم اينالىپ، كوزىم قاراۋىتىپ ءجۇرىپ ءبىر بولمەگە كىرىپ بارعانىمىزدا الدىمنان ءتورت بۇرىشتى شىنى ىشىنە قاستەرلەپ سالىپ قويعان ادامنىڭ باس سۇيەگى شىعا كەلدى.
– استاپىراللا! – دەدى قۇنانباي.
– بۇل نەنىڭ باسى؟ – دەپپىن مەن دە ساسقانىمنان.
– تانىماي تۇرسىز با؟ – دەدى باس ءۋازىر ءبىر ەزۋىمەن قاسقىرشا جىميىپ الىپ. – ادامنىڭ باسى ەمەس پە؟
– ادامنىڭ؟ – دەيدى سول ارادا تاڭىرقاۋدىڭ شەگىنە جەتكەن شىڭعىس – مۇنداي ساۋلەتتى جەرگە ادامنىڭ باسىن دا قوياسىڭدار ما؟
– قويامىز، – دەيدى باس ءۋازىر قايقى مۇرتىن كەزەك شيراتا كۇلىپ. – ەگەر ول ۇلى ورىس مەملەكەتىنە قارسى شىققان ديكاردىڭ باسى بولسا.
– ورىستىڭ دۇشپانى كوپ. ونىڭ بارىنە بىردەي ورىن شاق كەلە بەرە مە؟
– نەگە بارىنە بىردەي؟ تەك سونىڭ ىشىندەگى، اسىرەسە كۇشكە تيگەن زۇلىمىنىڭ!
– اپىر-اي، ورىستاي زوردىڭ كۇشىنە تيگەن ول قانداي اۋمەسەر ەكەن؟
– ايتايىن با؟
– ايتىڭىز، — دەيدى ويىنا بوتەن ەشتەڭە الماي تۇرعان شىڭعىس. – كىمنىڭ باس سۇيەگى ەكەن بۇل، سوندا؟
– كەنەسارىنىڭ...
شىڭعىس:
– كەن... – دەي بەرىپ، سول تۇرعان ورنىندا قالشيىپ قاتادى دا قالادى.
– وعان نەسىنە سونشا تاڭىرقادىڭىز؟ – دەيدى باس ءۋازىر سايقال كۇلكىمەن جىميىپ. – پاتشالار ۇرپاعى تاققا، بيلىككە تالاسىپ، ءبىرىنىڭ باسىن ءبىرى الىپ جاتپاي ما؟ ونداي ءمۇناپاس كۇنا ءبىزدىڭ رەسەي تاريحىندا دا از كەزدەسپەيدى. كەنەسارىنىڭ ءوز اعايىندارى مەن تۋىستارىنىڭ اۋىلىن شاپقانى بىزگە جاقسى ءمالىم. ول ابدەن مەيماناسى تاسىپ، قاسيەتتى opىس يمپەرياسىنا قارسى ات قويدى. ونىڭ قامالدارىن ورتەپ، ادامدارىن قۇلدىققا ساتتى...
شىڭعىس ايتقان سوزدەرىنىڭ ءبىرىن دە ۇعىنىپ تۇرعان جوق، ەندى بولماعاندا شىنى ىشىندە ازۋ تىستەرى اقسيعان باس سۇيەكتىڭ ۇستىنە قۇشاعىن جايا «وي-باۋىرىمداپ» قۇلاپ تۇسەتىن دە ەدى. ارت جاعىندا ءازىر تۇرعان ساقشىلار شاپ بەرىپ ۇستاي الىپتى.
– كەنەكەم مەنەن مۇشەل جاس ۇلكەن ەدى، – دەپ ءبىتىردى شىڭعىس اڭگىمەسىن. – ءبىزدى كورگەن سايىن بىردەمە بەرگىسى كەپ، قالتاسىنا قولىن سالىپ شاقىراتىن. بىرەۋگە داۋىس كوتەرىپ زەكىگەنىن كورمەسەك تە بار بالا ونىڭ الدىندا مەشكە تىشقانداي بۇعىپ وتىراتىنبىز. سۇمدىق قوي! سول ارادا تىستەرى ىرسيعان جالاڭاش باس سۇيەكتىڭ ءوزى ماعان تىكە قاراپ: نەمەنە، كەلدىڭ بە؟ ارمانىڭنان شىقتىڭ با؟ اڭىراپ ءبىر قالعاندا بىلەرسىڭدەر مەنىڭ قادىرىمدى!» دەپ ساراي ءىشىن جاڭعىرىقتىرا اقىرعانداي بولدى.
– مارقۇمنىڭ دەنەسىن جەرگە بەرۋ كەرەك قوي. حايۋاندىق قوي ولارى – دەدى قۇنانباي جاي كۇرسىنىپ.
– امالىڭ بولسا، ىستە. سودان بەرى ءتۇس كورىپ جۇرگەن ادامداي دەل-سال ءبىر حالدەمىن. تىرىسىندە الىسى-جاقىنى بار، ءبارىمىز جابىلا سوڭىنا ءتۇسىپ ەدىك. قولدان ءولتىرىپ، قارا جەرگە كومىپ تاستاساق تا ءبىر ءسارى عوي. حالقى حان كوتەرگەن باسىن مازاق قىلىپ، شىنى ىدىستىڭ ىشىنە سالىپ قويدى. بۇنى كورگەنشە اق بۇيرىقتى اجالىم جەتىپ، سول ارادا قۇلاعانىم ارتىق ەدى، قۇداي ماعان ونى دا قيمادى.
قۇنانبايدىڭ ەسىنە وتكەندە ءوزى ايتقان: «جورتۋىل باسى جولدا قالادى» دەگەن ءسوزى تۇسسە دە، ونى بۇل جەردە ايتۋدىڭ سونشالىق قيسىنسىزدىعىن سەزدى. ونىڭ ورنىنا:
– جاۋ جامانى – ايىزىن ولىدەن قايىراتىنى. كاپىر توق ەمەس قوي. قاندى كوز بوپ تۇر عوي، – دەدى.
بۇدان سوڭ شىڭعىس ءسال سەرپىلگەندەي بولىپ:
– ىشىمە شەمەن بولىپ قاتقان ءبىر كەپ بار ەدى. ەندى ازداپ بوساندىم،
– دەدى...

«ابايدىڭ جۇمباعى» رومانىنان ءۇزىندى

رامازان توقتاروۆ

Abai.kz