«Ayaly alaqan»

Adamgershiliktin, adamdyqtyn, adamshylyqtyng tarihynan bir mysal. Búl hadiste bar ma, joq pa, bilmeymin. Mýmkin bar, mýmkin joq. Adam syrynyng basy men ayaghy hadis emes qoy. Mýmkin jýregi daualap, bir aqyldy adam oilap shygharghan búl hikayany. Bylay bolypty. Bir adam ómir boyy qúdaygha qúlshylyq qylypty. Namazyn qaza qylmaugha tyrysypty, al qaza bolghan namazdy on ese qylyp qayta oqyp, mýshesining barlyghyn juyp taza saqtapty. Alayda o dýniyege barghanda, Alla taghala ony tozaqqa jiberipti. Sonda әlgi mýmin «búnyng qalay, men ómir boyy saghan ghana tabyndym, senen basqa bilerim bolmady, bar aqyl-oyymdy, imanymdy saghan baghyshtadym» depti. Alla taghala sol kezde aitypty, «búl sening namazynnyng sanyn esepteytin jer emes, esinde me, sen birde aidalada namaz oqyp otyrghanynda shól daladan bir it enbektep kelip sening janyna jatty. Sonda sen qolynda qúman toly suyng bar, sol sudy dәretke qighanynmen janynda shóldep ólip bara jatqan tiri jangha qimadyn. Sol it kózinshe óldi» depti. «IYә, esimde» depti mýmiyn. «Sol – it beynesinde kelgen men edim» depti Alla taghala.

«Ayaly alaqan»

Adamgershiliktin, adamdyqtyn, adamshylyqtyng tarihynan bir mysal. Búl hadiste bar ma, joq pa, bilmeymin. Mýmkin bar, mýmkin joq. Adam syrynyng basy men ayaghy hadis emes qoy. Mýmkin jýregi daualap, bir aqyldy adam oilap shygharghan búl hikayany. Bylay bolypty. Bir adam ómir boyy qúdaygha qúlshylyq qylypty. Namazyn qaza qylmaugha tyrysypty, al qaza bolghan namazdy on ese qylyp qayta oqyp, mýshesining barlyghyn juyp taza saqtapty. Alayda o dýniyege barghanda, Alla taghala ony tozaqqa jiberipti. Sonda әlgi mýmin «búnyng qalay, men ómir boyy saghan ghana tabyndym, senen basqa bilerim bolmady, bar aqyl-oyymdy, imanymdy saghan baghyshtadym» depti. Alla taghala sol kezde aitypty, «búl sening namazynnyng sanyn esepteytin jer emes, esinde me, sen birde aidalada namaz oqyp otyrghanynda shól daladan bir it enbektep kelip sening janyna jatty. Sonda sen qolynda qúman toly suyng bar, sol sudy dәretke qighanynmen janynda shóldep ólip bara jatqan tiri jangha qimadyn. Sol it kózinshe óldi» depti. «IYә, esimde» depti mýmiyn. «Sol – it beynesinde kelgen men edim» depti Alla taghala.

Osy orayda taghy bir «oqygham joq» esime oralady. Qazaqta bir klassik jazushy bar. Shynynda da sheber. Úlystyng qamyn jegen adam. Ózin últtyng әkesi (otes nasii) sanaydy. Bir kýni sol kisi әdetinshe úlystyng qamyn jep otyrghan kezinde esikten bir jigit kirdi. Búrynnan tanys aqyn. Joly bolmay, baghy janbay jýrgenderding biri. Ábden aryghan, sharshaghan. Qonyrqay jýzin erte әjim torlaghan. Amandasyp ózining aqyn ekenin aitty.

«Eshtenendi oqymappyn» dedi klassiyk.

Aqyn jigit bólmede otyrghan adamdargha bir qarap alyp (klassikke birneshe klassik qonaqqa kelip, keleli әngime ýstinde otyrghan. Últtyn, úlystyng qamy), klassikke jalyna-jalbaryna til qatqan. Pәlenbay jyldan beri ýisiz-kýisiz ekenin, әieli men ekeui balalaryn arqalap pәterden-pәterge kóship jýrgenin, ózining joq-jitik kedey ekenin, yaghni, óz aqshasyna eshqashan ýy satyp ala almaytynyn, kredit alugha jalaqysynyng mólsheri jetpeytinin, taghy basqa býkil qayghy-qasiretin sol jerde aityp salghan. Bir kezdegi óz basymnyng qiynshylyqtaryn kórgendey, kónilim qatty bosap ketti.

– Sol sebepti әkimge hat jazyp (ol kezdegi әkim Hrapunov edi – avt.) pәter súrayyn dep otyrmyn. Siz siyaqty qazaqtyng ýlken kisilerine jaghalay qol qoydyryp kele jatyrmyn, – degen aqyn jigit qolyndaghy aryzyn klassikting aldyna eppen qoyghan.

Klassik qaghazgha nemqúraydy bir kóz jýgirtip, jigitting ózine qayyryp berdi:

– Bauyrym, men múnday qaghazgha qol qoymaymyn. Búnday mәselelermen uaqytymdy, mazamdy almandar.

Aqyn jigit tóbesinen jay týskendey menireyip sәl túryp qaldy. Bólmede az ghana ynghaysyz ýnsizdik ornaghan.

– Jaraydy, agha, – dedi aqyn jigit.

Aryzyn alyp, shyghyp jýre bergen. Men az kidirip sonynan shyqtym. Jazushylar odaghynyng aldynda túr eken. Sodan beri pәlenbay jyl ótti. Biraq sol aqyn jigitting odaqtyng aldynda, barar jer, basar tauy bolmay, sharasyz, nәubez kýide túrghanyn úmyta almaymyn. Onyng ýisiz, panasyz jýrgenine men kinәli siyaqtymyn. Ony qalay júbatqanym da esimde. Jymighan bolyp, maghan alghysyn aityp kete berdi. Qayta kirdim. Ángime qalypty arnagha týsip, klassikter keleli kenesin ary qaray jalghastyrypty. Últtyn, úlystyng qamy. Al endi osy bir japyraq qaghazgha qol qonggha jaramaghan, agha bolugha jiligi tatymaytyn osy klassik – últtyng taghdyryn egile jazyp, elding barlyghyn bosatyp, jylatyp jýrgen adam.

Adamzatty, últty sýigen onay, sebebi, onyng bәri – deklarasiya. Ólgenderdi sýigen, olardy dәriptegen onay, sebebi, ólgenderge endi eshtenening keregi joq. Al janynda jýrgen tiri adamdy, osy ózindey, auyratyn tәni bar, jany bar adamdy jaqsy kóru qiyn. Sebebi, ol – әreket. Qazir bәri satuly. Eshkim de artyq әreketke barghysy joq («Basqanyng qinalysyn, basqanyng auruyn sezinbegen adam – auru» depti ghoy bir klassiyk).

Alpamystan qalghan miras

Endi osy bәddúgha, osy teris bata bizge qaydan keldi? Búny bilu ýshin ótkenge shomu kerek. U.Folkner aitpaqshy «ótkening eshqayda ketpeydi, ótkening de, ketkening de senimen birge, sening mәngi býginin».

Eger de, qondyger-qanly әuletining jәne odan tamyr tartatyn qazaq degen halyqtyng egjey-tegjeyli tarihyn jazyp, býgingi úrpaqqa oqytsa, bәri de týsinikti, babalardyng әr istegen isining uәji, ýlken sebebi bar. Alayda, atalmysh tarihty uaqyt jaghynan syghymdap, óte qysqa qylyp bayandasanyz, onda adam nanbaytyn kitap bolyp shyghady. Men osy adam nanbaytyn tarihty bayan etip bereyin dep otyrmyn. Sizge, jas oqyrman.

Batyrlar jyryn talay oqyghanda bayqaghan shygharsyz, Alpamys jaugha attanghanda eldi kýnnen tughan Últan degen qúl biylep qalady. Eposta taghy bir súmdyq detali bar. Qaryndasy Qarlyghash aghasymen qoshtasyp túryp, «toghay toly malyndy kimge tapsyrdyn?» dep jylaghanda, Alpamys «toghay toly malymdy bórige tapsyrdym» dep jauap beredi.

Kemenger babalarymyz, toqtausyz jaugershilik jolyna týsken elding azyp-tozatynyn, onday eldi aqyr sonynda Últan siyaqty qúldar biyleytinin, onday elding «toghay toly maly» (solardyng úrpaghy, myna bizge tiyesili iygilik pen dәulet) aqyr sonynda ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda ketetinin boljaghan. Biraq qanday kemenger, qanday boljampaz bolsa da, at túyaghy jetetin jerdi, býkil әlemdi әldeneshe ret jaulasa da osy jaugershilikti qoya da almaghan, toqtata da almaghan. Artyndaghy keler úrpaghy (myna biz) keyinnen qanday kepke týsetinin, qanday nesibe tatatynyn bile túra.

Qúrmetti oqyrman, mynaday eksperiyment. Siz – sardarsyz. Soghys jýrip jatyr. Bir shytyrman tapsyrmany oryndaugha bireudi jiberu kerek. Aldynyzda eki adam túr. Bireui – enkish, qorqaq, aqymaq. Ekinshisi erjýrek, aqyldy, ardager. Tapsyrmagha kimdi jiberesiz? Álbette, ekinshisin. Ol ardager basyn bәigege tigedi, qan keshedi, óledi. Biraq ózine jýktelgen mindetti oryndaydy. Al aldynghy aitylghan nashar tiri qalady. Áriyne, men groteskilep, әsirelenkirep aityp otyrmyn. Biraq qalay aitsang da soghystyng negizgi zany – osy. Soghys ardagerlerdi jalmaydy, Otan, eldik, erkindik jayly týsinigi joghary, tekti túqymdar soghys órtinde aldymen janyp ketedi. Osylaysha qondyger, odan keyin hún, odan keyin týrik, odan keyin qazaq zamandaryndaghy bitpeytin ayausyz qandy maydandarda «keri súryptaudyn» («obratnaya seleksiya») qatygez zany jýrip jatty. Osy qisapsyz soghystarda betine jan qaratpaghan erjýrek qondyger әuletining túqymyndaghy aldynghy qatarly elementter ýzdiksiz shayylyp, ekinshi qatardaghy elementter aman qalyp otyrdy. Ardagerding jesirin solar, aman qalghandar aldy, bala tughyzdy. Endi halyqtyng tamyrynda solardyng qany aqty.

Biz últymyzdy kóp synaymyz. Nasharmyz, jaltaqpyz, basymyz birikpeydi, kýnshilmiz, t.t. deymiz. Qúrmetti oqyrman, biz bir kýnde osynday bolghan joqpyz. Biz – babalarymyzdyng istegen isterining nәtiyjesimiz. (Babalarymyzdyng tarihtaghy talay ghapyl isterin, talay qatesin kózge shúqyp túryp kórsetuge bolar edi, biraq olardy aqymaq boldy deuge bәribir auzymyz barmaydy, sebebi, bizding basqa babalarymyz joq. Babamyz – osylar).

18 ghasyr – sayyn saharadaghy kóshpendiler keshken dýbirli dәurenning songhy ghasyry. Ábilqayyr men Abylay siyaqty ardagerler bastaghan songhy jenimpaz joryqtar qondyger órkeniyetining songhy, aqqu әni eken. Qalmaqty jengennen keyin biz tynym tauyppyz. Sodan keyin moralidik, intellektualdyq azyp-tozudyng zamany bastalypty. Zar zaman aqyndarynyng jyrlaryn oqynyz. Qazaq qoghamynyng iman, aqyl, kisilik túrghysynan keri ketip bara jatqanyn jazady. Bir aqynnyng óleni tanqaldyrdy. Sol zamandaghy úlyqtyng bolmysyn surettep kelip:

– Elin talap jey berer

Qasqyrmenen aralas, – deydi.

Búl ne degen sóz? Búl – qazaq ózine ózi auyz sala bastady, óz elin jemtik qyla bastady degen sóz.

Tipti atadan asyp tughan kemenger Abaydyng ózi tughan elining bolmysyn bayyptay otyryp, búl qazaqqa ne bolghanyn týsine almaydy. Nәtiyjesinde hakimning qalamynan «Masghút» degen qorqynyshty poema tudy. Aqyn, kemshin sana, intellektualdyq dengeyi ólsheusiz tómendep ketken eldi jyndy su iship qútyryp ketken qauym qylyp suretteydi. Taza su jiyp, sony iship qútyrmay aman qalghan Masghút uәzir men patsha – әr halyqta bolatyn azghantay aqyldy adamdar. Alayda halyq patsha men uәzir jyndanghan dep ekeuin óltirmek bolady. Kópshilikting eshteneden tayynbaytynyn kórgen Masghút pen patsha amalsyz jyndy su ishedi. Qútyryp alangha jetip barghanda halyq ekeuine bas iyedi.Endi búdan bylay aqymaq tobyrdyng aqyldy azshylyqqa ýstemdik etetinin qazaqta Abaydan artyq eshkim aitpaghan shyghar. Abaydyng jolyn berik ústanghan Súltanmahmút aqynda «Bir jerde jiily eken qazyna-mal» dep bastalatyn tamasha óleng bar. Ólenning sonynda elin satyp, elding mýddesine aiyrbastap alghan orden-medalidaryn (Súltanmahmúttyng tilinde «oqa, týime, syldyrmaq, tenge») maqtan etip túrghan qariyagha aqyn:

– Dedim men, qútty bolsyn shekpeniniz,

Artqygha qanday egin ekkeniniz.

Jusaq ta tәnimizden keter emes,

Sondaghy túqym shashyp sepkeniniz, – deydi.

(Qúrmetti oqyrman, siz Abaydyng «Masghúty» men Súltanmahmúttyng atalghan óleninin, maqalamyzdyng ózegi bolyp otyrghan «oqygham joqqa» ne qatysy bar dep qayran qalyp otyruynyz mýmkin. Tikeley qatysy bar. Sol «egilgen egin» qazaq sanasynda jayqalyp ósip, mol ónim berdi. Sodan beri últ mýddesi týkke de túrmaytyn boldy. Aqyn-jazushy, synshy, kósemsózshi, jalpy talantty adamnyng qolynan shyqqan jaqsy tuyndygha degen nemqúraydylyq, ainalyp kelgende tól mәdeniyetke degen nemqúraydylyq. Jamandyq bolsyn, jaqsylyq bolsyn, bir jýrekten, bir kónilden óristeydi).

Alashtyng qayratkerleri – qazaq qoghamynyng songhy passionarlary edi. Biraq olardyng mýddesi kenestik totalitarlyq imperiyanyng mýddesine qayshy keldi. Sol sebepti totalitarlyq jýie olardyng birde-bireuin tiri qaldyrmady.

Áriyne, biz sovettik sosialistik sistemany, jәne sol sistemada ótken jetpis jyldyq tarihymyzdy tolyqtay joqqa shyghara almaymyz. Sosialistik sistemanyng ózine ghana tәn artyqshylyqtary, tipti deseniz ozyq sipattary boldy. Alayda, sosialistik jýiede adamnyng eng basty keregi – erkindik joq edi. Gumanist Pushkinning mynaday óleni bar:

–       Pasiytesi mirnye narody,

Vas ne razbudit chesty klich,

Nasledstvo vam iz roda v rody,

Yarmo s gremushkamy y bich,

Zachem stadam dary svobody?

Ih doljno rezati ily strichi.

Úly gumanisting ólenin qazaqshalasaq tómendegidey bolady.

Beybit halyqtar, osylay jayylyp, jusap jata berinder,

Senderdi namystyng úrany endi oyata almaydy,

Atadan balagha ótken nesibelering –

Syldyrmaq taqqan ajyrghy (moyyngha kiygizetin kisen) men biyshik,

Otar-otar malgha bostandyqtyng ne keregi bar?

Olardy ne soyyp jeu, ne jýnin qyrqyp alyp otyru kerek.

(Nashar audarmam ýshin keshirim ótinem).

Artyq bolar, kem bolar, biraq Pushkin Euraziyalyq alyp imperiyanyng búratana halyqtargha degen pighylyn aina-qatesiz beynelegen.

Sovet zamanynda «Oktyabri revolusiyasy Resey imperiyasynyng ezgisinde otyrghan búratana halyqtardyng barlyghyn qúldyqtan qútqardy» degen әuende myndaghan «zertteuler» jazylatyn. Áriyne, shylghy ótirik. Sovet ókimeti búratana halyqtardy qúldyqtan qútqarghan joq – tek sol halyqtardyng qol-ayaqtaryndaghy kisenge altyn jalatyp qoydy.

Endi býgingi «oqygham joqtyn» geneziysin shama-sharqymyzsha payymdap kóreyik. Adamnyng tәrbiyesi shyr etip dýniyege kelgennen bastalady. Áueli otbasy-oshaq qasy tәrbiyesi, sodan song mektep tәrbiyesi, sodan keyin azamattyq ómir... osylay kete beredi. Qúrmetti oqyrman, Alash qayratkerlerining ómirbayandaryn oqyghanda, «alghashqy bilimdi auyl mollasynan aldy» dep keletin eleusiz ghana mәlimetti talay ret kóziniz shalghan shyghar. Solay bolghan. Adam әueli diny tәrbie aluy kerek. Alashtyng arystaryna bala kezderinde, imannyn, úyat-ayat, ar, kisilikting әlippesin ýiretken, kóbining aty belgisiz qarapayym auyl mollalary eli.

Bilim degen ne? Jay ghana informasiya. Ol informasiya bir halyqta kóp, bir halyqta az. Al adamnyng kәmeleti onyng ózi iygergen informasiyanyng kóleminde emes – imanynda, kisilik salttarynda. Bilim – almas qylysh bolsa, ruhany kәmeleti tolmaghan adam – bala. Es bilmeytin balanyng qolyna qylpyghan qylyshty ústatynyz – sodan keyin ne bolatynyn kóresiz.

Tarihty zerdeleniz. Jamandyqta mini joq imansyz qauymdardyng zansyz egemendik alyp, siqyrly bilimge qol jetkizip, adamdy myndap-milliondap qyratyn qúdiretti qarudy mengerip, keneusiz anandyqtyng jolyna týskenin, aqyr sonynda adamzatqa úly apat, qasiret әkelgenin kóresiz. Áriyne, býkil әlem ozyq tehnologiyalardy mengerip jatqanda, qazaq úlynyng búdan shet qalatyn jóni joq. Bizding aitpaghymyz, iman bilimnen ozyp otyruy kerek. Sovettik oqu jýiesining kemshiligi osy ma dep te oilaysyn. Alayda, jana qoghamdy qúrushylar dindi memleketten alastady. Din endi eshqashanda mektepke jolay almas edi, tәrbie isine aralasa almas edi.

Mine, osylaysha tek qana bilim beretin sovettik mektep qalyptasty. «Kommunistik sanalylyq» dep atalatyn basty ruhany qaghidanyng qyzuy ótken ghasyrdyng 60-jyldaryna deyin ghana jetken shyghar.

Teris qonghan bilim

Qazaqtyng ghylymy men bilimi shetten, orystan, batystan. Al jaqsygha, jarqyn qúbylystargha, talantqa qarsy kýreske bastaytyn nadandyghy men aqymaqtyghy – jergilikti, otandyq qúbylys.

Nege osylay boldy? Sebep bireu-aq: biz aghartushylyq kezennen ótpey birden informasiyalyq qoghamgha ainaldyq. Osy túrghydan kelgende qazaqtyng úly pedagogy, qadirli Ybyray (Altynsariyn) atamyz ben hakim Abaydyng ómirlik isi mýldem basqa qyrynan ashylady. Mektep oqulyqtarynyng birinshi betterinde túratyn «Kel, balalar, oqylyq» degen ólenning birinshi joly alynyp tastalghan.

– Bir Allagha syiynyp,

Kel, balalar, oqylyq,

Oqyghandy kónilge,

Yqylaspen toqylyq.

Alghashynda Ybyray atamyzdyng qalamynan osylay bolyp shyqqan eken búl ólen. Yaghni, әueli Allagha syiynyp, imangha bas úryp alayyq, sodan song óner jinaudyng jolyna týseyik degen sóz. Búl últtyq iydeologiyagha ainalugha tiyis úran edi.

Qazaq aghartushylyghynyng jasy neshede? Bir ghasyrgha da tolmaydy. Aghartushylyq qozghalysty zar zaman aqyndary jәne әr kezde әrtýrli amalmen diny bilimge qol jetkizgen qarapayym auyl mollalary bastaghan. Sodan song búl ýrdis Ybyray Altynsarin men Abay Qúnanbaevtyng shygharmashylyghyna úlasty. El ishinde últtan shyqqan, últyna peyildi mesenat-demeushilerding kómegimen alghashqy qazaq gazetteri, kitaptary shygha bastady. Esenqúl Mamanov degen auqatty qazaq túnghysh ret qazaq romanyna bәige jariyalapty. Jazba әdebiyetting qazaq topyraghyna tamyr salyp kórkengine jәne birden batystyq ýlgidegi iri janrdyng qalyptasuyna yqpal etuge tyrysqan tanghajayyp is. Saharada aqyryndap qoghamdyq-әleumettik oy jandanyp kele jatqan. Sodan song 1905 jylghy orys-japon soghysy, Resey imperiyasyndaghy әleumettik búlghaq, sodan keyin 1917 jylghy topalan...

Alayda, ghasyrgha tolmaytyn ghúmyrynda qazaq aghartushylyghy Alash qozghalysyn tudyrdy. Áriyne, Alash arystarynyng taghdyry ayanyshty, qasireti kókiregimizden eshqashan ketpeydi. Biraq olardyng ómirining ýlgisi kórkem, jarqyn.

Jogharyda aittyq, adamgha tek qana bilim, yaghni, mәlimet qana beretin, ruhany baghytta jalghan, jasandy qúndylyqtardy ghana ústanatyn sovet mektebi ornyqty dep. Býgingi qazaq lek-legimen osy mektepten ótken úrpaq. Osy maqalanyng basynan aitylyp kele jatqan, keleshekten ýmiti bar halyq arylugha tiyis merez – sovet qoghamynyng ruhaniyatsyz, jansyz tәrbiyesining nәtiyjesi.

Alayda, biz aryla almadyq, әli aryla almay әli tozatyn týri kórinbeydi.

Bir jaghy sovettik mektepti de aiyptaugha bolmaydy, sebebi ol da iydeologiyanyng tapsyrmasyn oryndady, iydeologiyanyng qúraly boldy. Ruhany tәrbie ýshin kýresken pedagogtar bolmady deysiz be. Bolghan. Sovet mektebindegi tәrbiyening jay ghana formalizm ekenin, búlay etuge bolmaytynyn, mektep isin týbirimen ózgertu kerek ekenin barynsha júmsartyp (jogharyda otyrghan «kókelerdi» shamdandyryp almas ýshin) aitqan, ruhany tәrbie ýshin kýresken talay pedagogtar bolghan. Biraq joghary biylik, býkil әlemde sosializmning jenisin qamtamasyz etem dep jýrgende búnday mәselelerge, tipti, nazar audara almas edi.

Sonymen biz jalang bilim ghana aldyq, al shyndyghynda týk te alghan joqpyz deuge bolady. Eger de sizge joghary bilim berse, búl sizding ol bilimdi alghandyghynyzdy kórsetpeydi. Bilim berdim degen sóz, ol bilimdi bireu mindetti týrde aldy degen sóz emes.

Aghartushylyq kezennen, ruhany tәrbiyeden ótpegen adam ýstirt bilim alady. Ol bilimnen onyng aqyly artpaydy, kerisinshe nadandyghy terendey týsedi. Arabta «Taghalanghan esek qattyraq tiresedi» («Podkovannyy ishak krepche upiraetsya») degen maqal bar. Ruhany kembaghal adam, jinaghan azynaulaq bilimin, endi, aqiqatqa, shyndyqqa qarsy kýreske júmsay bastaydy. Álbette, ruhany kembaghaldardyng barlyghy nadan emes. Búlardyng ishinde de belgili bir iyerarhiya bar, adam tabighatyn tereng tanyghan, ghylym-bilimning parqyna jetken aqsýiek-aristokrattary bar. Biraq «tartpay qoymas negizge» degendey, kembaghaldyng aty kembaghal. Sebebi, ol aristokrat qanday bilimdi bolsa da, jinaghan bilimin manayyndaghy adamdardyng túnyghyn laylaugha júmsaydy. Ol aristokrat sayysqan adamynyng janyn barynsha auyrtugha tyrysady, ony barynsha jaradar etip qoya beruge tyrysady. Shyndyq, aqiqat – beytarap nәrseler. Álemdegi eng izgi, eng qasiyetti aqiqat, bilimdi podonoktyng auzynan shyqqanda asa las, bylghanysh shyndyqqa ainalady. Atalmysh aristokratqa aqiqattyng da, basqanyng da keregi joq. Onyng jalghyz ghana qamy, múraty – ishindegi jinalghan merezden әlsin-әlsin arylyp otyru. Orysta «izjivati svoy kompleksy» degen tamasha anyqtama bar. Yaghny atalmysh aristokrat, boyyndaghy osy kompleksterdi syrtqa shygharudy ghana kózdeydi. Onyng manayyndaghy adamdarmen qatynasy osyghan ghana qúrylady.

Al shyn bilimdilik, ol mýldem basqa nәrse. Oskar Uaylidting aitqany bar, «Bilimge degen qúshtarlyq úzaq oqu-toqudyn, bilimdilikting nәtiyjesi» dep. Taghy bir ghúlama aitypty, «Adam bilimge jetilgen sayyn bilimge qúshtar bola týsedi» dep. Yaghni, shyn bilimdi adam bilimge jetilgen sayyn búdan da kóbirek oqysam dep armandaydy. Jәne oqyghan sayyn inabaty arta týsedi. «Kәmil insan», «kemel adam» iydealy býkil adamzatqa ortaq. Europa, basyna mәlimet toltyryp alghan adamdy emes – ruhany kәmeletke jetken adamdy ansaydy. Olardyng óz tilinde búnday adam, «jarasym adamy» («garmonichnyy chelovek») dep atalady. Qazaq ta bir kezde bilimdi dep, kitapty kóp oqyghan adamdy emes – izetti, inabatty adamdy aitqan. Adamger adam ghana әdiletti bola alady, aqty – aq, qarany – qara dep әdiletti pikir aita alady.

Áleumettik pikirdi, adamnyn, qoghamnyng ekinshi úyaty desedi. Áleumettik pikirding joqtyghy, nemese, bizshe – «oqygham joq», ol qanday da bolmasyn mindet, әdilet, qúqyq pen aqiqatqa degen nemqúraydylyqty kórsetedi. Qoghamda qalyptasqan, adamnyng oiyna, adamnyng adamdyghyna, qadir-qasiyetine degen óshtik pen jiyrenishti kórsetedi.

Bir ghúlamanyng aitqany bar, «Kitap degenimiz – aina. Sol sebepti ainagha maymyl qaransa, ol ainadan әuliyening beti bolyp shyqpaydy» dep. Sol sebepti, bizding «oqygham joqtardyn» boyyndaghy atalmysh komplekster, búl órkeniyetti jabayylyq qaydan keldi deseniz, taghy da aitayyn – bizding ótken ótkelekterimizden. Bәrin de týsindiruge bolady. Biraq, týsindiru – aqtau degen sóz emes.

Lenin aitypty, «Resey – halyqtardyng týrmesi» («Rossiya – turima narodov») dep. Alayda, Lenin bastaghan bolishevikter eshkimdi de azat etken joq. Patshalyq Reseyden qalghan abaqtynyng syrtyn boyap-syrlap, әdemilep qoydy. Al abaqty – abaqtynyng adamyn ghana tudyrady. Abaqtydan abaqtynyng adamy ghana shyghady.

«Jaraly arystan kompleksi»

Qúrmetti oqyrman, E.Hemingueydyng «Frensis Makomberding bayansyz baqyty» («Nedolgoe schastie Frensisa Makombera») әngimesi esinizde shyghar. Afrikagha ang aulaugha kelgen millioner Frensis Makomber bir kýni bir arystandy atyp jaralaydy. Arystan ózining týgi týstes qalyng shópting arasyna jasyrynyp kórinbey qalady. Makomber ary-beri izdeydi de, taba almaghan son, ózderin bastap jol kórsetip jýrgen Uilson degen anshygha «ýige qaytayyq» deydi. Biraq jolbasshy qaytpaymyz deydi. Makomber shamdanyp, nege qaytpaymyz degende, Uilson «siz jaralaghan arystan basqa bireuge jolyghuy mýmkin» deydi. Búl jerde avtor, «Andy jaralaghan ekensin, isti ayaghyna deyin jetkiz, tauyp óltir. Anyq óltire almaydy ekensing – onda tiyispey qoya ber. Anda sana joq. Sen jaralap qoya bergen ang basqa, esh jazyghy joq, tipti qolyna myltyq ústap kórmegen basqa bir adamgha jolyghuy mýmkin. Jaraly ang sol adamdy shaynap óltirse, búl ólimge siz kinәlisiz» degen oidy aityp otyr.

Múhtar Maghauin «Shaqan Sheri» povesinde Hemingueyding osy iydeyasyn tamasha paydalanghan. Shaqan Sherining lashyghyna jolbarys shauyp balasy men әielin sýirep alyp ketedi. Shaqan ómir boyy osy jolbarysty izdeydi, jolshybay qansha jolbarysty óltiredi. Aqyrynda balasy men әielin jep ketken jolbarysty tauyp óltiredi. Jauynyng terisin irep jatqanda baltasy shaq etip bir qatty nәrsege tiyedi. Pyshaqpen kesip suyryp alyp qaraghanda ol zat orys vintovkasynyng oghy bolyp shyghady. Yaghni, orystyng әskerleri jolbarysty atyp óltire almay, jaralap qoya bergen. Ol jolbarys qashyp kele jatyp Shaqannyng lashyghyna jolyqqan.

Hemingueydyng osy әngimesinen keyin әlemdik mәdeniyettanuda «jaraly arystan kompleksi» («kompleks ranenogo liva») degen termin qalyptasty.

Onyng aldynda «aldanghan әiel kompleksi» («kompleks obmanutoy jenshiny» nemese «kompleks porugannoy jenshiny») degen termin paydalanylatyn. Aldanghan, abyroyy tógilgen әiel esin jiyp, qaytadan sylanyp, totyday taranyp, soghystyng soqpaghyna shyghady, alghashqy kezdesken erkekten qymbat qylyp, ayausyz qylyp kek alady. Endi abyroyy taptalghan erkek, aqyldy bolsa, әieldi keshiredi, keshiruge aqyly jetpese onda ol da әiel zatynan kegin aludyng amalyn izdeydi. Osylay kete beredi. Bir-birinen maghynasyz kek aludyng tizbegi eshqashan ýzilmeydi.

Aseken, Asqar Sýleymenov aityp edi, «Qyz Jibek» filiminde Shege aitatyn «Qan keshu qatal zamanda, qayghyny jengen bar ma eken?» degen sóz osyghan menzeydi. Óneboyyng kekke tolyp, kimnen ese qaytarsam eken dep kele jatqanda aldynnan әiteuir bireu jolyghady. Biraq sen ol adamgha esh qiyanat qylma, sebebi, ol sening aldynnan kezdesti, sening artynda qalghan tariyhqa onyng eshqanday qatysy joq. Aldynnan kezdesken әr adamdy osylaysha kekting zanymen emes, adamshylyqtyng zanymen qarsy al, әr adamdy múghjiza dep qara» dep.

Bizding «oqygham joqtar», osy әrqaysysymyz siyaqty – ótkenning nәtiyjesi. Olardy osynday qylyp shygharu ýshin totalitarlyq imperiyanyng ayasynda ótken songhy jetpis jyl da jetip jatyr. Arystan qúsatyp jaralap, biraq jarasyn emdemey qoya bergen úrpaq adamdardan, qoghamnan maghynasyz kek alumen ómirin ótkizedi.

Shygharmashylyq, óner iygiligin jaratu – jeke jýrgen óner adamdarynyng ortaq isi. Shyn óner adamdarynyng bastary qosylmauy mýmkin, biraq olar jinalyp kelip ortaq is tyndyrady.

Bir-birin týsinu, ortaq pikirden góri ortaq qúndylyqtar deuge keletin nәrse.

Qúrmet – túlghanyng túlghany kuәlandyruy. Óner adamyna degen qúrmetting azdyghy, óner tuyndysyn «oqymadym» nemese «kórmedim», nemese «tyndamadym» (oqy túra, kóre túra, tynday túra) deu – qazaq әleumetinde túlghalardyng az ekendigin kórsetetin ainymas belgi.

Bir-birine eregisken myndaghan «oqygham joq»... Últtyq mәdeniyetke, últtyng talanttaryna degen búnday yqylas-peyilmen qayda baryp onamyz?

Jarqyraghan jarqyn qúbylystargha, talantqa, talanttygha degen óshtik, «oqymau», oqyghangha pikir aitpau, jaqsyny múqatu maqsatynda jamannyng abyroyyn asyru, tirini múqatu ýshin ólini dәripteu, plagiat ... – osy, qylmysty týisikter, ókinishke oray, últtyq minezding basty sipattaryna ainalghan siyaqty.

Men atalghan maqalany osynday notada ayaqtaghym kelmeydi. Oghan sebep, kónilge tútatyn ýlken medeu – qazirgi jastardyng arasynda bastalghan aghartushylyq úmtylys. Qúrmetti oqyrman, baghanadan beri aitylghan әngimening maghan qatysy az. Sebebi men oqyrmannan kende avtor emespin. Joldasym, belgili filosof, kósemsózshi Zira Nauryzbaeva ekeumiz «otuken.kz» saytyn ashtyq. Qúdaygha shýkir, oqyrmanymyzdyng sany jarty millionnan asty. Jastar Astanada bolyp jatatyn týrli sharalarda kezdeskende pikirlerin riyasyz bólisedi, internetke kirgen sәtte eng әueli osy bizding saytymyzdy ashyp kóretinin, bizding jana materialdarymyzdy asygha tosyp otyratynyn aitady. Búl, bizding oiymyz qoghamgha erkin jetip jatyr degen sóz. Al endi on bes-jiyrma jyldan keyingi әleumet, negizinen osy jastardan túratynyn eskersek, onda osy merzimde qazaq halqynyng óresi ólsheusiz ósken bolyp shyghady. Búdan asqan baqyt bar ma! Men búl maqalamda ózimning ayauly qalamdastarymdy, olardyng taghdyryn әngime etken edim. Bir jaghy júbatu, bir jaghy dem beru. Dýniyening basy men ayaghy – «oqygham joqtar» emes. Olardyng pikiri endi eshtenege de yqpal ete almaydy. Dýniyege jana úrpaq keldi. Ol úrpaq ozghan eldermen tenesudi armandaydy, daryny men qabiletin sonyng jolynda úshtaydy. Shyn óner adamynyng zamany endi tuyp kele jatyr.

Sony

(«Almaty aqshamy», 22 mausym, 2013 jyl)