Qazir sәl kidirinkirep qalaghan qazaq últtyq jazuyn latyn әlipbiyine kóshiru bastamasyning týpki maqsaty  orys tilining yqpalynan aulaq bolyp, «orys әleminen» alshaqtau bolatyn. Sonymen búl maqsat soltýstiktegi ýlken kórshini taghy bir ret qatty renjitpeu ýshin joghary jaqtaghylar tarapynan resmy týrde ashyq aitylmay, tek sayasy sarapshylar sebebi men saldaryn san-saqqa jýgirtti jәne jýgirtip keledi.

«Orys әlemi» tújyrymdamasynyng taghan tasy Elisin dәuirinde payda bolyp, onyng iydeyalyq janghyruy men iydeologiyalyq keng qanat jangy Putindik Reseyding qazirgi syrtqy sayasatynnyng ajyramas qúramdas bir bólshegine ainaldy. Búl iydeya men iydeologiyayng basty maqsaty – orys mәdeniyeti men tilin әueli TMD elderinde, artyn ala dýnie jýzinde nasihattau bolyp tabylady.

Ókinishimizge oray, Resey ústanghan syrtqy sayasatta osy iydeya men osy iydeologiya bir kezderdegi Aq patshalyq jәne kenestik Reseyge tәn imperiyalyq ambisiyanyng sayasy kenistikke qaytyp oraluyn tanytady. Putindik Reseyding barlyq basqa elderden ýstemdigi turaly búl doktrinasy RF odan tysqary jerdegi orys tildiler arasynda zor qoldaugha ie bolyp otyrghany da jasyryn emes. Qazirgi Resey búrynghy KSRO qúramynda bolghan búrynghy otarlaryn qazir jeke derbes tәuelsiz memleketsanalsa da, eski әdetimen ashsa alqanda, júmsa júdyryghynda ústaghysy keleid.

Sondyqtan búl iydeologiyanyng Qazaqstannyng aqparattyq kenistigine topansuday aghyndauyna batyl tosqauyl qajet. Biz sóz bostandyghyna kepil berilgen el bolghandyqtan búny onaylyqpen auyzdyqtay almaymyz. Sondyqtanmemleketke qarsy keletin oi-pikirdegi orys tildi aqparat qúraldaryn  destruktivtik baghyttaghy el ishinde últaralyq alauyzdyqty qozdyrushylar qataryna jatqyzyp, Konstitusiyamyzdaghy baptardy olardyng ýnin óshire auyzdyqtau ýshin oryndy paydalana biluimiz kerek.  100 % paydalanu kerek. Óz basym osy maqalany jazu barysyndaghy kózdegeni maqsatym: «orys әlemi» iydeyasyn, iydeologiyasyn TMD basqa elderinde taghdyr jazuymen tarihy otanynan jyraqta túryp jatqan etnikalyq orystar men otarshylyq tildik zobalanynan óz ana tilinde sóileuden qalghan orys tildi azamattardyng problemalaryna ainaldyrushylargha endigi jerde kóz júma qaramaugha kózi ashyq jandardy shaqyru.

Qazaq tilining latyn әlipbiyine kóshui – elimiz egemendik alghannan keyingi qogham ómirining barlyq salalaryn qamtityn kýrdeli, tarihy manyzdy últtyq janghyru ýderisterining eng bastylarynyng biri. Atalghan ýderis qazirgi Qazaqstan túrghyndarynyng mәdeniyetintegi, qoghamdyq sanasy men әleumettik ómirindegi tolghauy toqsan júrttyng bәri birdey qúptay ketpeytin sayasiy-ruhany qadam ekeni dausyz.

Latyn әlipbiyine kóshu qazirgi ghylym men tehnikanyng týp negizi, nyq irgetasy ekeni dausyz. Álipby janghyrtuda biz ekonomika, sayasat, din jәne mәdeniyet faktorlaryn esten shygharmaugha tiyispiz. Atap aitar bolsaq, sonau orta ghasyrlarda diny faktorlar basym bolsa, keshegi HH ghasyrda sayasy faktor sheshushi bolyp talyp, endi mine HHI ghasyrda Resey otarynan qútylghan elderding óz últtyq әlipbiyin tandauda ekonomika men tehnologiya sheshushi ról atqara bastady.

Kirillisadan latyngha kóshu Qazaqstan Respublikasynyng naghyz últtyq memleket qúruynyng alghysharty. Tek últtyq әlipbiyge ie el ghana ózgelerding ishki jәne syrtqy yqpalynan ózining aqparattyq, mәdeni, ruhaniy-bilim beru kenistiginde tolyqqandy qútyla alady. Últtyq jazugha ie bolu eshbir elding syrtqy yqpalyna tәueldi bolmay, últtyq-memlekettik mýddeni qalyptastyrudyng bir nyshany.

Esterinizde bolsa, 2006 jyly Qazaqstan halqy Assambleyasynyng sessiyasynda N. Nazarbaev qazaq tilin basqa әlipbiyge kóshiru mәselesin qyrghyzdan búryn Ortalyq Aziyaghadaghy ózbek pen túrkimennen kóp keyin alghash ret ózge últ ókilderi aldynda sóz etti. Odan keyin: «Áriyne, biz asyqpauymyz kerek, biz barlyq jaqsy jәne jaghymsyz jaqtaryn zertteuimiz kerek» dep sózin týiindedi.

Búrynghy preziydent osy baghyttaghy sayasy qadamyn atta alty jylgha toqtatty. Bireuler búny elimizdegi ózge últ ókilderining tamyryn basyp kórgen kóregendikke balady. Tek N.Nazarbaev 2012 jyly halyqqa jyl sayynghy joldauynda ol búl mәselege qatysty naqty uaqytty qadap aitty: «Biz әlipbiyimizdi latyn tiline kóshirudi 2025 jyldan bastap qolgha aluymyz kerek. Búl búdan bylay barlyq salada latyn әlipbiyine kóshudi bastauymyz kerek degen sóz. Yaghni, 2025 jylgha qaray is-qaghazdaryn, merzimdi basylymdardy, oqulyqtardy jәne basqasyn latyn әlipbiyinde shyghara bastaymyz». Aqyrynda, 2017 jyly latyn әlipbiyine qatysty Preziydent Jarlyghy qabyldandy.

Tili alaqúlalanghan qazaq týgil latyngha bizden búryn kóship, tilining tizginin bosansytpaghan ózbekterde de, orys tilinde oqityndar sany artqanyn nemen týsindiruge bolady. Qazaq ta, ózbek te óz ana tilderinde aqparattyq-ghylymy kenistik qalyptastyra alghan joq. Osy bos kenistikti orys tili basty.

2014 jyly respublikamyzda barlyghy 1918 myng qazaq oqushysy bolsa, qazaq synyptarynda 1716 myng oqushy boldy. Jeti jyldan keyin, yaghny 2021 jyly búl kórsetkishter tiyisinshe 2 636 myng jәne 2 219 myng boldy (derekter ótken jyly jariyalanghan «Qazaqstan Respublikasynyng bilim beru jýiesining statistikasy» últtyq jinaghynan alynghan).

2021 jyly 417 myng qazaq shәkirtining 125,6 myny orys mektepterinde, 290,6 myny aralas mektepterde oqyp jatyr, búl jarty million orys tildi úrpaq ósip keledi degen sóz.

Ala taqiyaly kórshimizge zer salar bolsaq, Ózbekstan Respublikasy Memlekettik statistika komiytetining mәlimeti boyynsha, 2021/22 oqu jylynyng basynda 642,5 myng bala «úly jәne qúdiretti» bilim alghan. Búl 2010/11 jyldarmen salystyrghanda shamamen ýsh ese kóp, ol kezde olardyng sany 220 mynday boldy. Orys últynyng osy eldegi ýlesi 2,8-den 2,1 payyzgha tómendese de orys tilinde oqityn studentterding ýlesi búrynghy 4,3 payyzdan 10,3 payyzgha deyin óskeni ózbekterdi de alandata bastady.

Osy orayda Londonda túratyn tәuelsiz ózbek zertteushisi Álisher Ilhamov: «Olay bolsa jastar, aitalyq, kórkem әdebiyetti qalay tereng mengeredi? Ózbek jәne dýnie jýzi әdebiyetining tarihyn bastapqy derekkózderdi oqymay, tek oqulyqtardan ghana úgha ma? Biraq bizding kóz aldymyzda oqyrmandar arasynda tek balalar ertegileri, oqulyqtar, jergilikti baspasózdegi maqalalar, dýken mandayshalary men әleumettik jelilerdegi jazbalar bar tútas úrpaq ósip jatyr emes pe?» degen oryndy saual qoyady.

Bireuler búny enbek migranttarynyng bala-shaghasynyng orys synyptaryna baruymen baylanystyrady. Endi bireuler ózbek mektepterindegi oqulyq sapasynyng syn kótermeuimen baylanystyrady.

Al ómir sýru dengeyi basqa aimaqtargha qaraghanda әldeqayda joghary jәne әleuetti enbek migranttary salystyrmaly týrde az orys halqynyng ýlesi shamamen 14 payyzdy qúraytyn Tashkentte 481,7 myng oqushynyng 215,8 myny nemese 45,3 payyzy orys tilinde oqityny turaly ne deuge bolady.

Qazaqstan da jana әlipbiyge kóshken kezde Ózbekstan siyaqty qiyndyqtargha tap bolatyny sózsiz. Eng bastysy, latyn әlipbiyindegi әdebiyetting ótkir tapshylyghy. Osy jaghdaydy eskere otyryp, kóptegen qazaqstandyqtar ýshin orys tilinde, kirillisada bilim alu tiyimdirek boluy mýmkin.

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz