(esse)

(esse)

2004 jyly qyrkýiekting 24 júldyzy. Ábiger bolghanymyzgha bir júma. Dýnie qazaqtarynyng úly kósemi Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev elimizge saparlay keletin kýn. Saparlay kelgende osy Qúljada bolyp, memleket jәne avtonomiyaly ólkening basshylarymen keybir mәseleler turaly kenespek. Nәkenning kónilge alghan taghy bir sharuasy – Qytaydaghy qarapayym qazaqtardyng hal-jayyn bilu maqsatynda bir jay otbasyna bas súghyp, nan auyz tiyip attanbaq ekenin úqqan son, oblystyq ýkimetting ornalastyruy boyynsha, belgilengen qonaq keletin otbasynyng qora-qopsysyn tazalap, ýiin rettep, әinegine deyin sýrtip, kәdimgi toy jasaytynday әbiger bop jýrgen jayymyz osy. Belgilengen otbasy oblystyq mәslihattyng búrynghy tóraghasy, zeynetker basshy Ázimbay aqsaqaldyng otbasy boldy. Sebebi, qarapayym otbasy dep bir diqan nemese malshynyng otbasyna  ornalastyrsaq, shetkerirek bolyp, jol alystaydy da uaqyt jar bermeydi, Olay bolatyny berilgen uaqyt basynda 40 minut delingen, keyin 20 minutqa qysqardy. Ekinshiden, qalayda biz ýshin shetel Preziydenti keletin bolghandyghy sebepti, tiyisti memleket qúpiyalyghyna kepildik etu ýshin sol otbasyndaghylar sóz-әreketke erekshe kónil bólui kerek. Ýige qazaq patshasy keldi dep, quanyshty sezimmen lepire sóilep otyrghanda, auzynan keybir memleket qúpiyalyghyna sayatyn sóz-sóilemder shyghyp ketse, «aytylghan sóz atylghan oq», qayta jiyp ala almay úyatqa qalatyn, tipti ýlken isterge baryp kesiri tiyetin jaghday tuyluy ghajap emes. Ol ýshin ol kisilerge aldyn ala «Otbasylyq kurs» ashu kerek. Jópeldemede búl mýmkin bola qoymaydy. Sonymen sayasidyng qyr-syryna qanyq, basshylyq qyzmette bolghan, qart partiya mýshesi Ázimbay aqsaqaldyng ýiine ornalastyrghan jaghday osy.

Qúlegerdey typyrshydyq

Búl men oblystyq ýkimetting kýtip alu basqarmasynda istep jýrgen kezim. Basqarma bastyghy Kamash apay, men jәne kense mengermesinen  IYzәt Ábilmәjinqyzy, zan-týzim basqarmasynan Núrghaysha Júmashqyzy qatarly birnesheumiz osy Ázimbay aqsaqaldyng ýiin retteuge jәrdemge kelgenimizge bir apta. Elbasy kelgende әrqaysymyzdyng óz mindetimiz bar. Men qoy soyyp, qazaqsha jiliktep, balqytyp pisirip,tabaq jasap, ózim bastap kóterip kirip, «әumiyn» dep bata súraytyn boldym. Al, IYzәt pen Núrghaysha kәdimgi qazaq kelinderi retinde qaymaqtap samaurynmen shay qúyady. Kamash apay qajetti zattardy tolyqtaugha kepildik etushi. Elbasynyng núr didaryn kóru orayyna ie bolghandyghymyz ýshin quanyshtan boyymyzda qan tulap, bir týrli sezim biylep, auyzdyqpen alysqan qúlagerding kýiin keship, saghat sanap, úiqy qashyp, sol sәtti kýttik. Kýttik te, Ázimbay shaldyng dәrethanasyna deyin ainaday etip tazalap ýlgerdik. Ázimbay shaldyng ýii qala ortalyghynan Ile ózenining kóne kópirine qaray jýretin joldyng ong qataryndaghy taskópir auyldyq ýkimet ghimaratynyng artynda ghana, ot-elektr stansasyna qúldap ketetin kóshening boyynda eken. Europa ýlgisinde salynghan bir qabat shatyrsha qanyltyr tóbeli, ortasy karidor, eki jaghyna bólinip ornalasqan ýshten alty auyzdy ýi, karidordyng taqalghan basynda qabat ýidegi sekildi tazalyq bólmesi bar. Aula kólemi mólshermen 5 fyn(3 sotok), qaqpadan kire beris ong jaghynda bir auyzdy shayhanalyq ýi, onyng jer asty bólmesi kómirhana etip ornalastyrylghan. Ýiding artyndaghy kóldeneng úzynshaq jerding kóshe jaq shetine garaj salyp, ishki jaghyndaghy qalghan bóligin aq qaldyrmay jemis aghashtaryn otyrghyzghan. Al alty auyz ýiding karidor arqyly bólingen batys ýsh qanatynyng asty as ýy jәne azyq-týlik qoymasy etilgen. Ýy qorghanynyng týbine jýzim otyrghyzylyp, sóremen kire beris shayhana ýige artyp qoyylghan da, qaqpadan kirgen adamgha jasyl karidordan kirgendey jangha jayly әser beredi.

Elbasy keletin kýn de jetti әiteu. Ázimbay shal, úly Shalqar ýsheumiz qoydy artqy aulada soydyq, sol aragha oshaq salyp, ýlken qazan asyp, bir qoydyng etin biraq saldyq, et pisip bola bere Elbasynyng arnauly azyq-týlik tazalyghyna jauapty qorghaushysy Aydar deytin atan týiedey azamat keldi de:

– Etiniz pisti me?– dedi.

– Pisip qaldy, –dedim men.

– Bir kesip beriniz, – dedi de, qolyndaghy kóterip jýrgen chemodannyng ishinen qattamaly qolfongha úqsaytyn aspabyn alyp shyghyp tandayyn ashty, barmaqtay etti tandayyna basyp jauyp, bes on sekunttay túrdy da ekrandaghy ýzdiksiz ózgergen sifyrlar toqtaghanda baryp:

– Jaraydy, etiniz tolymdy, jeuge jaraydy, – dep iyghyn bir qomdady da, aspaptaryn jiystyryp, aldynghy aulagha ótip ketti.

Aydar kesheden beri bar osynda, aulanyng tórt tarabynyng qauipsizdigi men ortasynyng tazalyq ólshemin múqiyat tekserip jýrgen. Deneliligi sonsha, әdettegi ýiding esiginen tura kirse, eki iyghy eki jaqtaudy soqpasa da syzyp kiretindey, boyy, Qúday-au, eki metrden әlde qayda artyq. Men әdette boyym 182 sm, salmaghym 98 de 101 kilogram aralyghynda tartyp jýretinmin. Keshe onymen esik aldynda suretke týskemiz, býgin әlgi suretterimizdi kórsek, Aydardyng qasynda toktan shyqqan balapanday kórinedi ekenbiz. Býgin tәnerteng Aydar bizge qadaghalay tapsyryp:

- Sizderding qúbyr sularynyzdy ýlken kisige ishuge bolmaydy, óitkeni sizderding qúbyr sularynyz túndyru barysynda qúramyndaghy as qortugha jәrdemshi minaraldar sýzilip tastalghan, sizder shaydy da, etti de minaral sumen qaynatularynyz kerek, – degen. Sosyn kadimgi kenselerge qoyylatyn elektrli su qaynatqyshtyng tóbesine tónkere salatyn 20 kilogramdyq minaral sudan 6 qútysyn әkelip, shay men etke jalpy ýsh tórteuin istetkenbiz.

Búl kezde samauryndaghy shay da qaynap, qaymaqty sýtimen qúya salatynday dayyn bop túrghan. Dastarhan toly tagham. Qonaqtar kelip otyrsa, etimdi tartsam ghana boldy, mening mindetim bitkeli túr. Aydar myrza bir kezde, bir nәrse esine týskendey: .

- Qanday shay dayyndadynyzdar? – dep súrap qaldy.

- Sýtti shay qúyamyz ba dep, – dedik ýy iyesi bәibishe bar bәrimiz.

- Joq, bolmaydy. Ýlken kisige sýtti shay ishuge bolmaydy. Ol kisi bir jyl boldy, densaulyq ýshin kók shay iship jýrgen. Onyng ýstine sizderding sýtternizding sapasyn biz әli teksergemiz joq. Óitsenizder ýlken kisini auyrtyp alasyzdar,–dedi. Shamasy sol kezde bizding elde ausyldyng qútyryp túrghandyghynan habardar bolsa kerek.

- Kók shay da dayyn, qajetine qaray bolar dep, alty-jeti týrli shay dayyndap qoyghanbyz, tandaghanyn ishedi, –dep bizding kýtip alu basqarmamyzdyng bastyghy Kamash apay sóz qystyrdy.

Sonymen kók shay ishiletin boldy. Bir kezde Aydar menen:

- Siz búl otbasymen qalay tuysasyz?– dep súrady.

- Joq, mening búl otbasymen tuystyq qatynasym joq, oblystyq ýkimetting ornalastyruymen Elbasynyng qyzmetinde bolugha jiberilgenmin, – dedim shynymdy aityp.

- Onda bolmaydy, – dedi Aydar. - Ýlken kisi osy otbasyna ghana kelgen. Búl otbasymen tuystyq qatynasy joq adamdardyng múnda boluyna bolmaydy, әsirese, әkimshilikten adam qatysuyna bolmaydy, sizder dereu ketip qalynyzdar, bolmasa, artqy aulagha baryp jasyrynyp qalularynyzgha bolady.

«Preziydent tayaq alyp qumaydy»

Tóbeme bir qoyghanday boldy, bir aptadan beri Ázimbaydyng dәrethanasyna deyin tazalap, qúraq úshyp jýrgendegi tórt kózben kýtken, ansaghanymyz osy sәt emes pe edi. Mynalaryng quyp shyqsa ne boldyq sonda! Kamash apaygha aittym:

– Endi qaytemyz?

Ol kisi:

- Preziydent kelgende bizdi tayaq alyp quyp jýredi ghoy deysing be, shyqpaymyz osy auladan, sonsha uaqyt tosqan bir oraydy qalay qoldan bermekpiz. Qolyn qysyp, sәlemdesip núr didaryn kórip qalayyq Elbasynyn, –dedi.  Álgi sózdi maldanyp, Kamash apaygha arqalanyp, ainalsoqtap aulada jýrip aldyq, Aydar birneshe ret eskertti, betbaqtanyp jýrip aldyq, ol da bizdi quyp shygha almady. Óitkeni biz otyraqty elding búzauymyz ghoy. Uaqyt tayap keledi. Men etimdi týsirip, ýsh tabaq etip jasap, tarta salatynday etip dayyndap qoyghamyn. Bata súrau mindetim taghy bar. Tyqyrshyp túrmyn.

«Keldi, keldi» dep esik jaqqa qalbalaqtap jýgirdi bireu, eleng ete qaldyq.

Kelgender Qazaqstan jaqtyng tilshileri bolyp shyqty. Túrqy shaghyn, sary shashty qazaq qyz, qolynda qalam-qaghazy bar, qasynda alpamsaday apparat kótergen qazaq jigit keldi de, ózderin qysqasha tanystyryp, asyghys amandasty da, ýy iyelerimen tanysyp, aty-jónin, qyzmet ornyn, otbasynyng basqa mýshelerining de aty-jóni men qyzmet oryndaryn, osy otbasymen tuystyq baylanysyn qaghazgha tolyq naqtap týsirip jatty .

- Otaghasy qaysy kisi?

-  Menmin, – dedi Ázimbay aqsaqal.

– Aty-jóniniz?

– Ázimbay.

– Ne qyzmet isteysiz?

– Oblystyq sayasy keneste.

– Sayasy kenes degen ne?

– Ákimshilik aqylshy organ.

– E, onda ne isteysiz?

– Jay kәdirmin (Elbasynyng talaby jay búqaranyng hal-kýiin kóru, basshymyn demey, jay kәdirmin dep aitu sayasy tapsyrma bolatyn) .

– Kәdir degen ne?

– Jay qyzmetker degen sóz.

– Myna kisi?–bәibishesine qarady.

– Búl kisi mening әielim.

– Qayda, ne isteysiz, apay?

– Oblystyq dostyq doghdyrhanasynda.

– Shipagersiz be?

– IYә, shipagermin.

...

– Mynalardyng bәri sizding balalarynyz ba?

– IYә, mynau ýlken kelinim, mynau ekinshi úlym, mynau qyzym, mynau kýieu balam, myna jigit jiyenim, mynau bes jasar jiyen nemere qyzym, – dep ekeui bala-shaghalaryn týgendep shyqty.

– Ýlken úlynyz nege kelmegen?

– Ol qazir sizderding elde jýr.

– Jay ma?

– IYә, tuysshylap, sauda jasap, tirshilik jayymen degen siyaqty.

Tanystyq hatqa týsken song tilshiler, ýlken kisi kelgende sizder qaqpadan kirgennen retiniz boyynsha tizilip túrasyzdar dep, qatargha túrghyzyp qoydy, qatardyng sonyna ala Kamash apay ekeumiz oryn kózdep qoydyq, eki qyzymyz ýide, samaurynnyng qasynda.

Artynsha eki-ýsh qorghaushy kirip keldi, qasynda Qytaydaghy qazaq konsulinyng sol kezdegi bastyghy bar.

-Myna ekeui tang atqansha úiyqtamay, bizding ýiding tórt tóniregine kýzetke túrdy, –dedi ýy iyesi Shalqar Ázimbayúly tórteuding ishindegi eki oqqaghardy kórsetip. Onyng artynan bizding elding onshaqty tilshisi topyrlap biraq keldi.

- Mynalardyng bәri ne isteydi?– dep iyghyn qomdap alaqanyn jaydy qorghaushynyng bireui.

– Tilshi.

- Osynsha kóp tilshining ne qajeti bar? Bir operator, bir tilshi bolsa jetedi ghoy. Basqa aqparat pen telearnalargha osylar kóbeytip joldap jiberse boldy emes pe? Ekeui qalyp, qalghany qaytsyn mynalardyn. Kim sheshedi búl júmysty, qaytarynyzdar mynalardy.

Sonymen sausyldaghandardyng ekeui ghana qaldyrylyp, qalghany túmsyqqa qaghyldy. Manyzdy isterdi ýkimet jaghynan arhivke alu ýshin ózimizding arnauly fotografty әreng qostyrdyq, ýsheui qaldy.

 

Bir týnde tóselgen asfalit

 

Elbasy kelgende keskinge alyp, suretke tartamyz dep ýy iyesi әigili sifrly apparattar dayyndap qoyghan bolatyn, onyng bәrine jol qoyylmady. Memleket jaghynan belgilengen zandy tilshilerden basqa eshqanday jeke adamnyng keskinge, suretke aluyna bolmaydy dep apparat bitkendi jighyzyp tastaghan.

–Ýlken kisimen suretke týsip estelik qaldyru mýmkinshiligi bola ma bizderge?– dep súradyq әlgilerding birinen.

- Bolady shay auyz tiyip shyqqan song armansyz estelik qaldyratyn bolasyzdar, ol oray beriledi barlyqtarynyzgha, – dep sendirdi ol.

–Keldi, keldi,–degen bireuding kýnkilimen taghy elendey qaldyq. Búl jolghysy shyn boldy. Qaqpagha kelip toqtaghan kólikting dauysyn da estimey qalyppyz. Óitetini Ile ózeni kópirine ketetin ýlken asfalit joldan beri búrylghan 200-300 metr jerde keshe kesh biz qaytqangha deyin asfalit joq, shaghyn tastaq jol bolatyn, tanerteng kelsek, asfalit Ázimbay aqsaqaldyng qaqpasyna biraq tirelipti. May tósep, taptap, betine qúrghaq sement shashyp, ony tegis sypyryp, bozang tartqan búryn jatqyzylghan asfalit etip ýlgergen eken basshylyq. Bir shaytanshaq ta saldyrlamay ótpeytin jolgha ýirenip qalghan qúlaq, tynyshtyqty sezbey qalyppyz.

    Bәrimizding kózimiz qaqpada, baghanaghy ret boyynsha qatardyng sonynda, Ázimbay shaldyng jiyen úlynan keyin Kamash apay ekeumiz túrdyq. Kamash apay aitqanday baghanaghy bizdi qualaghan oqqagharlar Elbasynyng tóniregine jinalyp, bizben júmysy bolmay qaldy. Baghana aldymen kelgen ekeuining ishinde qanyltaqtau, qonyr kózdi, sary jigit Nәkenning ong jaghynda qatarlasa kirip keledi. Biz qaqpadan kire beris sol jaqqa tizilgenbiz. Orta boyly, buryl basty, qarakók kastumy, boyyna qúp jarasqan, ishinen kiygen auakók jeydesi men qighash qylang jolaqty qara galstugi tipti de myrza kórsetken, iman jýzdi, denesin tik ústaghan, sergek, biday óninen góri aqqúbalau, kózi toqtausyz tezdeu qimyl jasaytyn, qoly bir adammen amandasyp bolghansha kózi bes adamdy sholyp bolatyn saq beyne Elbasyn da óz kózimizben túnghysh kórip túrmyz. Qaqpadan kire reti boyynsha ýy iyesi Ázimbaydan tartyp birden qol alsyp kele jatqan Elbasy bizge de jaqyndap keledi, jaqyndaghan sayyn jýregimiz atqaqtap, әlde qanday bir maqtanysh, quanysh, merey, shattanys aralasqan alaqyzu sezim biylep ketti denemdi. Mine, qol alysyp ta ýlgirdik.

- Assalaumaghalaykom, – dep qol úsyndym.

- Uaghalaykýmassalam, –dep qolymdy alghan Elbasymen lezdik kóz týiilistegi jan dýniyemdi aityp súrama. Lezdik bolsa da adamgha óte yjdaghatpen, bar nazarymen, meyirimmen, tereng qaraydy eken. Qasyndaghy oqqaghar mening búl otbasynyng mýshesi emes ekenimdi baghana bilgen ghoy. Elbasy bir bassa bir, eki bassa eki basyp qatarlasyp erip keledi. Elbasy kimmen qol alyssa onyng qong qonyr kózi soda. Qaghylez baqylaydy. Bir qarasam tipti maghan kelgende kózi ónmenimnen ótti. Meyli, ol onyng mindeti. Al men Elbasymen qol alysqanyma maqtanam. Qatardyng eng sony men edim. Qol alysudan song ýige kire beris basbaldaqty núsqap, «qane, ýige kirinizder» dep jol núsqadym. Ol kisi jay basyp ýige kirip ketti. Artynan ergen toptyng ishinde, at-ataghy belgili, Uang ly chuan, Ashat Kerimbayúly, Alpysbay Rahymúly, sol kezdegi oblys bastyghy Qyzayjan Seyilqojaúly jәne bir top aghalar, qasqa-jaysandar kirip ketti, ortalyqtan jәne qatysty ministrlikten, oblystyq ýkimetten Qytay basshylar keldi degen, solar boluy kerek, qaysy birin tanimyz. Aldy-artty orap, apparatynyng shyraghyn jarqyldatqan tilshiler de birge kirip ketti.

 

Kәdeli tabaqty әreng qabyldady

Olar kire salysymen, men as ýidegi dayyndap qoyghan kәdeli tabaghyma jýgirdim. Qonaq dastarhany ortadan kire qalghan sol jaq 1-bólmedegi ýlken qonaq ýige jayylghan. Keng de úzyn as ýstelin ainaldyra 24 oryndyq qoyylghan. Qonaq sany 22, ýy iyesimen lyq tolady. Al, oqqaghar, tilshi, kýtushilerge oryn ornalastyrylmaghan. Bir qoydyng etin ýsh tabaqqa bólip, kelistirip jasap qoygham. Bas tabaqty ózim kóterdim, ýsh jigit qonaq bólmesining esik aldyna jetip keldik. Nәkeng bir audarmashy, jeti oqqagharmen jýr eken. Jeti oqqaghardyng baghanaghy qanyltaq qonyr kóz jәne túrqy sonymen qaraylas taghy biri esikting eki jaghyna mýsindey qatyp qarauylgha túra qalypty. Qalghan beseui ana bes auyz ýidi birden kirip qauipsizdigin tekserip jýr eken. Esiktegi eki qarauyl kәdimgi mashinany toqtaugha búiyrghan jol saqshysynyng isharatyn istep, ong jaqtaghysy sol qolymen, sol jaqtaghysy ong qolymen meni toqtaugha búiryq etip, eki iyghymnan iytere qaldy.

- Joq, múnynyz bolmaydy. Ýlken kisi búl otbasygha tek shay auyz tiyip attanamyz degen, et jeymiz dep aitpaghan ghoy, býitsenizder ýlken kisini renjitip alasyzdar, alyp ketiniz, – dep tigildi maghan. Esik ashyq túr, Elbasy esikke qarsy qarap tórde otyr eken. Bәrin kórip túr da, estip túr. Mýmkin ózining salghan shektemesi shyghar. Eki iyghym iyteruli, qolymda bas tabaq, esikte men túrmyn.

Nәkenning bir jaghyna Uang ly chuan, bir jaghyna Ashat Kerimbay, Alpysbay Rahymúly qatarly aghalar jayghasypty, qalghandaryn týgendeu mening mindetim emes. Esikten kire beris oryndyqta, esikke artyn berip, oblys bastyghy Qyzayjan Seyilqojaúly aghamyz jayghasypty da, onyng ong jaghynda ýy iyesi Ázimbay, odan bәibishesi otyrypty. Ázimbaydyng orny Nәkene qarama-qarsy eken. Ishki jaghyn kóre almadym.

Oqqaghardyng sózin ýy ishi týgel estidi. Biraq eshkim eshtene aitqan joq. Ýy ishi bir sәt qúlaqqa úrghan tanaday tyndy da qaldy. Tynyshtyqty búzyp, qimyldaghan, keremet keskin ýkim jasaghan Qyzayjan agha boldy. Ornynan qarghyp túrdy da, maghan kelip: .

- Ákel, seni kirgizbese men alyp kireyin, – dedi de, qolymdaghy tabaqty alyp, ýige kiruge ontaylanghanda, әlgi oqqagharlar, maghan istegenin sóz әreketin ol kisige de qaytalady. Qyqang әuelgi әdetimen әlgi ekeuining betine syzdap bir qarap aldy da:

- Túr bylay! Nemenene әkirendeysin!  Qara myna shanyraqqa! Ár elding salty basqa, iyti qara qasqa degen. Biz búghan birdene qosyp qoydy ghoy deysing be? Áumin dep bata súrau atam qazaqtyng salty. Jemese, aldynan qaytar. Bosat, joldy! – dep zekip tastady. Aytargha bolmasa, myna ekeui sasqalaqtap, jibererin de, jibermesin de bile almay, shaylyghyp qaldy. Tórde otyrghan Elbasy onan arman qysyldy. Búl aralyqta basqa bes auyz ýidi ainalyp tekserip jýrgen bylayghy beseui de jaqyndap keldi. Ishindegi eng jasy ýlken, múrty últaraqtay, boyshandau qara (sóitsem múnym qazirgi Kәrim Mәsimov eken, keyin saylanghannan keyin biraq bildik):

–Jiberinder, jiberinder, úyat bolmasyn, – dep edi, Qyzayjan aghanyng zekuinen shaylyghyp jibere salugha shaq qalyp, óz jaghynan bir emeurin kýtip әreng túrghan myna ekeui jandaryna qaray bir-bir qadam syrghyp joldy asha qoydy.

- Áumiyn! – dedi Qyzayjan agha basty alyp kirip.

- Áumiyn! – dedik bәrimiz. Sabasyna týsken Elbasy qol jayyp, әueli sizderden bolsyn degendey, osy dastarqandaghy ózinen basqa jerlik qazaqtyng ýlkenderi Ashat agha men Alpysbay aghagha qarady. Ol kisiler de «sizden, sizden» dep qoldary jayly kýiinde ózine qarady. Elbasy batasyn kelisken keng qazaqtyng saghym oinaghan dalasynday keninen kósiltip, kónilge núr úiytyp, aghynan aqtarylyp, dәstýrlige juyqtau bastap, zamanagha saydyryp baryp, úzaqqa sozyp jibermey óte dәmdi de mәndi etip jasap baryp, biraq bet sipady. «Allahuәkbәr!» dep bet sipaghan bes qazaqtyng dauysy býkil Ile angharyn busandyryp jibergendey boldy.

 

 Patsha bergen qúlaq

Tabaq tartylyp bolghan song jetim balasha esikten syghalap túrudyng orny joq, ýsheumiz shyghyp kettik. Qonaq ýiding aulagha qaraytyn kýngey jaq terezesinen (biyikteu edi) ýidegi әngime kýngirlep anyq estilmeydi eken. Bar armanym Elbasyn eng jaqyn aralyqtan kórip kóz aidyn bolyp, óz auzynan tól әngimelerin estip qalsam degen oy ghana. Bir nәrse izdegen bolyp karidorgha kirdim, esiktegi eki oqqaghardan eki qadam ary baryp túryp, ýiding ishine qúlaq týrmekpin. Elbasy qolyndaghy bastyng qúiqasyn óz qolymen kesip, әrbir adamgha ýlestirip otyr eken. Kirip bara jatqanymdy kózi shalghan Elbasy «Mә, mynany janaghy nemere qyzgha bershi»  dep qaldy. Sóz maghan aitylghanday bolghan son, esikte toqtay qaldym. Maghan aldynala kesip tabaqtyng shetine qoyyp qoyghan qúlaqty úsyndy, Qyzayjan agha qol jalghady, men ony Ázimbaydyng aulada oinap jýrgen bes jasar jiyen nemere qyzyna ústattym.

– Kim berdi?

– Ala ghoy, jey ghoy, saghan ber, – dep patsha berdi.

–  Patsha berdi?! – dep sәby jýregi jarylarday quanyp, tebirenip qúlaqty qolyna alghan bala, aulada jýrgen basqalargha maqtanyp, «Patsha berdi» dep bir kórsetip, bir tistep jep jýrdi.

Áldeneni syltauratyp syrtta túra almay qayta kirdim karidorgha. Esikten qarap óttim. Aqboz kastum  kiygen, naghyz qazaq túlghaly, orta boyly, tolyq jigit, Elbasynyng jeke audarmashysy ekeni anyq (búl jigitti qysta telearnadan qysqy olimpiadanyng ashylu, jabylu saltanatynda taghy Elbasynyng janynan kórdim, ondaghysynan edәuir semirip ketipti), Elbasy men Uang ly chuannyng ortasynan artjaqta túryp, qaysy qytaydyng sózi bolsa da qalt jibermey, sәl enkeyip, sybyrgha jaqyn kýbirmen Elbasynyng qúlaghyna audaryp túr. Bizden qytayshagha audaru mindetimen oblystyq partkomnyng audarmashysy, maytalman audarmashy Mәdy Taytorin kirgen. Eki búryshqa janaghy bes auyz ýidi tekserip jýrgen oqqaghardyng ekeui kirip túra qalypty. Qalghan ekeui ishki búryshta bolsa kerek. Búlar baghana qaqpadan alghash kire qalghanda, jýgire basyp, aulanyng búrysh-búryshyn tekserip, artqy oilagha ótip, ýiding aldy-artynda túryp, bir-birimen jaghalaryna ornatylghan týimedey tildeskileri arqyly kýbirlesip jatqandar edi.

Et jemeytin qazaq qayda? Elbasy tamaqtan ala otyryp, bayyppen, yjdaghatpen әngime aityp otyr eken.

– Dýniyejýzinde óz últyn bir tudyng astyna jinaymyn dep jar salghan ýsh memleket bar, sonyng biri biz. Alghash egemendik alghanda jer sharyna taryday shashylghan qazaq qandyny bir kók tudyng astyna jinaymyn dep býkil dýniyege jar salghanmyn. Qúdaygha shýkir, sodan beri oralmandardyng kóshi ýzilgen joq. Biraq әli de әr elde kóptegen qandastarymyz bar. Endi, adam degen solay ghoy, qay jer ózine jayly bolsa, sol jerde túrghysy keledi.Sizder ýshin de solay, búl jaqta túrsanyzdar da bolady, biz jaqta túrsanyzdar da bolady, –dep jatyr eken. Esiktegi ekeui «Osydan bir qauip kele me» degendey, kózining qyiyghymen maghan qayta-qayta qaray bergesin aqyryn syrtqa shyqtym.

Kóp ótpey qayta kirdim. Búl kezde tamaq ta jelinip bop qalghan siyaqty, Elbasy arnauly kýtushi IYzәt pen Núrghaysha qúighan kók shaydy soraptap qoyyp, qasyndaghy oqqaghargha qarap edi, ol bir júdyryqtay shaghyn tórtbúryshty qorap úsyndy, qorapty qolyna alyp qaqpaghyn ashqan Elbasy:

- Mynau bizding Astana qalasynyng bederi týsirilgen znak edi, estelik bolsyn, – dep Ázimbaygha úsyndy. Onan ana búryshtaghy bireusine qarap edi, ol mólshermen taghy bir biyiktigi eki qarystay keletin tórtbúryshty qorapty ústata qoydy.Patsha araghy bolar dep oiladym ishimnen.

- Mynau bizdegi altyn adam múnarasynyng beynesi, – dep úsyndy. Odan: 

- Balalaryng әlemning barlyq jerindegi janalyqtardan habardar bolyp, әlemmen tildesip otyrsyn dep bir kompiuter ala kelip edim, az bolsa da kóptey kórip qabyl alynyz, – dey bergende, qay uaqytta alyp kirip ketkenin kim bilsin, ishki jaqtan eki oqqaghar eki-ýsh jәshikti kóterip shyqty. Áygili markaly kompiuter, lazerli mashinkasymen eken. Múny kórip Ázekenning kishi úly Shalqar múrtynan kýldi.

Syrtqa qayta shyqtym, jyltyndap qayta-qayta kirip-shyghyp, әsirese esiktegi eki oqqaghargha sýikimim ketken shyghar. Biraq ózimdi toqtata almadym.

«Jering tar eken, ә»

«Shyqty, shyqty» degen bireusining dauysymen aulada jýrgen men esikke qaradym. Elbasy shyghyp keledi eken. Esikke siysynsha oqqagharlar eki jaghynda, artynda keledi, basqalary dәrejesi boyynsha shúbay eripti. Ýiding basbaldaghy tigildeu, tarlau edi, sol qolymen reshetkadan sipay ústap týsip kele jatqan Elbasy:

– Myna basbaldaghyndy kishkene kenirek, jadaghayyraq etip jasasang bolmay ma, ana nemerelering qúlaydy ghoy mynadan, – dep bir qoydy. Basbaldaqtan týsip bolghan song ýiding búryshyna baryp art jaqqa bir qarap, 5 fyn(3 sotok) jerde tyghylyp otyrghan aulany kózimen bir sholdy da:

– Áy, jering tar eken ә,–dedi de, basqa eshnәrse aitpay qaqpagha qaray bettedi. Jeti oqqaghar ekeui eki janynda bir metr aralyq qaldyrghan, qalghandary artynan qoldaryn ózara aiqastyryp, Elbasyn jarty shenber formasynda qorshady da, eshkimdi jolatpay әketip bara jatty. Baghanaghy eki oqqaghardyng «shay iship shyqqan song suretke armansyz týsetin bolasyzdar» degeni aldausyratqany boldy. Eshqanday estelik qalmaytyn boldy. Bir estelik suretim joq, Nazarbaevtyng qolyn ústadym degenge kim senedi. Estelik alyp qalu kerek edi. Endi qarmanbasaq ýlgermeytin boldyq. Áne qaqpagha da bardy, attap shyqsa, arjaghynda kóligi túr, minedi de ketedi. Qalatyn boldyq it bolyp. Bolmady. Shúbap kele jatqan toptyng syrtymen janay jýgirip aldygha ótip, Elbasynyng syrtynan qatarlasa kelip:

– Ýlken kisi, Sizben birer parsha suretke týsip, estelik qaldyrugha bolar ma eken?– dep qoyyp qaldym. Búl kezde qaqpadan shyghyp ta bolghan edi. Bizding basshylar jaghy jek kórgen beynemen betime ajyraya qarasty. Óitkeni tazshanyng hangha beybereket tóte sóileuine bolmaydy ghoy, ýy iyesi men «úsaq» qazaqtar jaghy jýregindegisin jetkizgendey maghan rizashyldyghymen bir-bir qarasyp aldy da kózin, nazaryn Elbasyna  audardy.

- IYә, әbden bolady ghoy, kelinder,–dedi de toqtap, eki jaghyn núsqap túra qaldy. Osy sәtti tyqyrshy kýtken el, dórekileu bolghanyna qaramastan asyghys-ýsigis Elbasynyng jan-jaghyna japyrlay úilyghyp jatty. Ákimshilikte istegendigim ýshin de dәreje degen nәrseden óte almay, aldymen ýlkender men basshylar túrsyn dep tosyp baqsam, maghan kel, sende suretke týsip al deytin adam tabylmaytyn siyaqty. Sosyn oiladym, eshkim ishinen tynyp ýndemegende, «suretke týsip estelik qaldyrayyq» dep Elbasyna tike aityp toqtatqan men edim, endi men ne ýshin shetke túrady ekem dep. Sóittim de, jýgirip baryp oryn tappay opyr-topyr bop jatqan toptyng artyna ótip, Ázimbay shal ekeuining artynan, ortasynan kelip, Elbasynyng sol jaq iyghynan qarap túra qaldym.Aynalasy birneshe sekund qana boldy, tilshilerding apparattary nayzaghaysha jarqyldap ketti.

«Elbasy ústaghan qolymdy jumaghan kýii...»

 

Elbasy jýretin ynghay bayqatyp kólikke qaray bet alghasyn eriksiz ornymyzdan biz de qozghaldyq. Saqshy mashinasynyng jol bastauymen, erekshe dәrejeli qúrmet retinde qorghaugha alynghan kólikter tizbegi, oblystyq ýkimetting qarsysyndaghy on eki qabat «Jiyanjún-Shuanchyn» qonaqjayyn betke alyp attanyp ketti.Tanertennen beri syrtqa shyqpaghan song bilmeppiz, joldyng eki jaghyna әr 10 metrge birden saqshy ornalastyryp tastalypty. Kamash apay óz kóligimen sol toptyng artynan ilesip ketti, qonaqjaygha ornalastyru men onda el atynan beriletin keshki qonaghasyda tiyisti mindeti bar. Al men jәne Izat, Núrghaysha ýsheumiz tapsyrma boyynsha artyn jiystyryp, qonaqjaygha sonynan baratyn bolghanbyz. Sharuany tyndyryp bolyp barayyq desek, qonaqjaydyng tóniregindegi kósheler jan balasyn ótkizbey jatypty. Amalsyz keshki qonaghasyda Elbasynyng qyzmetkerlerining qatarynda bola almay qaldyq.

Ol kýngi erekshe shattanghan biz ghana emes, oblystyq әn-by ýiirmesindegi qonaghasyda arnauly óner kórsetuge barghan ónerpazdar da qol alysyp, jýzdesip, suretke týsip estelik qaldyrypty. Arnauly dayyndalghan shaghyn konsertting basyn Elbasynyng sózine jazylghan Bekbolat Tileuhannyng әni "Elim meninmen" bastaghanda, eleng etip, әngimesin short toqtatyp, kesesin qoyghan Elbasy ornynan túryp, sahnagha jalghyz shyghyp, әnshilermen qol alysyp, әn ayaqtaghansha birge aityp túrdy dep, әnshiler ertesi jaryla quanyp әngimeledi. Solardyng ishinde, әigili jas әnshi Toqtar Meyirqan úlynyng erekshe tolqynyspen:

– Elbasy ústaghan qolymdy jumaghan kýii ýige baryp úiyqtap jatqan tórt jasar qyzymnyng mandayyna bastym, – degen әngimesi әli esimde. Elbasynyng núr didaryn kórip, qolyn ústaghan basqa әnshiler de sonday sezimde bolghan shyghar...

Aytpaqshy, sondaghy suretten ýkimetting arnauly fototilshisi tartqan eki suretti kózimning qarashyghynday ayalap, ómir boyy saqtaugha bekidim. Alghash «Assalaumaghalaykým» dep sәlemdesip, qol berip túrghan suret pen, sonyndaghy toptyq suret eng bagha jetpes asyldarym menin. Tym qúrysa keyin sәti týsip atajúrtqa baryp jatsaq, «bir el bir jerde jýrip sender jýzin kóre almaghan Elbasynyng qytayda jýrip qolyn ústap, birge suretke týskem men» dep maqtanugha da kerek shyghar.

(Eskertu: týpnúsqada avtordyng jazu mәneri saqtaldy)

Abai.kz