Kiyeli jer, qasiyetti topyraq, erekshe jaratylys. Iә , búlar Manghystau jerining enshisindegi qúbylystar. Kók aspany – úrpaghynyng kemel bolashaghy ýshin jaratqangha ýzbey dúgha etushi әuliye-abyzdarynyng ruhtaryna toly, jerining asty – Jaratqannyng pendesining iygiligine jaratqan baylyghyna toly qasiyetti mekende ýlken iygilikti is atqaryluda. Ol әriyne, Allanyng sýiikti qúly, halqynyng ruhany ústazy Pir Beket atanyng 260 jyldyq mereytoyyn keng kólemde atap ótu sharasy. Óskeleng úrpaqty adamgershilik pen imandylyqqa tәrbiyeleuge sebep bolatyn atalmysh sharanyng layyqty dengeyde ótkiziluine ýles qosyp jýrgen barsha azamattargha Alla Taghala quat bergey!

Kiyeli jer, qasiyetti topyraq, erekshe jaratylys. Iә , búlar Manghystau jerining enshisindegi qúbylystar. Kók aspany – úrpaghynyng kemel bolashaghy ýshin jaratqangha ýzbey dúgha etushi әuliye-abyzdarynyng ruhtaryna toly, jerining asty – Jaratqannyng pendesining iygiligine jaratqan baylyghyna toly qasiyetti mekende ýlken iygilikti is atqaryluda. Ol әriyne, Allanyng sýiikti qúly, halqynyng ruhany ústazy Pir Beket atanyng 260 jyldyq mereytoyyn keng kólemde atap ótu sharasy. Óskeleng úrpaqty adamgershilik pen imandylyqqa tәrbiyeleuge sebep bolatyn atalmysh sharanyng layyqty dengeyde ótkiziluine ýles qosyp jýrgen barsha azamattargha Alla Taghala quat bergey!

    Tamyz aiynyng basynda, yaghny Pir atamyzdyng mereytoyy qarsanynda ólkemizge Ózbekstan Respublikasynyng Horezm oblysynan bir top ókilder kelgen bolatyn. Horezm oblysynyng Hiua qalasy Beket atamyzdyng oqyp, bilim alghan jeri ekendigi kópshilikke mәlim. Ókilder qúramynda Ózbekstan Respublikasynyng «Mamun» akademiyasy múrajayynyng diyrektory Abdulla Abdrasulov, Hiua qalasyndaghy «Ichan qala» memorialdyq keshenining ghalym-hatshysy Kәmiljan Qúdaybergenov jәne Beket atanyng ústazy qoja Baqyrjan qajynyng úrpaghy Nazarbay Redjepbayúly myrzalar boldy. Qúrmetti qonaqtarmen «NúrOtan» halyqtyq-demokratiyalyq partiyasy oblystyq filialy tóraghasynyng birinshi orynbasary, Beket atamyzdyng 260 jyldyq mereytoyyn atap ótu jónindegi úiymdastyru komiytetining tóraghasy J.Qaraev jәne oblys әkimi janyndaghy ardagerler kenesining tóraghasy Ó.Ozghanbaev myrzalar kezdesu ótkizip, Hiua qalasyndaghy Beket ata oqyghan Shiyrghazy han medresesi, Baqyrjan ústazdyng ústap, tútynghan jәdigerleri, Beket ata jayly ghylmy derekter turaly pikir alysty. Kezdesu barysynda Beket ata turaly tolyghyraq derekterge qol jetkizu ýshin Hiua qalasyna arnayy mamandar jiberu qajet degen toqtam jasaldy.

    Tamyz aiynyng 9-júldyzynda Hiua qalasyna jol tarttyq. Janymda oblystyq «Manghystau» gazetining fototilshisi Serik Mayemerov bar. Maqsatymyz – jogharyda aitylghanday, múraghatta júmys jasap, tabylghan derekterdi elge alyp qaytu jәne Hiua qalasymen Shiyrghazy han medresesining fotoalibomyn jasau.  Bizdi Hiuada «Ichan qala» memorialdyq keshenining ghalym-hatshysy Kәlimjan Qúdaybergenov pen «Mamun» akademiyasy múrajayynyng diyrektory Abdulla Abdrasulov kýtip aldy. Uaqytymyz shekteuli bolghandyqtan, barghan kýni sharuamyzgha kirisip kettik. Alghashqy júmys «Mamun» akademiyasynan bastaldy. Beyruni, Abu Aly Ibn Sina, Mahmud Zamahshary sekildi alyp  ghúlamalar negizin salghan myng jyldyq tarihy bar akademiya Gaznauy shapqynshylyghy saldarynan toqtap qalyp, tәuelsizdik alghan jyldary qayta jasaqtalghan eken. Akademiyanyng bay tarihymen tanysa kele, ol jerden aghylshyn sayahatshylary týsirgen tabyn jәne shekti ruynan shyqqan Eset Kótibarúly syndy kóptegen azamattardyng bayyrghy fotosuretterin taptyq. Sapardyng negizgi maqsattarynyng biri –Beket atamyz bilim alghan kezdegi oqu baghdarlamasyn tabu bolatyn. Izdene kele oghan da qol jetkizu nәsip boldy. HH ghasyrgha deyin Hiua medreseleri óz shәkirtterin ýsh satydan túratyn oqu baghdarlamalary negizinde oqytqan. Tómendegi mәlimetterdi Ýrgenish memlekettik uniyversiytetining dosenti, parsy tili oqu ortalyghynyng mengerushisi, shyghystanushy Abdulla Ahmedovtan aldyq. Sonday-aq alghan mәlimetterimizdi 2002 jyly Nókis qalasynyng «Bilim» baspasynan jaryq kórgen ghalym Maqsat Qarlybaevtyng «Medrese v Karakalpakiy HIH – na chala HH vekov» atty kitaby arqyly naqtylay týstik.

    Medresening (Medrese – jogharghy, mektep – tómengi oqu orny.-M.S) oqu merzimi – 7 jyl.

    1-saty – «Adno» (tómengi saty):

    -Haripterdi ýirenu;

    -Qúran taghylymy;

    -Tajuid (27 bólimnen túratyn arab tilining kishi erejesi);

    -Haftiyek (Qúrannan jarty para, yaghny 28 sýre jattau).

    2-saty – «Avsat» (ortanghy saty):

    - Mufradot (arab әripterin әrtýrli ýlgide kórkemdep jazyp ýirenu, búny husnihat dep te ataydy, yaghny kalligarafiya);

    -Sarf (arab tilining grammatikasy, sózderdi jikteu);

    - Nahv (arab tilining grammatikasy, sóilemderdi jikteu).

    3- saty – «Alo» (joghary saty):

    -Charkitab (sharighy mәseleler kitaby );

    -Sufy Allayar (rubaiilar);

    -Navoiy (rubaiilar);

   - Hoja Hafiz (rubaiilar);

    -Sharhy Mulla (terendetilgen sharighat ýkimderi);

    -Sharhy Aqaid (diny iydelolgiya ilimderi , búl ilimdi alushy Aqaidhan dep atalady);

    -Tafsiry Quran (Qúrandy jan-jaqty taldap týsindiru).

    3- satynyng osynau pәnderin tәmamdaghan shәkirtter әri qaray bylaysha mamandandyrylady:

    -Riyeziyet (matematika);

    -Handasa (geometriya);

    -Tibbiyet (medisina);

    -Jagraf (geografiya);

    -Fiyqh (iyrisprudensiya, búl ilimdi alghan adam Faqih dep atalady).

    Mine, Beket syndy atalarymyz osynday baghdarlama negizinde bilim alghan. Sonymen qatar, Beket ata kitaby ilimmen shektelip qana qoymay, alghan bilimin jýrekke toqu ýshin ústazy Baqyrjan qajydan ruhany tәrbie alghan eken. Búl alghan tәrbiye, onyng alghan bilimin pendeshilik qajettilikke emes, ruhany kemeldenu jolyna júmsauyna yqpal etedi eken. Jogharydaghy baghdarlamany kórip otyryp, jetpis jylday sanamyzgha ata-babalarymyz nadan boldy degen senimdi úyalatugha tyrysqan totalitarlyq jýie әreketterining jylmysqylyghyna kózing jete týsedi.

    Ichan qala kesheni múraghatynan tapqan kelesi qújatymyz – Hiua medreselerinde dәris oqyghan ghúlama ústazdardyng tizimi boldy. Hiuada әr han ózining biylik qúrghan shaghynda óz atynda janadan medrese saludy dәstýrge ainaldyrghan. Arab tilinde jazylghan osynau qújattardan handar atymen atalatyn kóptegen medreselerde dәris bergen kóptegen qazaq últynan shyqqan ghúlama ústazdardy keziktirdik.

    Kutlugmurad Inaq medresesi: Mulla Amanniyaz Qazaq , Amanquly Qazaq, Múhammad, Yusuf Qazaq, Abdulla Qazaq, Nurulla Qazaq.

    Allaqúly han medresesi: Damulla Nuraddin Qazaq, Damulla Esmuhammed Qazaq, Damulla Múhammad Naby Qazaq.

    Arabhan medresesi: Damulla Qazaq.

    Múhammed Amin han medresesi: Damulla Múhammad Safo Qazaq.

    Nurlybay medresesi: Damulla Qazaq.

    Musa tore medresesi: Mulla Ahmed Qazaq.

    Abdulla han medresesi: Damulla Qazaq Múhammad.

    Kelesi shúghyldanghan qújatymyz Shiyrghazy han medresesining uaqfnamasy (medresening óleng týrinde jazylghan erejeleri. – M.S.). Shiyrghazy han ilim talap qylushylar ýshin kóptegen ister atqardy. Óz zamanynyng kóptegen ghalymdary men shayyrlarynyng súhbatynan zor әser alushy edi. Onyng saldyrghan keremet medresesin tarihshylar «Maskany Fazilan» – «Ghalamdar ýii» dep ataghan. Shiyrghazy han medresesining kire beris esigining mandayshasyna mәrmәr tastan uaqfnama jazylghan. Búl eki jazudyng da maghynasy birdey.    Uaqfnamada medresening mutauualii (medrese qazynashysy), imamy, azanshysy , qútybahanashysy, kitaphanashysy, múghalimi jәne shәkirtterining qansha jalaqy men shәkirtaqy alghandyghy, sonday-aq olargha beriletin jataqhananyng ólshemderi jazylghan. Sonymen qatar, sebepsiz sabaqtan bir kýn qalghanda jalaqysynan qansha bóligi kesiletini, eki kýn qalghanda qansha bóligi kesiletini nemese jataqhanadan qol ýzui sekildi mәlimetteri jazylghan.

    Hiua qalasynan song biz at basyn Beket atamyzdyng ústazy Baqyrjan babanyng jerlengen jeri – Horezm oblysy, Qoskópir audany, Ghazauat auylyna búrdyq. Býginde sol auylda Baqyrjan babanyng úrpaqtary ómir sýredi. Búl jerde Baqyrjan babanyng mazaryn, qasiyetti qúdyghyn jәne ózi tútynghan taspiyghyn alibom jasau maqsatynda suretke týsirdik.

    Tashkent múraghatynan Beket atamyz turaly mәlimetter keltirilgen eki kitap tabylghandyghy kópshilikke mәlim. Onyng biri – «Tazkiray muhammad Baqiyr» dep atalatyn enbek. Búl kitap әr zamanda tolyqtyrylyp otyrghan. Músylman әlemindegi mәshhýr әuliyeler turaly jazylghan ensiklopediyalyq búl enbekting 168-betinde Beket ata turaly mynaday mәlimetter keltirilgen:

    «Beket Ahmad alayhir rohma (Ahmad – zor maqtaugha iye, alayhir rohma – oghan Allanyng rahymy bolsyn )».

    Biyser sohib karomat va makomat bulganlar (Zor keremet kórsetushi jәne ruhany dәreje iyesi.).

    Eshlik aiemida karilarga uhshab ibodat kilardy (Jas uaqytynda ruhany dәrejelerge jetken ýlken kisiler sekildi ghibadat qylushy edi).

    Turkalar, uzbeklar orasida bagoyat mashhurdir (Týrkiler arasynda esimi zor mәshhýr bolghan).

    Pir atamyz turaly mәlimetter keltirilgen ekinshi kitap – «Risolay hilfaty sufiho» dep atalady. Búl enbekte atanyng ústazy, zamandastary turaly kóptegen derekter keltirilgen. Hiua hany Qúttymúrat zamanyndaghy 18-19-gh.gh. Horezm jerindegi tariqat jolynda bolghan din ókilderding aty berilgen. «Risolay hilvaty sufiho» kitabynyng 11- betinde Bekdúrdy ishannyng jatqan jerining Manghystauda ekeni bayan etiledi.

    Atamyzdyng ústazy Baqyrjan qojanyng tasauuf silsilasy, yaghny ústazdyq shejiresi jazylghan.

    Sodan song Beket haziret babamyzdyng týrikter men ózbekter arasynda aty mәshhýr bolghany bayandalady.

    Búl mәlimetterdi kópshilik oqyrmangha jete berui ýshin jariyalap otyrmyz. Babalarymyz oqyghan ghylymdy, olardyng eli ýshin atqarghan iygilikti isterin jәne ghibratqa toly ómir joldaryn zertteu bir saparmen shektelmesi anyq. Alda Beket atamyz bilim alghan Shiyrghazy han medresesinen atamyzgha arnap kórme zalyn ashu júmysyn úiymdastyru sekildi keleli ister kýtude. Onday júmystar әriyne elding bilimdi, isker, ziyaly azamattarynyng júmyluymen jýzege asary sózsiz.

 Marat SEBASOV,  audarmashy, dintanushy, Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi.     

Aqtau–Nókis–Ýrgenish–Hiua–Aqtau

Abai.kz