Ol surettegiden kórkem. Taldyrmash, súnghaq boyly, symbatty jap-jas әieldi salmaghy 89 tonna alyp úshaqtyng shturvalynda elestetu qiyn. Toty Ámirova - TMD elderi úshqyshtary arasynan әue kemesi ekipajy komandiyri bolghan әzirge jalghyz әiel. Alayda, Totynyng ózi úshqyshtardy әiel, er dep bóluge qarsy.

Auzyna әkelip eshkim as salmaydy

-         Sizding atynyz - Toty. Siz úshu ýshin jaralyp, úshu - sizding ómirlik kәsibiniz ekenin týisingen sәt boldy ma?

-         Men bala kezimnen armandadym.

-         Úshudy ma?

-         Joq. Úshudy emes. Naqty úshqysh bolghym keldi. Qazir 9-10 jasar baladan «ne ýshin» dep súrasanyz, qalay jauap berer edi? Men qazir kýnde úshamyn. Biraq sonyng ózinde «mening isim» qaysysy ekenin anyq bilmeymin. Bәlkim, men basqa salany da úshudan artyq mengere alatyn shygharmyn?!

-         Atynyzdy Toty qoyghanyna qaraghanda ata-ananyz bir nәrseni sezgen bolar...

-         Olardyng úshqysh boluyma esh qatysy joq. Ákem erte qaytys boldy. 17 jasymda ózim Riga azamattyq aviasiya injenerleri institutyna týstim. Ony bitirgennen keyin shaghyn úshaqtarda úshyp ýirendim. Odan song Azamattyq aviasiya akademiyasynda dәris aldym.

Ol surettegiden kórkem. Taldyrmash, súnghaq boyly, symbatty jap-jas әieldi salmaghy 89 tonna alyp úshaqtyng shturvalynda elestetu qiyn. Toty Ámirova - TMD elderi úshqyshtary arasynan әue kemesi ekipajy komandiyri bolghan әzirge jalghyz әiel. Alayda, Totynyng ózi úshqyshtardy әiel, er dep bóluge qarsy.

Auzyna әkelip eshkim as salmaydy

-         Sizding atynyz - Toty. Siz úshu ýshin jaralyp, úshu - sizding ómirlik kәsibiniz ekenin týisingen sәt boldy ma?

-         Men bala kezimnen armandadym.

-         Úshudy ma?

-         Joq. Úshudy emes. Naqty úshqysh bolghym keldi. Qazir 9-10 jasar baladan «ne ýshin» dep súrasanyz, qalay jauap berer edi? Men qazir kýnde úshamyn. Biraq sonyng ózinde «mening isim» qaysysy ekenin anyq bilmeymin. Bәlkim, men basqa salany da úshudan artyq mengere alatyn shygharmyn?!

-         Atynyzdy Toty qoyghanyna qaraghanda ata-ananyz bir nәrseni sezgen bolar...

-         Olardyng úshqysh boluyma esh qatysy joq. Ákem erte qaytys boldy. 17 jasymda ózim Riga azamattyq aviasiya injenerleri institutyna týstim. Ony bitirgennen keyin shaghyn úshaqtarda úshyp ýirendim. Odan song Azamattyq aviasiya akademiyasynda dәris aldym.

-         Jaqynda reseylik úshqysh әielderding internet forumyn oqydym. Sonda olar búrynghy sovet elderinde әielding úshqysh boluy erlik dep jazypty. Olar erler basymdylyq etetin búl salada júmysqa ornalasu, mansap baspaldaghymen joghary kóterilu qiyn ekendigine shaghymdanypty...

-         Meninshe, eger úshqyshtyng biliktiligi talapqa say bolsa, ony júmysqa aludan eshkim bas tartpaydy. Menen de keyde: «Siz qiyndyqtargha keziktiniz be?» dep súraydy, keybireuler: «Men qiyndyqtarmen kýresip, jeniske jettim», - dep jatady. Men eshtene aita almaymyn. Óitkeni, eshkim bәrin dayyndap әkelip, auzyna tospaydy. Ákeluge mindetti de emes! Aynalandaghylarmen arpalysyp, kýresuding de qajeti joq. Tek ózinning kemshilikterindi ýnemi týzep, biliktiligindi әrdayym arttyryp otyruyng kerek. Bireudi aiyptau - mәselening sheshimi emes. Eger júmysqa almasa, onyng sebepteri bar shyghar. Mening biluimshe, Reseyde qazir ekinshi dәrejeli úshqysh әielder bar. Áriyne, olardyng arasynan әzirge ekipaj komandirleri shygha qoyghan joq. Óitkeni, komandirge qatang әri jogharghy talap qoyylady.

-         Al reseylik úshqysh әielder ózderin kórgende basshylyq qoldaryn tóbelerine qoyyp, jolatpaytyndyghyn jazypty. Sizding júmysynyzda osy negizde qysymshylyq jasalghan kezder boldy ma?

-         Bolghan da shyghar. Men oghan mәn bermeymin. Kim ne oilamaydy? Kim ne aitpaydy? Ár kimning óz joly bar... Nege, mysaly, hirurgtargha baylanysty әiel me, er me dep súramaydy?!

-         Úshqysh bolu erlerding isi sanalyp kelgen. Tipti әigili «Nebesnyy tihohod» filimindegi: «Pervym delom, pervym delom - samolety, a devushki? A devushky - potom» degen әn shumaghy bar  ghoy...

-         Siz ol kinony kórip pe ediniz? Ol kinoda da әiel - úshqysh qoy!

Úshqyshqa eshkim jәrdemdese almaydy

-         Qazaqstanda sizden ózge әiel úshqyshtar bar ma?

-         Qyzdar oqyp jatyr. Ázirge eshqaysysy kәsiby aviasiyagha kele qoyghan joq. Olardyng úshqysh boluy kompaniyagha da, memleketke de, erlerge de baylanysty emes. Bәri - ózderining yqtiyarynda. Keyde bireuding qolynan kelmey jatqanda menen de: «Kómektesip jiberinizshi!» dep súraydy. Men olargha birden: «Búl - jәrdemdesetin sala emes», - dep aitamyn. Mysaly, hirurgqa әke-sheshesi, dostary, tuysqandary kómektese ala ma?! Onda úshqyshqa qalay jәrdemdesuge bolady?

-         Eger barlyghy әielderding ózderine ghana baylanysty bolsa, nege úshqysh әielder az? Yaghni, úshqysh bolghysy keletin qyzdar az bolghany ghoy?

-         Az emes. Úshqysh bolugha talpynatyndar bar.

-         Onda nege búl salany baghyndyru qiyn?

-         Qiyn júmys. Biraq bәribir bizding qyzdar keleshekte kәsiby aviasiyagha keletin shyghar dep ýmittenemin. Óitkeni, olar әiel zaty bolghandyqtan, synnan óte almay jýrgen joq qoy. Tipti jigitterding arasynan da irikteuden sýrinbey ótetinder kemde-kem. Mysaly, byltyr Amerikagha oqugha jiberu ýshin 170 jigitting arasynan tek 8-i ghana tandap alyndy.

Oqudy bitirgen song da úshaqqa otyra salu mýmkin emes. Úzaq júmys isteu kerek. Oqyp-oqyp, týk shyghara almauy yqtimal. Eng bastysy - yjdahat, enbek pen tehnikalyq beyimdilik boluy kerek. Mysaly, keybireuler qansha tyryssa da, kólik aidaudyng sheberi atana almaydy ghoy. Úshqysh ýshin densaulyq ta manyzdy. Óitkeni, kýn sayyn úshudan densaulyghyng jaqsarmaydy. Qansha myqty densaulyq bolsa da, syr berui mýmkin.

Oghan qosa úshaq shturvalynda túru - ýlken jauapkershilik. Kabiynette otyru - bir basqa. Oqyghanyndy qaytaryp alyp, týzep, óndeuge bolady. Al múnda júmysty qazir, bir mәrte jәne dúrys jasau kerek. Qaytara jóndeuge mýmkindik berilmeydi.

-         Halyqaralyq reysterge úshu ýshin aghylshyn tilin de jetik mengeru kerek qoy...

-         Men oqymaghan jer qalmady. Londonda, Dubayda, Týrkiyada, Amsterdamda dәris aldym... Jattyghu kezinde aghylshyn tilindi tekserip otyrmaydy, oqu tek aghylshyn tilinde ótedi. Tildi týsinip qana qoymay, súraqtargha jyldam jauap berip, júmys isteuing kerek.

-         Al úshaqta memlekettik tilding qoldanylu dәrejesi qanday?

-          Úshaqtaghy jolserikterding ýsh tildi bilui shart. Áriyne, eger eki sheteldik úshqysh birge otyryp qalsa, onda olardy eshkim týsinbeydi. Bir kóldeneng jaghday bolsa, ózderi jolaushylarmen tildese almay, jolserikter arqyly týsindiruge tura keledi.

Kópshilikting senimin alghan komandir bolady

-         Eng alghashqy úshaghynyz esinizde me?

-         Áriyne. «AN-2». Alghash ret oqu-jattyghu kezinde otyrdym. Qazir әr týrli úshaqta úshamyn: «Airbus-319», «Airbus-320», «Airbus-321». Qaysysy qay kýnge sәikes keledi, sonymen úshugha tura keledi. Olardyng arasyndaghy ýlkeni «A-321». Onyng salmaghy - 89 tonna. Jalpy úshqysh retinde 5 myng saghatty aspanda ótkizdim.

-         Alghash úshaq shturvalyna otyrghanda qatty qoryqqan shygharsyz? Qazir she?

-         Qorqynysh bolu kerek. Adamgha qorqynysh tәn. Úshqysh eshnәrseden qoryqpaytyn bolsa, ol psihologiyalyq synaqtan óte almaydy. Eshnәrseden selt etpeytin adam - auytqushylyqty anghartpay ma?

-         Qazir Qazaqstanda úshqysh bolu qauipti emes pe? Shilde aiynda Iranda qanshama úshqyshtarymyz qaza boldy?!

-         Iya. Jaqynda qazaqstandyq úshqyshtar jerlendi... Men úshatyn úshaqtar aitarlyqtay jana. Basqa úshaqtar turaly eshtene aita almaymyn. Óitkeni, búl - mening qúzyryma kirmeytin sharua. Basqa әuekompaniyalardaghy úshaqtar aitarlyqtay eski.

-         «Eyr-Astana» úshaqtarynan ózge qazaqstandyq úshaqtar EuroOdaqtyng «qara tizimine» kirip, olardyng Europagha úshyp keluine tiym salyndy emes pe?!

-         «Eyr Astananyn» úshaqtarynan ózge úshaqtar Europagha onsyz da úshpaydy.  AN-2, AN-24 siyaqty kishkentay úshaqtardy qansha tartsang da, 7-8 saghat úshuy tiyis Europagha jete almas edi. Onda qanday úshaqtargha tiym salynyp, oghan kimder narazylyq bildiripti?! Eng aldymen sony anyqtap alu kerek edi. Biraq bizding jurnalister mәselening mәn-jayyna barmastan, «Qazaqstannyng úshaqtaryna tiym salyndy» dep shu kóterdi. Men sonday maqalalardy oqyp: «Qúdayym-au, búl úshaqtar ol jaqqa eshqashan úshyp kórmese, búlar nesine dauryghyp otyr?!» dep tang qaldym.

-         Al jaqyn kýnderi EuroOdaq bizding barlyq qazaqstandyq әuekompaniyalargha, onyng ishinde «Eyr Astanagha» eger atmosferagha ziyandy qaldyqtar tartu dengeyin azaytpasa, Europagha úshugha tiym salynatyndyghyn habarlady...

-         Meninshe, europalyqtar basqalardyng kóbirek jana әue kemelerin satyp alghandaryn qalaydy. Al janartylghan qozghaltyqshy bar onday úshaqtar Europada jasalady emes pe?! Osylay olar ózderining әue ónerkәsibine serpilis berip, Europada sertifikattalmaghan úshaqtardyng jolyn jabady. Óziniz bilesiz, qazir Resey de óz úshaqtaryn jasamaq. Qytay men Braziliya da úshaq shygharady. Búl - europalyqtardyng óz ekonomikasyn qorghauynyng qalypty tәsili.

Meninshe, «EyrAstana» ýshin qorqynyshty eshtene emes. Óitkeni, bizding úshaqtardyng basym bóligi onsyz da Europada shygharylghan. «Airbus»-tar tipti jap-jana. Eger ziyandy qaldyqtar mólsherden artyq shyghyp jatsa, sol europalyq zauyttardyng ózderine shotty jiberu kerek.

Áyel kapitan - kompaniyanyng kelbeti

-         Birneshe jyl búryn siz «Eyr Astana» kompaniyasyn sotqa bergen kezde osy salanyng kemshilikterin kórsetip ediniz. Sodan beri kompaniyada ne ózgerdi?

-         Kompaniya basshylyghy da, onymen birge sayasat ta ózgerdi. Búryn ózinmen qatar otyrghan, tipten keyde kәsiby biliktiligi tómen bolsa da, sheteldik úshqysh birneshe ese artyq jalaqy alatyn. Qazir bizding jalaqymyzdy birneshe esege ósirdi. Búrynghyday qúl bolyp júmys istep, tómen jalaqy alu joq. Bizge degen qarym-qatynastyng ózgerui arqasynda ushyghyp túrghan jaghday sayabyrsydy. Áriyne, jalaqymyzdy tenestirgen joq. Búl - kәsipodaq ókilderining júmysy. Olar kompaniya basshylyghymen kezdesip, kelissózder jýrgizedi. Jalaqy mәselesi әlemning barlyq jerinde bar. Óitkeni, úshqyshtar jogharghy jalaqy alatyn kәsipke jatady. Auyr enbek tiyisinshe baghalanuy tiyis.

-         Úshqyshtar she? Búryn júmysynan aiyrylghan otandyq úshqyshtardyng jaghdayy ne boldy?

-         Keybireuleri qaytyp kelip, olardy qayta júmysqa aldy. Búrynghyday júmystan ketse, «bitti, jol jabyq» degen mәsele joq. Qaytyp kelgisi keletinderge esik ashyq. Áriyne, basqa jaqta 12 myng dollar ailyq úsynyp jatsa, úshqyshtyng basqa elge ketip qaluyna tolyq qúqy bar. Múnda eki ese tómen aqsha berip, eshkim de qúl siyaqty júmysqa jege almaydy. Adamdy mәjbýrleu mýmkin emes, ony tek qyzyqtyrugha bolady.

-         Al qazir kompaniyadan ketkender toqtady ma?

-         Áriyne, kez-kelgen ortada әrdayym eshtenege kónili tolmaytyndar tabylady. Biraq kompaniyadaghy jalpy jaghday jaqsardy dep aita alamyn. Byltyr sheteldik úshqyshtardyng sanyna baylanysty narazylyq bolghandyqtan, olardy azaytty.

Qazir kompaniya ózimizding úshqyshtardy AQSh-ta oqytyp jatyr. Yaghni, bir‑eki jyldan keyin otandyq úshqyshtardyng jana buyny payda bolmaq. Sebebi, qazir jastary eluden asqan úshqyshtardy almastyrugha tura kelmek. Al bir-eki jylda úshqysh dayarlau mýmkin emes. Elu bes jastaghy komandirdi almastyru ýshin talapker bes jyl oqyp, taghy bes jylday sheshim qabyldaytynday ysylyp, qalyptasuy tiyis. Qansha zerek bolsa da, jiyrma bes jastaghy úshqyshtan eshkim komandir jasay almaydy. Óitkeni, kәsiby biliminen ózge basqalar ýshin jauapkershilik ala alatynday ómirlik tәjiriybesi myghym, ómirlik kózqarastary qalyptasqan boluy shart.

-         Ózinizge sheteldik kompaniyalardan úsynystar boldy ma?

-         Áriyne, әrdayym úsynystar bar. Áyel kapitan payda әkelui azday kompaniyanyng imidjin jaqsarta alady. Oghan qosa aziyalyq kelbettegi әiel úshqysh kópshilikke tansyq. Keyde maghan kelip, súrastyra bastaytyny ras.

-         Olardyng úsynatyn jalaqysy ýlken shyghar?

-         Shetelde jalaqy ýlken.

-         Siz keter me ediniz?

-         Eger tek aqsha ýshin júmys isteu kerek bolsa, basqa mamandyqty tandar edim... Al shetelge aqsha ýshin ghana barugha bolady. Aqshany osy jerden de tabugha mýmkindik bar.

-         Jas jaghynan úshqyshqa qatang shekteu bar shyghar?

-         Búryn zeynetkerlikke erte shyghatynbyz. Qazir búl jenildikterdi alyp tastady. Endi sol ózgeristerdi qabyldaghan deputattarymyz sony ózderi synap kórsinshi. Shturvalda qausaghan, oiyndaghysynyng jartysyn úmytyp qalatyn shal otyrghan úshaqpen úshsa, qalay bolar eken? (kýledi) Kóbi múnyng ózderine qatysy joq dep oilaydy... Bizding úshqyshtar ortasynda ekipaj komandiyrin tandaghan kezde әr kimge: «Sen óz otbasyndy oghan senip tapsyrar ma edin?» degen súraq qoyylady. Eger sen oghan otbasyndy senip tapsyra alatynyndy bilsen: «Iya, búl adamgha senuge bolady!» dep aitasyn. Sol adam komandir bolady.

Aviasiyada aqsha tabatyn tyng salalar bar

-         Siz tәjiriybeli úshqysh retinde qazirgi aviasiya salasynyng qanday mәselelerin kóterer ediniz?

-         Qazaqtyng jeri - keng baytaq. Ekonomikamyz órkendeui ýshin bizding aviasiyamyz elding óz ishinde damuy kerek. Adamdar eki-ýsh kýn boyy poezben sabylady. Atyrau men Aqtau siyaqty alystan keletin kez-kelgen adamnyng úshuyna mýmkindigi joq. Úshaqpen qatynaugha studentter men zeynetkerlerding qaltasy kótermeydi. Olay bolsa, bizge respublikanyng óz ishinde jii úshatyn qymbat emes reyster kerek. Mysaly, Kenes Odaghy kezinde Óskemennen Almatygha kýn sayyn 12 reys bolsa, qazir bir ghana reys qalghan.

Qazirgidey ghalamdasu zamanynda barlyghy jedel atqaryluy kerek. Kez-kelgen enbek adamyna qozghalys jyldamdyghy manyzdy. Eger ol tәulik boyy poezda otyrsa, júmysyn der kezinde sheshe almaydy. Biz uaqyttan qalmay, bәsekege qabiletti el boluymyz ýshin qozghalys jyldamdyghy kerek. Búl rette Europamen salystyrudyng qajeti joq. Europa - shaghyn aimaq. Onda poezgha ne avtobusqa otyra salyp, 3-4 saghatta kelesi memleketke jetuge bolady. Bizde búl mýmkin emes. Sondyqtan, shaghyn aimaqtyq úshaqtar qajet.

Ekinshiden, búryn auylsharuashylyghy salasyna úshaqtar jaqsy kómektesetin. Osy salany da qayta kóteru kerek. Esinizde me, bir jyldary shegirtke qaptap ketkeni?! Qanshama adam malynan aiyryldy?! Óitkeni jem, shóp bolmady. Nege? Egis dalasy der kezinde shegirtkege qarsy óndelgen joq.

Ýshinshiden, aviasiyanyng tyng salalarynyng biri -

jýk aviasiyasy. Jýkti Europadan - Qytaygha, Ontýstik Aziyagha tasymaldau ýshin ýnemi sheteldik jýk úshaqtary Almaty men Astanagha toqtap, ot aldyrady. Nege biz osy júmysty ózimiz atqara almaymyz?! Bizding de qolymyzdan keledi! Preziydent Astana arqyly ótkel beketin jasau kerektigin aitqan. Sheteldik úshaqtardyng ornyna ózimiz ýlken jýk úshaqtaryn úshyra alamyz. Jýkti bizge әkelsin, әri qaray ózimiz tasiyq. Qazaqstan - ýlken tranzitti el. Oghan qosa Aziyadaghy kóptegen elder sayasy jaghynan túraqty emes. Onda Qazaqstannyng osy artyqshylyqtaryn nege paydalanbasqa?! Yaghni, aviasiyada aqsha tabatyn tyng salalar, ýlken mýmkindikter bar.

-         Biraq ýlken jobalar ýlken qarjy salymyn da qajet etedi..

-   Aviasiya arzan sala emes. Ýlken aqsha salu kerek. Biraq onyng qaytarymy bolady. Biraq búl mәsele memlekettik dengeyde sheshilui tiyis. Úshaqtardyng qauipsizdik dengeyi de joghary boluy qajet. Meninshe múnyng bәri qiyn sharua emes. Búl Marsqa úshyp kelu emes qoy?! Búryn bolghan jýieni qayta qalpyna keltiru kerek.

- Oghan dayyn mamandar bar ma?

-         Aldymen aimaqtargha úshatyn shaghyn úshaqtar kerek. Úshqyshtardy ýiretip alamyz.. Múnyng barlyghy keshendi týrde sheshilui tiyis.

-         Ekonomikalyq daghdarys úshqyshtargha qalay әser etti? Reyster azaydy ma?

-         Jaz kezinde reyster jaqsy tolady. Dubay siyaqty ystyq jerlerge jazda baratyndar az. Biraq sonyng ózinde jolaushylar tabylady. Keybir reyster ýnemi tolyq. Úshqan kezde úshaq adamgha toly bolsa, janyng rahattanady. Adamdar daghdarys dep, ýrkip qalghan joq. Túraqty júmys istep jýrgender demalystaryn qalay josparlady, solay ony jýzege asyrdy. Ómirin josparlamaghandar, yaghni, óte baylar men mýmkindikteri joqtar zardap tartqan shyghar. Al ýnemi túraqty júmys istep jýrgender búryn qalay úshsa, solay úshyp jýr.

-         Úshaq jolaushylary nege kóbirek shaghymdanady?

-         Bizding jolaushylarymyz qazir sauatty. Bәrin biledi. Óitkeni, úshatyndar - beligili bir kategoriyadaghy adamdar. Búl - halyqtyng 10-15 payyzy ghana. Qalghandary 20 jyl búryn úshqan shyghar...Adamdar kóbine aua rayyna shaghymdanady. «Jiyngha, kezdesuge ýlgermedim» dep jatady. Men birden: «Eger Qúdaymen tikeley baylanysynyz bolsa, habarlasynyz» dep aitamyn. (kýledi) Bәri - Qúdaydyng qolynda ghoy.

Súhbattsaqan Ayjan Kóshkenova.

«Ayqyn» gazeti