Júma, 22 Qarasha 2024
Alashorda 5156 3 pikir 4 Qyrkýiek, 2023 saghat 13:27

«Aziya patshasynyng eng myqtysy Japonia bolyp túr»

Últ ústazy Ahmet Baytúrsynúly «QAZAQ» gazetining alghashqy sandarynda Álem elderi turaly býy deydi:

Qazir dýnie jýzine Europa arany jýrip túr. Aziya oyansa Europa ayaq asty bolyp, Aziya dýniyeni biyleydi degen qauip. Aziyanyng oyanghany Europagha jaghymsyz, ony oyatpasqa kerek. Oyanghanynyng arasyna alalyq kirgizip bytyratyp, azdyryp, berekesin ketiru kerek degen Europa bilimdilerining pikirleri bar. Osymen syrtqy patshalardyng arasyndaghy әngimelerin bitiremiz.

Búlardy jazghandaghy maqsatymyz әsili hazirde patshalar arasynda bolyp jatqan iya aldymyzda bolatyn uaqighalardyng týp tamyry halyqqa týsinikti bolsyn degen.

Endi osy maqalanyng tolyghyna kóz ben oy jýgirteyik:

Gazetamyzdyng 3-shi nómerinde Europada qanday patshalyqtar bar, olardyng myqtylary qaysysy hәm myqtylarynyng aralary qanday ekendigin jәne de Europa patshalarynyng arasynda bóten dindi, bóten tekti Týrkiya patshalyghynyng jayy qanday ekendigin aityp edik. Endi Aziyada qanday patshalar bar hәm olardyng hәlderi qanday, qysqalap aityp ótelik. Múnyng bizge keregi ne dep aitatyndar da bolar. Olargha aitatynymyz mynau: qazirde biz gazetagha kóbinese syrtqy habarlardy jazyp jatyrmyz. Olay etip túrghanymyz – qazirgi uaqighanyng zory syrtta bolyp jatqandyqtan.

Býgin Europada bolyp jatqan uaqigha erteng Aziyada bolugha yqtimal. Jer jýzinde tirshilik etip túrghan adamdar, bolyp jatqan uaqigha, istelip jatqan júmys, júmsalyp jatqan qulyq, súmdyq bәrinen de habardar bolmaq kerek. Nege desen, dýniyedegi adamdardyng payda, zarary matasuly. Biz Rusiada túrghan son, bizding payda, zararymyz Rusia isterimen matasuly. Rusianyng payda zarary basqa patshalardyng isterimen matasuly. Rusianyng ishinde syrtynda bolghan isterding bar sharapaty iya kesapaty bizge de tiymey túrmaydy. Sondyqtan syrtqy patshalarmen Rusianyng arasy qanday ekenin qazaqtargha bilip túru kerek.

Aziyada óz biyligi ózinde bolyp túrghan patshalyqtar az. Mysaly, Japonia, Qytay, Aughan, Siam, Persia (Qyzyl bas). Basqalaryn Europa patshalary iya әbden biylep alghan,iya ynghaylap alghan. Mәselen, Belujestan, Birma, Hindy patshalyqtaryn Angliya alghan. Búqara, Hiualardy Rusia menshiktep túr. Ózge Aziya júrttaryn menshiktegen Europa patshalary tolyp jatyr.

Óz aldyna patsha bolyp túrghan Aziyadaghy júrttardyng myqtylary Japonia hәm Qytay. Olardan songhy halqy az bolsa da kýshi baryraghy Aughan. Persianyng hәli nasharlanyp túr. Múnyng ontýstik jaghyn Angliya, Soltýstik jaghyn Rusia menshikteuge túr. Aughan az halyq, az da bolsa әskeri retti, isteri tәrtipti bolyp bet alghan halyq, ony ala qoyamyn dep shengelin jayyp túrghan Europa patshasy joq. Qytay bir úiyqtap jatqan alyp edi, Europa halqy ony da týrtkilep oyatty. Oianghanynyng belgisi mәnjýr tәsilinen basqa tekti patshany týsirip, óz nәsilimizden qoyamyz dep, jasaq jiyp, jaraq asynyp patshasymen eki jylday soghysyp, aqyrynda mәnjýr nәsildi patshasyn taqtan týsirip,ózderining qalaghan adamyn qoydy. Onday qalap qoyghan adamdy «preziydent» deydi. Patsha emes, preziydent biyleytin patshalyqty «respublika» deydi. Qytay 1912 jyldan beri respublika qalpyna týsti.

Búl jana qalyby bekip, әli shynyqqan joq. Qay halyqta da bolsa jana qalypqa týserde birsypyrasy eskilikti joyyp, janalyqty sýimekshi, birsypyrasy eskilikti sýiip, janalyqqa qarsy bolmaqshy.

Osynday eski qalpyn sýietinderge manjur nәsildi patshany týsirgenge namystanyp, manjur halqy qosylyp qytay ishine alalyq kirip, óz aralary janjalsyz emes. Qytay patshasyn taqtan týsirip respublika retine týsirgen kezde Qytaygha qarap túrghan bayaghy Shynghyshannyng eli Magholstan júrty «óz aldyna patsha bolamyz» dep donyz jyly 10 dekabride sóz shyghardy. Qytay onyng bólinip shyghuyna riza bolmay, qol astyna qayyrugha әsker jiberip edi. Mogholdar soghysyp, kóp adamy shyghyndady. Olardy Qytay әli qol astyna qayyrghan joq. Qayyra almay túrghany magholdardy Rusia sýieydi. Rusianyng olardy sýieytin sebebi, Mogholstandy ózine iykemdeydi. Qytay qol astynda túrghanda onan tartyp alu qiyn, bólek shyqsa Rusiagha qosa salu onay. Mogholstan óz aldyna patsha bolyp túra almaydy iya Qytaygha qayta kiredi iya Rusiagha qaraydy. Óitkeni, Qytay men Rusianyng ortasynda túryp, birine baghynbay túrugha kóp әsker kerek. Kóp әskerge kóp rashod kerek, onday rashodyna shydaytyn Mogholstanda baylyq joq. Sondyqtan iya Qytay zorlyqpen ózine qayta qaratady, iya Rusia iykemdep eppen qaratyp alady. Qazirde Qytay osy jaz әsker jiberip Mogholdy baghyndyryp qayta qol astyna kirgizbekshi. Rusia Mogholstan әskerin ýiretuge ofiyserlerin berip jatyr jәne de Mogholdy Qytay qiratyp, janshyp bara jatsa Rusia kómek berudende tayynatyn emes.

Olay bitse Rusia men Qytay arasynda janjal bolyp qaluy da yqtimal. Qazirinde Qytaygha riza bolmay «bólinemiz» dep túrghan ýsh búqpaghy bar. Bireui osy Magholstan, ekinshisi Tiybet, ýshinshisi Manjuriya. Búlar bólinse, menshikteuge andyp túrghan ýsh patsha bar.

Magholstan bólingenin Rusia andidy. Tiybet bólingenin Angliya andidy, Manjuriyany Japonia hәm Rusia eki jaghynan andyp túr. Qytay jana qalypqa týsip, isining bәrin jana tәrtipke salyp jatyr. Búl jana qalyby shynyghyp jettikkenshe, andyghandar alarlyghyn alyp qalugha tyrysyp jatyr.

Aziya patshasynyng eng myqtysy Japonia bolyp túr. Yapon qanday halyq ekeni Rusiamen soghysqanda kórindi.

Ony bilmeytin qazaq kem shyghar. Yapon múnan qyryq jyl búryn Qytay sekildi úiyqtap jatqan júrt edi. Ony da Europa halqy týrtkilep oyatty. 20-30 jyldyng ishinde isining bәrin Europa qalpyna týsirip kýshti patshalardyng biri bolyp, 1894 jyly Qytaymen soghysyp ony jendi. 1904 jyly jer jýzindegi zor hәm kýshti patshanyng biri Rusiamen soghysyp múny da jenip bas patshalardyng biri boldy. Japonia kýsheye bastaghan song Europa júrtynyng kóniline qorqynysh kire bastady.

Búl «sary qorqynysh» dep at qoyghan kýnshyghystaghy sary terili júrttar oyansa Europa hali qauipti bolatyn jayynyng mәselesi. Búl qorqynyshtyng maghynasy mynau: Japonianyng oyanyp, kýsheygenin kórip Aziyadaghy basqa júrttar oyanady. Aziya oyansa, 50 mln. yapon júrty, 400 mln. Qytay júrty, 300 million ýndi júrty aqyl biriktirip, kýshin qosyp Europagha jabylady deydi. Aziya oghan jetse Europa hali mýshkil: oghan tótepki bolarlyq Europa әsker shyghara almaydy deydi.

Qazir dýnie jýzine Europa arany jýrip túr. Aziya oyansa Europa ayaq asty bolyp, Aziya dýniyeni biyleydi degen qúp. Aziyanyng oyanghany Europagha jaghymsyz, ony oyatpasqa kerek. Oyanghanynyng arasyna alalyq kirgizip bytyratyp, azdyryp, berekesin ketiru kerek degen Europa bilimdilerining pikirleri bar. Osymen syrtqy patshalardyng arasyndaghy әngimelerin bitiremiz.

Búlardy jazghandaghy maqsatymyz asyly hazirde patshalar arasynda bolyp jatqan iya aldymyzda bolatyn uaqighalardyng týp tamyry halyqqa týsinikti bolsyn degen.

«QAZAQ» gazeti. №5.  9 mart 1913.

Abay Myrza

Abai.kz

3 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1443
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3206
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5199