Han Kene shәiit bolghannan keyin qazaq balasy qalyng jasaq boludan qaldy. Baytaq dalany qusyrghan Resey biyligine qarsy shyqqan, әr jerde bir tútanghan otty oshaqtar bolmasa, jalpy júrttyng at qúlaghynda oinaghanymen, atty әsker bolugha da, qaru ústaugha da qúqy joq bolatyn. Qaptaghan qarashekpendi qazaqty qúnarly jerinen quyp qana qoymay, qaqysyn da alyp qoydy. Múnday keri ketken zamanda búratanagha ainalghan últtyng qorghaushysy da, qoldaushysy da – oqyghandar edi. Álihan Bókeyhan bastaghan qazaq oqyghandary týrli amal-sharghylarmen qazaqtyng qaqysyn alyp beruge amal qyldy. Sonyng biri – qazaqty әsker qataryna aldyru bolatyn. Slavyan júrttarymen, kazaktarmen qatar atty әsker sapyna alynar bolsa, qazaq qazyna menshigine ainalghan óz jerine degen qúqyna ie bola ma degen ýmit bar edi… Memlekettik Duma minberinde qoyylsa da mәselening mәnin imperiyanyng ishki jәne syrtqy qauipsizdigi túrghysynan saraptaghan patsha sheneunikteri sheshimderin shygharyp qoyghan edi: «bolmaydy!» Halyqtyng qorghany bolugha jandaryn salghan Álihan Bókeyhan bastaghan tegeurindi sayasy kýsh qalyptasqanda tarih dauyly mýlde basqa jaqtan soqty. Aqpan tónkerisinen song Reseyding bolashaghyn týrli kózqarasta kóre bastaghandar arasynda bitispes kýres bastaldy.

 

…Aumaly-tókpeli dýniyede qazaqqa eki tizgin, bir shylbyr bolyp dýniyege kelgen Alashorda ýkimetining bir tiregi әsker kýshi bolatyn. «Otansyz júrt otandy bolghan» (Á.Ermekov) II jalpyqazaq qúryltayy 1917 jyldyng 5-13 jeltoqsany aralyghynda Orynborda ótti. Jiyngha jarty aidan astam uaqyt qalghanda «Qazaq» gazeti arqyly bar atyraptaghy iygi jaqsylargha shaqyru aityldy. Jedelhat týrinde berilgen ýndeude Reseydegi sayasy túraqsyzdyq jaghdayynda qazaqtyng eldigi men jerin qorghau ýshin «qazaq milisiya­syn qúru» jәne taghy basqa ózekti mәseleler qaralatyny aityldy. Ýndeude «Eger biz ózimizdi ózimiz qorghay almasaq, býlinshilik zorayyp, qiynshylyqqa ainalghanda qazaq halqy qúrban bolady» dep jazyldy. Qarusyz qazaqtyng qosaq arasynda ketetini anyq bolatyn. Osy jiynda Alash avtonomiyasy jәne Alashorda últ kenesi qúryldy. Reseydegi sayasy ahualdardy eskergen ziyalylar avtonomiyany jariyalaudy bir aigha kesheuildete túrudy úigharady. Múnyng mәni Týrkistan guberniyalaryndaghy qazaqtardyng qosyluyn kýtu әri Alashordanyng últ kenesin ýkimet retinde Reseyding jalpy qúryltayynda resmy týrde tanytu bolatyn. Búl aralyqta «Qazaq» gazetining bas jariyalanymdaryna ainalghan «Sayasy hal», «Demagogiya» maqalalarymen Álihan bastaghan últ kósemderi eldegi sosialiys­ter arasynda basymdyqqa ie bolghan bolisheviktik anarhiyany jiti saraptap otyrghan. Ásirese, soghystan qarumen qaytqan orys mújyqtarynyng kóptigi men olardyng tasyrlyghynan qazaqqa beyqam qalugha bolmaytynyn ashyp aitty. Búl – Alashtyng әskerin dayarlay beruge birneshe qadamdar jasatty. Orynbordaghy yunker shkolymen kelisimge kelisti. «Qazaqta» jariyalanghan «Ofiyserler dayarlau» atty maqalada (1918, №259) atalghan mektepting atty kazaktargha qoyatyn talaby qazaq balalarynan alynyp tastalghany, tek sauatty, orys tiline jetik bolsa bolghany dep úigharylyp, oqugha birinshi kezekte 24 bala alynyp, 1 aqpanda sabaq bastalatyndyghy jazyldy. Degenmen, orys elitasymen qatar Alash ziyalylary ýlken ýmit etken Peterbordaghy Býkilreseylik qúryltaydy Lenin bastaghan bolishevikter kýshpen taratyp jiberdi. 1918 jyldyng 5 qantaryna belgilengen jiyngha 500-den asa deputat jiylghan bolatyn. «Nikolay týskennen beri júrttyng sýiengen, tayanghany qúdaydan songhy – qúryltay edi. Qúryltay basyna bútyn kóterip, bolishevik sarydy» dedi kýiingen Áleken. (Á.Bókeyhanov. Shygharmalar. Almaty, 1994). Avtonomiya jariya­lanbay qaldy.

 

18 qantarda Orynbordy bolishevikter basyp aldy. Ufa otryadyn basqarghan Á.Jangeldin janyna qosshylyqqa M.Túnghanshindi alyp Orynborda bolishevikterding biyligin ornatugha kiristi. Alash ziya­lylary 1918 jylgha taman Semey qalasyna oiysty. II jalpy qazaq-qyrghyz sezining qaulysymen Semey Alashtyng uaqytsha túratyn orny bolyp belgilengen. S.Seyfullin «Tar jol, tayghaq keshuinde» Alashorda bastyqtarynyng osy kezde Aqmola uezin basyp, Semeyge ótkenin jazady. Álihan kýni búryn tap basyp aitqanday, bolishevikter Orynbordy tonap, beybastaq әreketterge bardy. Al Semeydegi jaydy Jýsipbek Aymauytov: «Alash qalasynda qazaq basshylary jinalyp, Alashordasyn kóterip, qyzmetke kirise bastady. Alashordanyng qazirgi maqsaty – qazaqty júrt qylyp, avtonomiya alu. Osy jolda Alashorda milisiyasyn jasap, qazynasyn tolyqtyrugha kirisip jatyr» («Abay», 1918, 19 mau­sym, №6) dep bildirdi. Jazgha salym Samarada Býkilreseylik qúryltay jinalysy mýshelerining komiyteti (Komuch) qúryldy. Alashtanushy Kenes Núrpeyisov enbeginde jazylghanday, 1918 jyldyng 8 qyrkýieginde Ufada ashylghan Reseyding memlekettik qúryltayy Alash avtonomiyasyn últtyq respublika retinde tanydy. Búl – kópten kýtken sәt bolatyn. Jiynnan Álihan Bókeyhan sýiinshi súrap jedelhat joldady: «Qúryltay uәkildigining komiyteti Alashty avtonomiyaly júrt dep tanydy. Bar kýshti últ әskerin jasaugha salyndar. Alash – Rossiyadaghy odaqtas memleketterding biri. Sondyqtan tireuding bir úshy – Alash әskeri. Alash polkine ne keregin tauyp berip, taratpandar. Kerek nәrseni, qanshama bolsyn, qaryzdanugha qorghanbandar. Jetik, bilikti qaru alsyn. Alash otryadynyng Oral, Torghay bólimderinde әsker jasau júmysy jalghassyn. Oralda qazaq ofiyserlerin shygharmanyz. Alashorda bastyghy Bókeyhanov» («Abay», 1918, 25 qyrkýiek, №10). Búghan deyin de әsker qúru jú­mystary qal-qaderinshe tyn­ghy­lyqty atqarylyp jatty. Se­meydegi Alash әskerin jasaqtau 1918 jyldyng qantar aiynan bas­taldy. Óitkeni, Alashordanyng Ortalyq komiyteti Semey qala­synyng Zarechnaya Slobodka atty bóligine osy uaqytta ornalasyp jatqan-dy. Semey júrtshylyghy arasynda Alash atauymen belgili bola bastaghan qalanyng manyndaghy qyrda I Alash atty әsker polki jasaqtalyp, jattygha bastady. Alash jasaghynyng alghashqy qú­ra­myna Semeydegi seminariya studentteri men týrli oryndar­da júmys istep jýrgen jastar (M.Áuezov, J.Aymauytov syndy) óz erikterimen endi. Búl jó­ninde «Qazaq» gazetinde (№262, 30 mausym, 1918) jariyalanghan J.Jәnibekovting «Alash qúrban­da­ry» maqalasynda biraz jaytqa kóz jetkize alamyz. Yaghny Mir­ja­qyp әigili «Túnghysh qúrban» ólenin arnaghan jas shәkirt Qazy Núrmúhamedúly qarusyz әsker oiynynda qapyda qaza tabady jәne Qytay shekarasynda, nemis shebinde bolyp, soghys ónerin jetik mengergen, bolishevik lany shyqqanda Alash ofiyserlerining qatarynan tabylghan shtabs-kapitan Núghman Sarbópúlyn Kashpirinskiy otryadynyng bolishevikterge bolysqan әskeri aldap qolgha týsirip, aiuandyqpen óltirip ketedi. Maqalada jazylghanday, bolishevikterding Alash әskerine alghashqy oq atuy 1918 jyly 6 nauryzda oryn aldy. Semeydegi atty әskerding jattyghu júmystary ózge sayasiy-әskery kýshterge Alashtyng kәsiby әskerining qúrylghanyn kórsetti. Alashtyng alghashqy jasaqtary qatarynda qantar-aqpan ailarynda Vernyida últtyq qaruly kýsh qúryldy («Qazaqstan tarihy», 4-tom, «Atamúra», 2010). Kóp keshikpey nauryz tughanda Jetisuda Kenes ókimeti ornaghandyqtan búl bólim qarusyzdandyrylyp, taratyldy. Resey qúryltayynda qol jetkizgen odaqtastyq kelisimder nәtiyjesinde, Alashordanyng Torghay bólimshesine 1918 jyly qyrkýiekte 300 berdenke, 20 myng patron jәne kóp mólsherde kiyim-keshek bólindi. Qostanay men Yrghyz uezderinde eki atty polk qúrugha ataman Dutov kómek qolyn sozdy. Qostanay bólimshesine Beyimbet Maylin siyaqty kóptegen oqyghan jastar óz erkimen kirgen bolatyn. B.Maylinning «Elime» degen «Saryarqada» basylghan óleni osy sәtte tughan edi. Alayda, olar qarulanyp ýlgermegendikten qyzyldargha qarsy úrystargha keninen qatysa almady.

 

1918 jyldyng mamyr aiynda Semeyden Alashorda ýkimetining atynan A.Baytúrsynúly, M.Dulatúly, R.Mәrsekúly jәne S.Amanjolovtar Aqsuat, Baqty óniri arqyly shekara asyp, Qytaydaghy Shәueshekke saparlady. Múnyng bir qyry shettegi qazaqtardy Alash tuynyng astyna biriktiru bolsa, ekinshiden, Shәueshektegi Resey konsulidyghy arqyly bolishevikterge qarsy kýres jýrgizuge qytay ókimetinen qaru-jaraq alu turaly kelissóz jýrgizuge barghan boluy mýmkin. Sh.Amanjolova men M.Ábdeshovting jazuynsha, Sadyq Amanjolov Jetisu jeri men Shәueshek qalasynda Alashorda jasaqtaryn qúrugha basshylyq jasaghan («Jetisu» ensiklopediyasy, «Arys», 2004, Almaty). S.Amanjolov qyzyl әskerlermen bolghan shayqastardyng birinde auyr jaralanady.

 

Kýnbatys Alashtyng da әskeri hәm onyng praporshikterin dayar­laytyn shkoly bolghanyn S.Sey­­­fullin 1923 jylghy issapary barysyndaghy «Jympity uezi – Alashorda oinaghy» atty maqa­­­­­lasynda әjualap jazghan edi. Alashtyng batys bólimshesining basshylary Jansha men Halel Dosmúhamedovter Qúryltay jinalysy komiyteti arqyly 600 vintovka men pulemet aldy jәne 2000 adamnan túratyn qazaq әskerin jedel úiymdastyrugha uәde etti. Oral ónirindegi Alash әskerining is-qimylyn jazyp qaldyrghan A.Ipmaghambetovting esteligine sýiensek, әskery ýkimetpen odaqtasqannan song olar dalada bolishevizm tamyryn joidy qolgha aldy. 1918 jyldyng jazynda jazalaushy jasaqtar qúryp, әskeriy-dalalyq sottar úiymdastyrady. Mәselen, osynday sottyng ýkimimen Oral oblysynan 30 qazaq bolishevikti atu jazasyna kesken. Taghy da týrli jazalar qoldanghan. Kýnbatys Alashordanyng әskeriy-dalalyq sotynyng tóraghasy E.Kópjasarov bolghany aitylady. Osy әskerding tuy Aqmeshitte ótken Sovetting 5-sezinde sahnagha ilingen eken. Alash azamattarynyng kenes ókimetine ishki sayasy qarsylyghy kórinis bergen búl uaqighany Sәbeng «Alash tuynyng jyrtyluy» degen taqyryppen ózining memuaryna arqau etti. «Lә iylәha illa-alla, Múhamәdýn Rәsul alla», «Alashtyng Oiyldaghy atty polki», «Jasasyn Alash avtonomiyasy!» degen jazular kestelengen, shúghadan tigilgen jasyl tudy sahnadan júlyp alyp, ayaghynyng astyna basyp dal-dúl jyrtqan bolishevik Ugar (Múqatay) Jәnibekovting kóp úzamay qaytys boluy da júmbaq dýniye. Kim biledi, mýmkin jyrtylghan bayraqtyng kiyesi shyghar?!.

1916 jylghy dýrbelennen keyin qazaq halqy «soldat» degen sózden ýrkip qalghan edi. Ziyalylardyng «Alash әskeri» atauyn «milisiya» sózimen almastyryp qoldanuy osy sebepten boluy mýmkin. Dәuirding kónil-kýiin kórsetetin Sәbenning memuarynda Alash milisiyasyna adam jinau isi jazylady. Aqqusaq bolysy, millioner Áltiyding Saduaqasy auylynda 1918 jyldyng mausym aiynyng sonynda ótken jiynda qúramy jýzdey bolatyn Alash azamattarynyng qanday ýlken, biyik qúrmetke ie bolghandyghy, oqyghan azamattargha degen tórt taraptan kelgen elding yqylasy bolsa-daghy әldeneshe kýn kenesting jeme-jeminde әskerge jigit bergisi kelmegen júrttyng rayy tanylady. Alash kósemi Á.Bókeyhan әsker tarapynda naqty qadamdar jasap, iske kiristi. Semey uezdik zemstvo basqarmasynyng tóraghasy A.Qozybagharovqa jibergen qatynas qújatynda Alash milisiyasyna uezding әr bolysynan 30 adamdy alu, olardy Semeyge jedel jetkizu jóninde tapsyrma jýkteydi. Alashtanushy ghalym E.Saylaubaydyng ShQO múraghattarynan alghan derekterine sýiensek, Alashorda әskeri qúra­myna shaqyrylugha tiyis 30 adamdy keybir bolystar jibermegen. Alashorda әskerin jasaqtau onaygha soqqan joq. «Kóp auyz birikse, bir auyz joq bolady» degendey, oqyghandardyng sózi halyqqa birde jetip, birde jetpey jatty.

 

1918 jyly bolishevikterge qarsy kýres jýrgizip jatqan reseylik sayasy kýshter birigip, cheh-slovak әskerining qoldauyna sýienip, Oral, Sibir ólkelerin, Qazaqstannyng batys, soltýstik, shyghys aimaqtaryn qyzyldardan tazalaugha kiristi. Alashorda әskerin odaqtas kórgen olar, onyng nyghangyna qol úshyn soza bastady. 1918 jyldyng 18 mausymynda tal týste Alashorda basshylary men әskery otryady Alash qalasyna kelip kirdi. Áskery jasaqtyng sany 500 adam jәne olarmen birge orys ofiyser-instruktorlary bar bolatyn. Semeyde shyghatyn kadettik «Svobodnaya rechi» gazetining jazuynsha, kelesi kýni keshki saghat 6-da Nikoliskiy shirkeui manyndaghy alangha Alashorda әskeri sapqa túrghyzyldy. Uaqytsha Sibir ýkimetining Alashordamen odaqtastyghy negizinde әskerge bolysugha kelgen ofiyserleri tarapynan sәlemdesu rәsimi ótkizildi. Búl kezdesuge Á.Bókeyhannyng keluine oray, H.Toqtamyshevtyng búiryghymen atty әsker «Alla» dep úran salady. Alash atty әskerining aq týsti jelbiregen tuynda «Jasasyn Býkilreseylik jәne Sibirlik qúryltay jinalysy», «Jasasyn Otannyng adal úldary» degen jazu kestelengen edi.

 

Tarihy derekterde búl әsker kýn sanap molaya týskeni bayqalady. Alashtanudyng negizin salushy Kenes Núrpeyisting enbegine sýiensek, kapitan H.Toqtamyshevtyng Uaqytsha Sibir ýkimetining soghys ministri atyna jazghan hatynda Semeyde qúramynda 750 jauynger men 38 ofiyser bar Alash polkining qúrylyp, Zaysanda qazaq milisiyasynyng 200, Pavlodarda – 150, Qarqaralyda – 250, Óskemende – 250 adamnan túratyn bólimderi jasaqtalghanyn, biraq, olargha qajetti qaru-jaraq pen kiyim-keshek joq ekenin, aqsha tapshylyghy da oryn alyp otyrghanyn habarlaydy («Alash hәm Alashorda», Almaty, 1995). Hamit – Ombynyng qazaghy. Kapitan shenin patsha zamanynda alghan eken. Áyeli orys, odan tughan bir qyzy bolghan. Alash әskerining komandiyri bolghan H.Toqtamyshev 1920 jyly qyzyldar qolynan oqqa úshty. Qytay aspaq bolghan qúramynda orys, qazaq, bashqúrt, tatar, jiyntyghy 45 adam, ishinde Hamit pen onyng otbasy bar keruendi bolishevikter Aqsuat audanynyng Kindikti eldi mekeninde qolgha týsiredi. Bәrin Kókpektige әkelip qamaghan song partizan shtaby Semeyge jedelhat jóneltedi. Alayda, osynsha adamdy auqattandyru qiyngha týsedi. Sonday-aq, oqys әreket jasay ma dep qauiptengen qyzyldar Kókpektiden ontýstik-batysqa qaray ýsh shaqyrym jerdegi «Qara kezenge» tútqyndardy aidap aparyp, or qazdyrady. Shúnqyr dayyn bolghanda barlyghyn orgha týsiredi. Al Hamit pen qasyndaghy orys ofiyserining әielderin ayap, azattyq beredi. Kýieulerimen qúshaghyn jazbay túryp alghan sәtte ýkim oqylyp jatqan edi. Soldattar da myltyq túmsyghyn kezep, shartpalaryn qayyrady. Osy sәtte Hamitting әieli qyzymen birge or jiyegine qarghyp shyqqan bolatyn. Ýkim oryndaldy. Erteninde kelip jetken telegrammada «Barlyghyn Semeyge jóneltu kerek» dep jazylypty… Biz búl derekti aitysker, zertteushi Qalihan Altynbaevtyng «Qalbatau» (Almaty, «Merey», 1997) kitabynan aldyq.

 

Alash әskeri men Uaqytsha Sibir ýkimeti armiyasynyng qarym-qatynasy Á.Bókeyhan, Á.Ermekov, H.Toqtamyshev jәne Uaqytsha Sibir ýkimeti mýshelerining 1918 jyly shilde-tamyz ailaryndaghy ekijaqty kezdesuinen song jolgha qoyyldy. Tarihshylar Alashtyng atty әskerin Sibir armiyasynyng bir bólimi retinde qarastyrady. Eki jaqtyng da óz úpayyn týgendetken búl odaqtastyqtyng uaqyty kelte bolghanymen, taraptar birqatar shayqastarda bir-birining baghasyn da, kemshiligin de tanyp-bildi.

 

Alash polkining Tarbaghataydaghy is-qimyly turasynda Ýrjar audanynyng Kókterek auylynyng tarih múghalimi Ramazan Nýsipov («Abay», 2010, sәuir) el arasyndaghy estelik әngimelerdi jinapty. Múghalimning jazuynsha, Alash sarbazdary attyng týsine qaray sapqa túrady eken. Olardyng atpen sýireytin ýsh donghalaqty 14 zenbiregi bolghan. Kóshpeli ashanany da atpen tartyp jýrgen. Andreevka týbindegi shayqasta Alash polki qatty shyghyngha úshyraghanda Annenkovtyng tyng әskeri jetip, shabuyldaghy qyzyldardy qyryp ótedi. Bolishevikterge jergilikti mújyqtar bolysqan eken. Sarbazdar Alash gimnin shyrqaghanda Álihan men Annenkovtyng esimin de әnge qatar qosqan kórinedi:

Annenkov – ataman,

Qolday gór jasaghan.

Alashpyz jauynger,

Qoryqpaymyz jauynnan, – dep kelse, әri qaray:

Biz Qaly Arystan,

Doldansa qoymaytyn.

Algha úmtyl, er alash,

Eling bar qorghaytyn!

Álihan, Álihan -

Alashtyng serkesi

El qamyn oilaytyn!, – delinedi.

1919 jyly keskilesken úrystan song Cherkasskini qyzyldardan alghan Annenkov osy jenisting qúrmetine sarbazdar arasynda paluandar kýresin ótkizdi. Sonda býkil baluandy jyqqan Ayagózding jigitine «Sende toghyz attyng kýshi bar eken. Múnda bir oqqa úshyp ketesin» dep qazaqy kiyimin kiyindirip ýiine qaytaryp jiberedi. Annenkovting Alash әskerimen birge jýrgizgen soghys qimyldaryn «Saryarqa» gazeti jazyp otyrdy. Alash gazetteri atamandardyng qazaq auyldaryna jasaghan zorlyghyn da býkpegen. Qazaqqa zәbiri ótken Jetisu kazaktarynyng atamany Afonov bolatyn. Ol «avtonomiya almaqqa jarmasady» dep Alash qayratkerlerin jek kóretinin jasyrmady.

 

Alashtyng alghashqy әskeri Altay guberniyasynda Rubsovsk maydanynda bolishevikterdi qudalaugha qatysady. Olardyng qatarynda Alashtyng erikti aq gvardiyashyl atty әsker polkynyng bas qolbasshysynyng kómekshisi әri úiymdastyrushysy qyzmetin atqarghan Halel Ghabbasov ta bar edi. Oghan polkovnik Qaraevpen qatar alghys berildi. Alash әskeri orys ofiyserlerining basqaruymen Andreevka, Ýrjar, Novo-Pokrovka, Lepsi, Sarqan jәne Pokotilovka syndy jerlerde qyzyldarmen qyzu shayqasty. Sarbazdardyng shayqastaghy erlikteri turaly «Saryarqa» gazetinde «Qazaq qalay soghysady?» degen maqala jaryq kórdi. Onda jekelegen jauyngerlerding әskery tapsyrmany mýltiksiz oryndaghany, erlikke, tapqyrlyqqa toly bolmystary bayandalady.

 

Osy alqapta jýrgen úrystarda qasyndaghy bir top serigimen Kóktúma-Baqty shekara qaqpasyna Alashordanyng kórnekti qayratkeri Otynshy Áljanov tike tartady. Jolda tútqyndaghy Shәkәrim Qúdayberdiúlyn bosatyp alady. Alayda, qyzyldarmen kezdesip qalghan ol Ýrjardyng janyndaghy Naualy auylynda ayanbay soghysyp, serikteri týgel oqqa úshqan song jenil qol pulemetpen aghash diyirmenge bekinedi. Jaraly Shәkәrimdi qútqaryp jiberedi. Jaqyn kelgen qyzyldardy jusata bergen son, partizandar diyirmendi órtep jibergen. Otynshy osynday jaghdayda qaza bolady.

Osy tústa Alash әskerining dәrigerleri jayly bir-eki auyz sóz aita ketu jón siyaqty. Qazaqstannyng densaulyq saqtau salasynda esimi altyn әriptermen jazyluy tiyis últymyzdyng alghashqy dәrigerlerining biri – Asylbek Seyitov. 1916 jyly Tom uniyversiytetining medisina fakulitetin tәmamdaghan Asylbek Alash Ordanyng belsendi mýshesi boldy. 1917-1918 jyldary M.Dulatúly qúrghan atty әsker qúramynda dәriger bolyp qyzmet atqarghan. Yaghni, soghys qimyldarynda jaralanghan qazaq balasyn ólim auzynan arashalaugha, әsker ishinde, el arasynda oba, sýzek, sheshek siyaqty júqpaly aurulardyng aldyn alugha sebin tiygizip, dәrigerlik kómek bergen. Halyqtyng saulyghy jolynda baspasóz betterinde aghartushylyq júmystar jýrgizgen.

Alashordalyq dәrigerler qatarynda taghy bir ghajap jan Ábubәkir Aldiyarov boldy. Ol 1904 jyly Qazan uniyversiytetining medisina fakulitetin kýmis medalimen bitirgen bilikti dәriger. 1916 jyly Á.Bókeyhan Peterborgha baryp, patsha ókimetining rúqsatymen «Zemski odaghy» úiymy arqyly maydan qara júmysyndaghy qazaq jigitterine qamqorlyq bólimin ashtyrghanda, osy úiymgha qatysugha M.Dulatúly men Á.Aldiyarovty shaqyrady. Búl jóninde «Qazaq» gazetine N.Qaymekúly: «Doktor Ábubәkir Aldiyarov jaqsy qarap, kóp paydasy tiyip túr, erinbey etken qyzmeti ýshin tәnir jarylqasyn aitamyz» dep jazdy.

 

Sonday-aq, 1900 jyly Mәskeu uniyversiytetining medisina fakulitetin bitirip, «uezdnyy lekari» atanghan Dәuletshah Kýsepghaliyev emhanasyna týsken qyzyldar men aqtardyng jaraly jauyngerlerining janyn saqtap qalu ýshin auruhana shatyrynyng ýstine oba auruynyng belgisi retinde qara jalau ilip qoyady. Múny kórgen әskerlerding zәresi úshyp, alystan qashady eken. H.Dosmúhamedov, IY.Qashqynbaev, M.Seyitov siyaqty joghary bilimdi dәrigerler Alashorda әskerining qúrylymynda әskery gospitaliding rólin atqardy.

 

Ghasyr jasap, ghaqyliyaly ghúmyr sýrgen (1915-2013) Gýlnәr Mirjaqypqyzy «Alashtyng sónbes júldyzdary» atty kitabynda («Mektep», Almaty, 2010 jyl) 1918 jyldyng kýzindegi oqighalardy kózimen kórgen tuysy Bayeke Júmabaevtyng aituy boyynsha hatqa týsirgen. Estelikte Alashtyng Torghaydaghy atty әskerin Mirjaqyp jasaqtaghanyn, әsker qataryna Aqtóbe, Yrghyz, Shalqar, Oral, Qostanay, Torghaydan kelgen jigitter alynghanyn, atty әskerdi topqa bólip, ýilerge bólip ornalastyru Jaqannyng aghayyny Asqardyng moynyna jýktelse, tamaqtandyru men kýtu jaghyna týsken ýilerding iyeleri jauapty bolyp, menshikti attaryn jauyngerlerding ózderi baptaghandyghy kórinedi. Mirjaqyptyng qolbasshylyq sipaty da airyqsha kóringen: «Jaqang damyl tappay júmys isteytin. Áskerlerine soghysqanda qaru-jaraqty qalay qoldanudy, atys-shabysty qalay jýrgizudi, basqa da әdis-tәsilderdi ýiretip oqytatyn. Qolbasshy rólin Mirjaqyptyng ózi atqardy. Aghamyzdyng kelbeti, kiygen kiyimderi, ýstindegi úzyn súrghylt shiynelin aiqastyrghan bylghary tartpalar, ayaghyndaghy qisyq tabandy etigi әli kýnge deyin kóz aldymda. Kýnde kóretinimiz – Jaqannyng әskerlerin sapqa túrghyzyp, auyldan alysyraq jerge aparyp jattyghu jýrgizetini. Jigitter auylgha qaytarda bәri qosylyp «Alash marshyn» shyrqaytyn». «Alash әnúranynyn» Mirjaqyp pen Jýsipbek jazghan eki týrli núsqasyn da Gýlnәr apanyng «Shyndyq shyraghy» («Mektep», Almaty, 2012) enbeginde Ghabbas Núrymov bastaghan jasaq shyrqap aityp bara jatty deytin tústary bar. Mirjaqyptyng jary Ghaynijamaldyng aituynsha, «Ghabbas Núrymov sәndi kiyinetin, dombyra men mandolindi qúiqyljyta tartyp, әn salatyn» ónerli jigit bolghan eken. Endeshe, onyng Jaqang bastaghan jasaqqa ruh beru ýshin aldynghy sapta әn shyrqauy tegin emes. Alash azamattary qarasha aiynan nauryzgha deyin Jaqannyng auylynda bolyp, qyzyldarmen soghysu ýshin Torghaygha attanghan. Jaqang atty әskerin ózi bastap, qaru-jaraqty óz qolymen ýlestiredi. Jasaqtyng әr jigitine bir myltyq, bir qylyshtan beredi de, auyl-aymaqpen qoshtasyp, jýrip ketedi. Búl uaqyt qyzyldar men aqtardyng әskerleri Torghayda soghysyp, eki jaq qalany qoldan-qolgha ótkizip, jaulasyp jatqan shaq eken. Eki armiyanyng soldattary da qala túrghyndaryn tonaumen bolghan, shetkeridegi auyldardyng malyn ýiirimen aidap әketip otyrghan. Estelikte Jaqannyng jary Ghaynijamal: «1918 jyly Kenes ýkimeti Torghayda qúrylghan son, Jaqang atty әskerin jartylay bolishevikterge qosty da, qalghan serikterimen Torghaydy tastap, Atbasargha jol tartty» deydi.

* * *

«Bódenede meken joq, qayda barsa bytpyldyq» degendey, Alashorda qayratkerleri bastaghan úly kýres jenilis tapty. Oghan qazaqtan shyqqan bolishevikterding de ýlken әseri boldy. Bolishevizm iydeyasy qazaqtyng biriguine núqsan keltirdi. Biraq, qyzyldyng úrtoqpaghy Alashtyng saghyn syndyra almady. Olar qalammen de, qarumen de kýrespegende býgingi úlan-ghayyr qazaqtyng dalasy býtin kýiinde bizge jeter-jetpesi beymaghlúm bolatyn. Alash ardaqtysy arpalysyp jýrip qol jetkizgen kelisim jetpis jyl salyp Tәuelsizdigimizding negizin qalady. Yaghny Alashorda әskeri – ózining úly múratyn oryndaghan, tekke qan tókpegen, últymyzdyng naghyz erleri.