Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Aqmyltyq 2303 7 pikir 8 Qyrkýiek, 2023 saghat 14:57

Su mәselesi hәm Nazarbaevtyng kóp vektory...

Jana Qazaqstannyng ay basyndaghy janalyqtarynyng biri – Su ministrligining qúryluy boldy.

Ótken jylghy Preziydent saylauy men Parlament saylauynan kóp ýmit kýtken kónili kýpti júrt qystan qysylyp, key ónirlerde qaltyrap, týnimen jiyde qaghyp shyqty. Kenes zamanynda jobalanyp salynghan, artynan jappay jekeshelendiru kezinde «týieni týgimen jútatyn» bayshykeshterding qarmaghyna ótken, esh janalau kórmegen jylu qúbyrlary qysymgha shydamay jaryldy. «Jadyrap jaz keldi» degeninmen Batys basylymdary osy jazdyng songhy 127 jyldaghy eng ystyq jaz bolghanyn jazuda. Sonyng aighaghynday qazaq elining shyghysyn órt aldy. Batysyn quanshylyq jaylady. Suy mol degen Ontýstikte de eginshiler tirshilik nәrinen taryqty. Jeri bay qazaq júrty aityp-aytpay ay men kýnning amanynda eldimekenge jyljyghan qúmnan da, órtten de aitarlyqtay japa shekti. Múnyng ishinde tirshilik nәri – sudyng zәruligin erekshe atap ótken jón. Su ministrligining qúrylu astarynda osynday qat-qabat týitkilder jatqany kópke mәlim.

Qyzyl iydeologtar qansha jasyrugha tyryssa da, qazaq jerining ekologiyalyq apat aimaghyna ainalghany kenes kezinde-aq, aiday әlemge jariya boldy. Onyng búltartpas mysaly – Aral tenizining tartyluy men Semeydegi yadrolyq poligon edi.

Partiya shtabynyng pәrmenin asyra oryndau ýshin odaqtas respublikalar Aral tenizine qúyatyn ózenderdi ózine búra tartyp, qazaq jerine tamshydayy ghana jetip otyrdy. Sol ýrdis әli jalghasyp keledi. Shyghystaghy atom synaghynyng kesirinen jer asty su qaynarlary mәngilikke lastandy. Gorbachevting «jariyalylyghy» men «qayta qúruy» kezinde búl mәseleler әlemdik dengeyde talqygha týsti. Sony sezgen deputat aqyndar: Oljas Sýleymenov pen Múhtar Shahanov eki mәseleni jeke menshiktep aldy. Biri «Nevada-Semey», endi biri «Araldy qútqaru» qozghalysyn qúrdy. Halyq qoldauyna ie bolyp, túnghysh preziydent Núrsúltan Nazarbaevqa sayasy bәsekeles bolatyn dengeyge jetti. Artynan, 1995 jyly Nazarbaev Halyq kenesin taratqannan keyin aryndary qaytyp, Shahanov qazaq tilining joqshysyna, Sýleymenov orys tilinin, kenes odaghynyng joqshysyna ainaldy. Nazarbaev barlyq biylikti bir ózine shoghyrlaghannan keyin su mәselesi, jalpy ekologiya mәselesi sonyng jauapkershiligine ótti.

Qazaq jerindegi su qorynyng 30 payyzdan astamy ghana ishki ózenderden jinalatyny, 60 payyzdan astamy kórshi elderden keletin ózenderding suynan qúralatyny belgili. Endeshe syrtqy sayasattyng kórshi eldermen basym baghyty mәdeni, sauda qatynasy emes, qashan da transshekaralyq ózenderding irkilissizdigi, elding su qauipsizdigi boluy kerek. Osy negizde qarasaq «Qantar oqighasynan» keyin 30 jyldyq enbegi qayta saralanyp, «Elbasy» mәrtebesinen aiyrylghan Nazarbaevtyng maqtauly «kóp vektorly sayasaty» el mýdesine qanshalyq payda әkeldi degen zandy súraq tuady.

«Qytaymen, Reseymen shekaramyzdy shegendep, mәngilik dostyq kelisimshartyn jasasty» dep jabyla maqtaghanymyzben, býgingi su tapshylyghy mәselening týbegeyli sheshilmegenin rastap otyr. Jayyqty jyrmalaghan orysty, «batystyng suyn shyghysqa bastau» strategiyasyn jolgha qoyyp, 30 jyldan beri Ertis pen Ilening suyn búryp kele jatqan Qytaydy, eki derjavany aitpaghanda ózbek óz aghang men aiyr qalpaqty qyrghyz aghayyndar «týbimiz týrki, tilimiz, dilimiz bir» degen kóp vektorly sayasattyng ýirenshikti tәtti sózine aldanayyn, bopsagha da kóneyin dep túrghan joq. Ekeuining su kanaldaryna talasyn aitpaghanda, byltyrghy qyrghyz ben tәjik arasyndaghy qaruly qaqtyghys әli este. Aymaqtaghy qaqtyghystyng bәri sugha talastan tuyndap otyr.

Jogharydaghy faktorlardy eskersek su mәselesi – Su ministrligining qúzyrynda sheshiletin mәsele emes. Kәnigi deplomat preziydent Toqaev myrza endigi qalghan alty jylynda da ýnemi betpe-bet keletin mәsele. Syrtqy sayasatty aitpaghanda ishki týitkilderde jetip artylady. Kaspiy tenizining lastanghany azday, tartylyp bara jatqany, Balqash kóline atom elektr stansiyayn salu, jer asty su qorlarynyng tartyluy, lastanuy, auyz sudyng jetkiliksizdigi qatarlylar. «Izraili men Arab әmirligi qúmnyng ortasynan jasyl dәliz ashty ghoy, bir jóni bolar» dep arqany kenge salyp jýre beruge bolmaydy.

Qoryta kelgende tirshilik nәri - su mәselesi kórsetkendey Eski Qazaqstannyng maqtauly kóp vektorly sayasaty el mýddesine emes, aimaqtaghy yqpaldy avtoritarlyq jýiening yghyna jyghylyp, túnghysh preziydentting biyligin úzartugha qyzmet etti.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz

7 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2388