Auyldyng auyzeki tilinde «arghy bet», «ór» dep atalatyn Qytay Halyq Respublikasyna qarasty Shynjang ólkesindegi qandastardyng mәdeniy-ruhany ómiri Qazaqstanmen sabaqtas. Alys-beris kóbine Qazaqstannan Shynjangha jónkilip jatady. Bizde de Qytay qazaqtarynyng ómirin arqau etken әdeby tuyndylar kýn sanap tolyghyp keledi. Qabdesh Júmadilovting shygharmalaryn oqyp Shynjang turaly týsinik qalyptastyrghan qazaq oqyrmany ýshin songhy jyldary úsynylghan Jaqsylyq Sәmiytúlynyng «Qaharly Altayy», Qajyghúmar Shabdanúlynyng «Qylmysy» tәp-tәuir azyq boldy. Desek te, Shynjang qazaqtaryn Qazaqstannan bólip túrghan shekarany bormen syzylghan syzyq deuge kelmes. Eki týrli iydeologiyalyq orta, eki memleket arasyndaghy sesimen seskendirer ótkel eken. Búghan tayauda taghy da kóz jetkizdik.  

Auyldyng auyzeki tilinde «arghy bet», «ór» dep atalatyn Qytay Halyq Respublikasyna qarasty Shynjang ólkesindegi qandastardyng mәdeniy-ruhany ómiri Qazaqstanmen sabaqtas. Alys-beris kóbine Qazaqstannan Shynjangha jónkilip jatady. Bizde de Qytay qazaqtarynyng ómirin arqau etken әdeby tuyndylar kýn sanap tolyghyp keledi. Qabdesh Júmadilovting shygharmalaryn oqyp Shynjang turaly týsinik qalyptastyrghan qazaq oqyrmany ýshin songhy jyldary úsynylghan Jaqsylyq Sәmiytúlynyng «Qaharly Altayy», Qajyghúmar Shabdanúlynyng «Qylmysy» tәp-tәuir azyq boldy. Desek te, Shynjang qazaqtaryn Qazaqstannan bólip túrghan shekarany bormen syzylghan syzyq deuge kelmes. Eki týrli iydeologiyalyq orta, eki memleket arasyndaghy sesimen seskendirer ótkel eken. Búghan tayauda taghy da kóz jetkizdik.  

Eki týrli jazudyng boluy eki jaqtaghy  qazaqtardyng mәdeny almasularyna kedergi bop keledi. Osynyng әseri me, әlde shekara syzyghynyng sesi me, kim bilsin, Qytaydaghy qazaq ziyalylarynyng keybir enbekteri bizge jetpey jatyr. Osydan birer jyl búryn bizding qolgha 2003 jyly Ýrimjide basylghan Mýsilim Adyrbekúlynyn (surette) «Auyldyng amanaty» degen kitaby týsti. Tóte jazuymen jazylghan kitapta  Tekes-Kýnes aumaghyndaghy qazaqtardyng arghy-bergi tarihy sóz bolghan. Kókirek sayrap, Qúday týsinikti baylap túrghan kýide kitapty ashyp, ishindegisin týsinuge biraz uaqyt ketti. Abyroy bolghanda atamekenge bilim quyp kelip, ornyghyp qalghan týbi shynjandyq jas ghalymdardyng biri Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining týlegi, tarih magistri Jazira Qúrbanәlining kómegimen «Auyldyng amanatyn» paraqtap, mol týsinik aldyq. Kitaptyng tili jatyq, qyzyqty oqylady eken. Sóz iyesi әngimege tóselgen, oqighalardy úghynyqty әri qarapayym bayandaydy. Til qaymaghy búzylmaghany kórinip túr. Kitapta óte manyzdy tarihi, shejirelik, etnografiyalyq derekter kezigedi. Avtor rudyng shejiresin últtyq  dengeyde tarazylaydy. Jazugha tóselgen, tәjiriybeli jurnalistin, derekke abay tarihshynyn, qúima qúlaq qarttyng daghdysy bayqalady. Al kitaptyng túlghatanugha qosar ýlesi óte zor. Kitapta Ótey boydaq Tileuqabylúly, Janabay batyr, Sauryq, Tazabek batyr, Dýzbay әuliye, Bóden batyr Qodasúly (1820-1890), Baytoq molla, Oshaqbay qalpe, Tekesbay bi, Óliat ana, Bazar Daday aqalaqshy, Mendesting Ýmbetәlisi, Qúlanbek Shoybekúly, Beyqút Jyrghalbaev, Túrbek Ómirúly jәne basqalar siyaqty elge enbegi singen esil erlerding ómiri men qyzmeti turaly qúndy derekter mol eken. Búghan qosa basynan búlt aiyrylmaghan Kýnes-Tekes qazaqtarynyng ómirine qatysty san derek múqiyat jinaqtalghan.

Qargha adym jerden on jyl ótkennen keyin nazargha ilikken «Auyldyng amanatyn» oqyghan son, onyng avtoryna degen qyzyghushylyq oyandy. Mýsilim Adyrbekúly kim, qanday bilim alghan, kitapta aitylghandardan ózge taghy ne  aitary bar eken?– degen súraqtar mazalay berdi. Almaty oblysynyng Rayymbek, Úighyr, Panfilov audandarynyng jergilikti halqynyng arghy betten kelgenderi alasapyrany kóp 20 ghasyrdyng ana jaqtaghy, myna jaqtaghy tarihyn birtútas zerdeley almay keledi. Mýsilim Adyrbekúlynyng kitabynda sóz bolatyn kóp túlghanyng beriden arygha ótkenderi, odan keri qaytqany turaly derek bizde asa jútan. Sol sebepten de bolar kitaptyng jayyn súrau oida túrdy. Sәlemning de sәti bar demekshi, biylghy demalysymyzdyng basynda Shynjannyng Qúlja, Tekesine arnayy at basyn búrugha mýmkindik boldy. Atyn estip, kitabyn kórgenmen jeke tanystyq joq avtordy izdep tauyp, sapardy úiymdastyrugha Almaty oblysy Ile audanynyng túrghyny Qanaybek Imanghazyúly aghamyz kómektesip, jol bastap apardy.

Mausym aiynyng 9-júldyzynda eki memleketti bólip jatqan shekarany basyp ótip, 12 mausymda auyldyng amanatyn arqalaghan «Auyldyng amanaty» kitabynyng avtorymen jolyghyp qol alystyq. Ile qazaqtary men Otandaghy el-júrttyng jay-kýiin súrasyp bolghannan keyin, kelgen saparymyzdyng mәn-jayyn aityp, kókeyimizde jýrgen súraqtarymyzdyng jauabyn alugha әreket jasadyq. Al bizding Mýsilim qart jayynda biletinimiz, ol kisining 1939 jyly jeltoqsanda Qytay Halyq Respublikasy Tekes audany «Attyng tauy» auyldyghynyng Kýrkildek degen jerinde tuylghandyghy, tehnikum maghlúmatyna ie zeynetker ekeni, Qytay qazaqtaryna tanymal zertteushi, shejireshi jәne bizding qolymyzdaghy «Auyldyng amanaty» kitabynyng avtory ekendigi. Azdy-kem tanystyqtan keyin qart jazushydan rúqsat súray otyryp kónildegi súraqtarymyzdy jaylap kezegimen qoya bastadyq.

Mýsilim Adyrbekúlynan alghash bilgimiz kelgeni «Auyldyng amanaty» kitabynyng nelikten búlay atalghandyghy, neshe taralymmen jaryq kórgendigin bilu kókeydegi basty súraq edi. Búl súraghymyzgha qart qalamger otty janarlarymen túnghiyqtan syr tarqata otyryp:

- Men belgili qalamger emespin, bilimim tayaz, shanaghym shaqty, kitap-jurnaldyng jәy oqyrmany, jaqsy әngimeni janym sýiip tyndaushy ghanamyn. Oqyghandarym men estigenderimnen tyrnashtap jinaghandarymdy tyrbanyp rettey jýrip, osy «Auyldyng amanatyn» qúrastyrdym. Búl kitapta elge tanymal auyldan shyqqan azamattar bolghandyqtan, olar turaly әngimeler halyq auzynda qalyp, qaghazgha týspey anyzgha ainalyp bara jatqandyqtan, halyq menen ýmit qylyp jaqsy iske óz niyetterin bildirgendikten el mýddesin arqalay otyryp, túlghatanu maqsatyndaghy búl kitabyma «Auyldyng amanaty» degen ataudy da ózim berdim,- dep kitap atauy turaly az-kem aityp ótip, sózin әri qaray:

- «Búlt astynda jýgirgen búldyryqtay,  

Balalyghym qiyrgha kettin–au sen»- degendey, qayratym qaytyp, oy túnyghymnyng aqjal tolqyny shymyrlap bara jatqan tústa, aitar oiymnyng qaymaghy irip, sóz mәnerimning qiuy qashyp túrghan shaqta, oqyrmandy ilandyrugha iquaty jetpeydi-au degen erekshe alandaushylyqpen jazghan «Auyldyng amanaty» 2003 jyly 500 danamen basylyp shyqty,- dep jalghady.  

Óz ómirbayanynyz turaly kitapta da birtalay maghlúmat keltirilipti. Sonda da bolsa tolyqtyra tarqatyp ótseniz dep, biz әngimeni toqtatpay súraghymyzben jalghap әkettik.

Sәl ýnsizdikten keyin qart jazushy bir kýrsinip alyp, terennen demalyp:

-Mening ómirimde әli de bolsa kókeyimnen ketpeytin, kónilimnen óshpeytin ýsh týrli ókinishim bar:

Birinshi, balalyq shaghym kedeylikpen ótti. Kedey otbasynda tughandyqtan mektep biliminen basqa joghary bilim alyp, sauatymdy әrige jetildire almadym. Jazu sauatym, bilimim jetilmey qaldy.

Ekinshi, jalyndaghan jastyq shaghym búghaulyqta ótti. Memlekettik qaqpaylaugha úshyrap, әr qadamymdy erkin basa almadym. Kýsh-quatym boyymda bosqa óldi.

Ýshinshi... búl ókinishim ózimde qalsyn,- degen ótinishin qyldy.

Alystan at aryltyp kelgende súraqtaryna tolyqtay jauap bermegenim dúrys bolmas degen oiy boldy ma, kim bilsin? Biz qolqalau әdepsizdik bolar dep әngimeni ózge taqyrypqa búrdyq.

Bizdi tolghandyrghan súraqtardyng biregeyi, kitapta 1903 jyly Bazar Daday aqalaqshy men Mendesting Ýmbetәlisi qatysqan «Kegen siyezi» turaly bolatyn. Búl turaly sóz sәl ýstirtteu bolghan siyaqty. Búl jiyn jayly basqa qanday maghlúmattar belgili eken?- degen saual qoydyq.

-Bazar Daday alty auyl Albangha aqalaqshy bolghan adam. Al Mendesting Ýmbetәlisi 1880 jyldardan tartyp Tekeste Qonyrbórikting zәngisi bolghan. Aqalaqshy- myng ýidin, zәngi-jýz ýiding basshysy. Bir aqalaqshyda on zәngi, eki elubasy bolady. Elubasynyng qaramaghynda bes onbasy bolady.

1903 jylghy siyez eki el arasyndaghy mәseleler turaly bolghan. «Qash-qash zamany» kezinde Sovet ýkimetinen Qytaygha ótip ketken qalyng qazaqtyng keybirining tuystary (balasy, әieli) arghy jaqta qalyp qoyghandyqtan osynday mәselelerdi rettep, qadaghalau maqsatynda әr audanda osynday siyezder ótip túratyn bolghan. Sonymen qatar dau-janjaldar, bireuding úrlanghan maly turaly da jiyndar ótken. Sol jyldardaghy bolghan siyezderding biri osy bolatyn,- dep qart jazushy alty qyrdyng astynan qazyl týlki kórgen qyranday qomdanyp alyp, әngimesin әri qarayBazar Dadaydyng qaza bolu oqighasynda qyrghyz ben qazaq jaulasuyna sebep bolghan qyrghyz Jaqsylyq, Jantaylar jaulyghynyng sebebimen jalghastyrdy.

-1905 jyldary Kóksu ózeni boyynda on eki ýy qyrghyz otbasy qonystanghan. Memleket basshylyghy qyrghyzdardy jeke qarausyz qaldyrudy jón kórmey, alty auyl Albannyng aqalaqshysy Bazar Dadaydyng qaramaghyna qospaqshy bolady. Sol kezderde Kóksu ózenining boyyndaghy Qarajon jaylauynda Daday aqalaqshynyng auyly bolghan eken. Kóksu ózenining arnasy ýlken, aghyny qatty, tiri jan ótuge óte qauipti bolghan. Osy ózennen qyrghyzdyng bir adamy ótpekshi bolyp sugha aghyp ketip, mәiitti Daday auylynyng jigitteri tauyp alyp qyrghyzdargha habar jiberedi. Qyrghyzdar Dadaydyng qaramaghyna kirudi hosh kórmey jýrgen tústa búl da bir qiyn dýnie bolady. Qyrghyzdar mәiitti alyp ýndemey ketkenimen ishterinde Dadaygha degen kýdik qalady. Biraz uaqyt ótkennen keyin Daday aqalaqshy qyrghyzdardy qaramaghyna almaq bolyp on eki ýy qyrghyzdyng otbasyna keledi. Jalghyz emes, janynda әr rudan bedeldi jigitterdi ertip alady. Al osy sәtte qyrghyzdar kek almaqshy bolyp saylanyp otyrghan. Dadaydyng kelgenin bilip qorshaugha alady. Oiynda eshtene joq Dadaydy qyrghyz Jaqsylyq, Jantaylar atyp, balasy Janseyit, qúdasy Qúrmannyng Elikbay ruynan Atyqan qatarly 7 kisi qaza bolady. Mendesting Ýmbetәlisi de sol ýide oq tiyip jaraly bolyp, keyin sauyghady,-dep sózin toqtatty.

Sóz arasynda «Auyldyng amanatynda» sóz bolatyn Bazar Daday aqalaqshynyng kishi әielin alyp ketip, el arasynda dýrbeleng tughyzghan Sharghynnyng qolgha týsken serikteri Qaramúrt pen Sydyqqa jaza esebinde jýzege asqan «shyq baytal qyp elden shygharu» salty turaly súradyq. Qazaq etnografiyasynda biz kezdestire qoymaghan búl salt turaly terenirek biluge qúshtarlyq tanyttyq. Sózge tóselgen, tili úghynyqty, aitqan sózi kókeyge qonarlyq qart jazushy bet oramalymen mandayyn sýrtip qoyyp:

- Tilimizde «shyq baytal qyp elden shygharu» degen sóz bar, búl sózding tórkini, júrt aldynda aiypker bolghan adamgha basqaday jaza qoldanudyng qisyny kelmese, әsirese, el ishine túrghyzudyng mýmkindigi bolmasa, onda basqa elge nemese basqa ru, taypalargha berip jiberedi. Ayypkerdi alushy jaq, aiypty adamgha iyelik etushi jaqqa bir toghyzdan tómen «shyq baytal» shyghyn tólep, aiypker adamdy alyp ketedi. Ayypker әiel bolsa, kóbinese, bireuge qosylyp, sol elge adam bolyp ketedi de, aiypker er bolsa, «shyq baytalgha» tólegen shyghynnyng orny toldy-au degende iyesine qaytadan tabys etiledi eken. Sonymen qatar jýrisi jaman, nekesin búzghan әiel adamdargha da qoldanylatyn jazanyng bir týri «ýstinen qoy aidatu» salty da bolghan,- degen qarttyng әngimesinen búryn-sondy biz estimegen qazaqy salttyng mәn-jayyn úqtyq.

Osy ólkege kelgende esimin el auzynan jii estigen jәne kitaptyng ishinen de bayqap qalghan Almatay Shaltyqúly jayly da habardar bolyp qayttyq. Qarttyng aituynsha «Albannyng balasy edi Shybyl, Sary» degen tolghau jazghan halyq aqyny Almatay Shaltyqúly kóz tirisinde kóp qiyndyq kórgen adam eken. Memlekettik qaqpaylaugha da úshyrapty. Tirisinde jazghan dastan, tolghau, ólenderi joghalyp ta ketken kórinedi.

Almatay Shaltyqúly auzy dualy dana, qara ólennen týiin týigen daryndy aqyn bolghan. Ile qazaqtary ýshin ol kisining orny erekshe. Kózi tirisinde «Sarqyt» degen kitaby basylghandyghyn aityp, qolymyzgha eski arab jazuynda jazylghan Almatay aqynnyng kitabyn ústatty.

Sary ayazda qatpaydy,                                                                              

Qaynardyng jyly túnyghy.

Qap týbinde jatpaydy,

Bolattyng asyl synyghy.

Halyq tozyp qor bolmas,   

Ádil bolsa úlyghy,- degen danaly, jýrekke jalyn berer quatty sózderinen Almatay qariyanyng bar bolmysyn bayqaugha bolady. Qariya- asyldyng synyghy, zamanynyng tolghaushysy bolghan,- dep qart jazushy zamandasynyng bir shumaq ólenin oqyp berdi.

Jogharyda aitylghan jәne ózge de әngimeler jarty kýnge sozyldy. Ángimemizding sonynda kezinde Tekes-Kýneske qonys audarghan halyqtyng kóshui qay uaqyttardan bastalghan, әlde búl ólkede qazaq rulary búrynnan bolghan ba, degen saualymyzdy qoydyq. Qarttyng aituynsha, el ýrkinshiligi 1916-1917 jyldar men 1931-1932 jyldary bolghan. 1916 jyldardaghy ýrkinshilik kezinde auyp barghanda Kýneste birneshe ýy qazaq qonystary bar eken. Búghan sýiener bolsaq qazaq qonystary búl jerde búrynnan bolghan degenge keledi.

Ángime sonynda qart jazushy:

Áygili aqyn Qadyr Myrzaliyev:

Babamyz shoq basqan tabanymen,

Birdey eken jaqsysy jamanymen,- dep әdemi surettegen ghoy.

«Birlikte bolsang – biyikte bolasyn»- deydi halyq danalyghynda. Últtar men rular ara qatynasynda qashanda da dostyq qarym–qatynas, ózara bereke-birlik basty orynda túrghan. Sondyqtan men bizding auyldyng erligine, eldigine, bereke-birligine, basqa últ, rularymen bolghan tereng dostyq, yntymaghyna qatysty derekterdi súryptap tanystyrdym.

Jasymyzdan ata-jón, anyzgha ainalghan atalardy әngimeleuding jelisin ýzbey, qúlaghymyzgha qúighan, baulyghan әke, ata-babalarymyzgha, shejireshi qarttargha, osy enbekti jazugha jigerlendirgen, kómek koldaryn sozghan agha-ini, aghayyn, el azamattary men azamatshalaryna asa ýlken boryshtylyq bildiremin, alghys aitamyn. Ómirden qaytqandaryna iman, tiri jýrgenderine úzaq ómir tileymin.

Qate ketken jerlerine syn-pikir aitularynyzdy ótinemin,- dep jetpisting orta belinen asqan qart Otannan kelgen bizderge rizashylyghyn bildirip, aq batasyn berdi. Sonymen qatar «Auyldyng amanaty» qazaqstandyq oqyrmandaryna úghynyqty qaripte Otanymyzda jaryq kóruine rúqsatyn berip, búl oy kókeyinde jýrgen armany ekenin aitty. Osylaysha qarapayym múghalim bolghan bizderding jazghy demalystaghy Qytay eline saparymyz sәtti bolyp, bolashaq úrpaqqa iynening jasuynday bolsa da paydamyzdy tiygizermiz degen ýmitpen oraldyq.

Aldaghy uaqytta eki eldegi qandastarymyzdy ruhany baylanystyratyn, úmyt bola bastaghan túlghalardyng esimin el qúlaghyna jetkizer «Auyldyng amanaty» kitabymen múndaghy oqyrman qauym da qauyshady degen ýmittemiz.

Ghabit Seyitjanúly,

Almaty qalasy  №172 jalpy bilim beretin mektepting qazaq tili men әdebiyeti pәnining múghalimi.

Abai.kz