Songhy uaqytta din taqyryby qazaq qoghamynyng basty talqysyna ainaldy. Mekteptegi hidjab dauynan bastalyp, Mәjilis deputaty Rinat Zaitovtyng dauly mәlimdemesimen ayaqtalugha jaqyn qyzu talqynyng arasynda Alash arystarynyng diny ústanymyna qatysty da týrli pikirler aityldy. Bir tarap – «Alash arystaryn dindar bolghan» dese, ekinshi tarap kerisinshe – Alash arystarynyng moldalardy ótkir synaghanyn uәj etti. Biz osyghan qatysty eki pikirdi «Abai.kz» oqyrmandaryna úsynbaqpyz.

ALASh ARYSTARY DINDAR BOLGhAN JOQ!

Bolat Mýrsәlim:

- Alash qayratkerlerining dinge kózqarasyn arnayy taqyryp etip zerttegen ghalymdy keziktirmedim. Bәlkim, bar shyghar. Alash qayratkerleri degen de tútas monolit emes, әrqaysysy jeke-jeke túlgha. Sonda da, keybir mәselelerdi aita keteyik.

«Álhamdulilla, alty million qazaqpyz» deydi Ahan. 1918 jyly Qoqan qyrghynynan qashyp jýrip ústalghanda, Mústafa Shoqay «Kimsin?» degenge, «Álmisaqtan músylmanmyn» dep jauap beredi. «...Osy ýsh týrding bәri bizding sharighattan, Injilden, Budda oquynan, L.N.Tolstoy filosofiyasynan tabylady» dep jazady Álihan. Yaghni, Alash qayratkerlerining músylmanshylyghyna kýmәn keltiruge bolmaydy.

Biraq. Olar sol kezdegi sәldesi dagharaday shalasauat qoja-moldalardy әbden synaghan. Olardyng dýmsheligin, ótirigin týirep ótpegenderi az.

Al, qazaq últ-azattyq qozghalysy sayasy sahnagha shyqqan uaqytta Alashtyng aldynda dindi aralastyru-aralastyrmau mәselesinde ýlken tandau túrdy. Sol kezde Álihan Bókeyhanov «qazaq dalasynda eki: ne diny baghyttaghy, ne keng maghynada alghandaghy batys ýlgisindegi sayasy qozghalys payda boluy mýmkin» dep jazghan edi. Solay boldy da.

Alash qayratkerleri batystyq ýlgini tandady. Din memleketten bólek bolsyn dep, Álihan Kadet partiyasynan shyghyp ketti. Elde ar-ojdan, sóz bostandyghy, jiylys jasau erkindigi bolsyn dedi. Din, ar-ojdan mәselesi adamnyng ishki, intimdi dýniyesi dep sanady. Yaghni, Alashtyng ústyny – liyberal qúndylyq. Olar alty million qazaqtyng qorghany, dinining de, dilining de panasy boldy, biraq olar dindar bolghan joq.

Ol zamandaghy tarihy kontekst pen qazirgi tarihy kontekst bólek. Sol sebepti, Alashty qanday da bir daulargha, әsirese diny mýdde kózdegen daulargha sala bergen mýldem jón emes.

ALAShTYNG DINY ÚSTANYMY QANDAY BOLGhAN?

Súltan Han Aqqúly:

- Áleumettik jelilerde qayta-qayta jariyalanyp jýrgen bir jazbada Álihan Bókeyhan óz inisi, jan dosy әri adal ýzengilesi Ahmet Baytúrsynúlyna týrmeden joldaghan bir hatynda: «Men oraza ústadym, býgin auyzymdy qara sumen ashtym», - dep jazypty-mys.

Búl Últ kósemine jabylghan jala, sanagha qonbaytyn qiyal, baryp túrghan ótirik! Búl jazbanyng júmbaq, inkognito-avtory «burjuaziyalyq últshyl», «kontrrevolusioner», «halyq jauy», «japonshyl» («yaponofiyl») siyaqty jalghan, naqaq aiyptarmen sottalyp, atylghan Últ kósemine endi «dindar», «islamshyl», «orazashyl» degendey naqaq jala jabady. Osyghan oray Últ kósemine jala japqan júmbaq avtorgha aitarym: Qazaqta «aruaq atady» degen sóz bar. Osy ataly sózdi bilmegen avtor, Álihan babamyzdyng óz sózimen aitsam, «Anqau eldi Alash kósemining istemegen isimen, aitpaghan sózimen aldap-arbaudy kózdegen – aramza molda».

Al endi Á.N. Bókeyhannyng dinge, onyng ishinde islamgha degen kózqarasyna toqtalayyn. Eng aldymen Alash kósemining ataghy jer jarghan arghy babasy Shynghys han siyaqty diny senim-nanymgha tózimdilikpen qaraghanyn erekshe atap ótu kerek. Oghan, birinshiden, óz jary Elena Sevastiyanova 1921 jyly Semeyde mezgilsiz qaytys bolghanda, ony pravoslavie shirkeuining rәsimimen jerlegeni dәlel. Ekinshiden, L.N. Tolstoydyng әlemdik dinder turaly «Suratskaya kafeynya» atty shaghyn әngimesin qazaqshalap, 1900 jyly «Dala ualayaty» gazetinde «Surat kafehanasy», 1913 jyly «Qazaq» gazetinde «Din dalasy» degen ataumen jariyalady. Sol audarmadan Álihannyng din ataulyny bir-birinen ne joghary, ne tómen qoymay, diny senim-nanym әrtýrli bolghanymen, qúday bir degen kózqarasyn aiqyn anghartady.

Al «Qara qypshaq Qobylandy» eposyndaghy әiel beynesi turaly 1899 jyly «Turkestanskie vedomosti» gazetining ýsh sanyna shyqqan «Jenshina v kirgizskoy byliyne» atty foliklorlyq zertteuinde arghy babasy Shynghys hannyng tabynghan tәnirshildikke degen jyly kózqarasyn, kerisinshe әiel qúqyn elemeytin islamgha degen syny kózqarasyn bayqatady. 1913-1918 jyldary Orynborda ýzilmey shyghyp túrghan túnghysh jalpyúlttyq «Qazaq» gazetinde onyng avtorlarynyng bir birine «Alla jarylqasyn!» emes, «Tәniri jarylqasyn!» aitatyndaryn eskersek, bir Álihan emes, jalpy Alash jetekshilerining tәnirshildikke jyly qaraghanyn bayqamau mýmkin emes.

Al endi toqsan sózding tobyqtay týiinin atsam, 1917 jyly Alash últtyq respublikasyn jariyalaudyng qarsanynda Á.N. Bókeyhannyng «Men kadet partiyasynan nege shyqtym?» atty maqalasyndaghy myna joldargha nazar audarayyq: «Fransúz, orys hәm ózge júrttyng tarihynan kórinedi – molla ýkimetten aqsha alsa, satylyp ketedi, ruhany is ayaq asty bolady. Jalovanie alghan mollalar ýkimetke jetekshil bolyp, erip ketedi. Bizding qazaq-qyrghyz din isin kórkeytetin bolsa, ýkimet isinen bólip qoyghan ong bolady. Oryssha ony «otdelenie serkvy ot gosudarstva» deydi».

Mine osy maqaladan song Alash Respublikasy qúrylyp, onyng jogharghy atqarushy biyligi – Alash Orda ýkimetining mýsheleri (halyq komissarlary) saylanghanda, 15 qazaq mýshesining ishinde birde-bir din ókili bolmaghanyn úmytpayyq. Ashyghyn aitqanda – Alash eli qazirgi qazaq jerinde dýniyege kelgen eng alghashqy zayyrly memleket bolatyn.

Osynday tarihy faktylardan keyin Álihandy «týrmede oraza ústap, qara sumen auyz bekitipti» deu baryp túrghan daqpyrt, quma qiyal, shylghy ótirik.

Abai.kz