Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Mәiekti 1675 8 pikir 22 Qyrkýiek, 2023 saghat 13:06

Qazaq әdebiyeti jәne kóshi

Endi bir mausymnan keyin toqsan jyldyq torqaly mereytoyyn atap ótetin, qúryltayshysy  Qazaqstan jazushylar odaghy bolyp tabylatyn elimizding ruhany ómirindegi orny ózgeshe basylym "Qazaq әdebiyeti" gazeti dýniyege kelgen kýnnen  bastap , qatang senzuranyng baqylauynda jýrse de qisynyn tauyp, qiiyn keltire otyryp últ mýddesine qyzmet ete bildi. 1937 jylghy repressiya jәne keyingi tyng iygeru kezinde jýrisinen janylghany bolmasa, qalghan uaqytta halyqtyng "kózi , qúlaghy" bola bildi. Ziyalylardyng ýni men tilegin oqyrmangha , biylikke jetkizdi. Fashizmge qarsy soghysta halyqty bereke-birlikke shaqyryp, iyq sýier  azamattary soghysqa ketip, jabyqqan júrttyng ensesin kóterip, ertenge degen ýmitin oyatty. 

Hurushevtyng "jylymyghynan" keyin ashtyq, kýshtep újymdastyru, repressiya, tyng iygeru syndy qoghamdyq qozghalystardyng shynayy bet-beynesin, últqa әkelgen zobalanyn astarlap, isharalap jetkizdi. Ótken ghasyrdyng jetpisinshi jyldardyng sonynan bastap birtútas Sovet últyn jarnamalap, últtyq mektepter jabyla bastaghanda jazushylar "últtyq menin" izdep tarihy taqyryptargha terendep bardy. Áuezov qalyptastyrghan dәstýr "Altyn orda", "Kóshpendiler", "Songhy kósh", "Alasapyran" bolyp tarihy tanym, dәstýr men dilge susaghan halyqtyng shólin basty. 1957 jyly jәne 1962 jyly Qytaydan atamekenge eki dýrkin kósh keldi. Sonymen tónkeris, ashtyq, repressiya qajytqan halyqtyng boyyna tilin, dinin, dilin, dәstýrin úmytpaghan jana qan kep qúiyldy. 1972 jyly jazushylar odaghynyng kezekti bir jinalysynda odaq tóraghasy Oljas Sýleymenovtyng "odaqtyng әr mýshesi ózing oqyghan mektepti jabyludan saqtap qal" -, degen ýndeui, Mongholiya saparynda әskeriylerding nysana atu alanyna ainalghan Kýltegin, Tonykók eskertkishterin kórip kózine jas alghan sәti osy gazet betinde jaryq kórip , halyq sanasynda silkinis tudyrdy.

Batys pen Kenes odaghy arasyndaghy qaqtyghys pen bәseke qarulanu salasynda ghana emes ekonomika, mәdeniyet, jәne әleumettik salada qatar órbidi. Eki alyp imperiyada әlem elderine óz qúndylyqtaryn nasihattady. Mine osy kezde Kenes qúramyndaghy Qazaqstan da óz kem-ketigin toltyrudyng qamyna kiristi. 1976 jyly qyrkýiek aiynda shetelde shashyrap jýrgen qandastarymyzgha qaratylghan "Otan" qoghamy qúrylyp keyin aty "Qazaqstan " qoghamy dep ózgertildi.  Odan keyin A.Baytúrsynov emlesindegi "Shalqar" gazeti jaryqqa shyqty. 1980 jyly "Atameken" radio habarlary efirge shyghyp, alystaghy aghayynnyng jýregine jol tapty.  1978 jyly әigili teolog, jazushy Halifa Altay әielimen , 1980 jyly Qamza Úshar, Qamza Ilan qatarly kisiler Atameken topyraghyna qadam basty. Osydan keyin Germaniyadan Abdurahman Shetiyn, Múrtaza Búltay, Ydyrys Erbol,  Týrkiyadan Mansur Tәiji, Mongholiyadan Islam Qabykey , Aughanstannan Muhamed Qylysh, Irannan Islam Jemeney, Qytaydan Shara Tanjaryqqyzy (aqyn Tanjaryq Joldyúlynyng qyzy. Shynjang Uniyversiytetining professory) qatarly tanymal kisiler elimizge jolaushylap keldi nemese birjolata túraqtap qaldy. Jogharyda aitylghan diaspora túlghalarynyng elge kelgendegi súhbattary men shygharmalary "Qazaq әdebiyetinde" ýzbey jariyalanyp túrdy.

Tarih donghalaghy jyljyp Gorbachevtyng "janasha oilau, refarma "zamanyna kelgende, Kenes odaghynyng iydeologiyasynda auqymdy ózgerister bastalyp ketti. Ásirese, gazet basshylyghyna jazushy, qogham qayratkeri Sherhan Múrtaza men jazushy Oralqan Bókey kelip gazetting baghyt -baghdarynda týpkilikti búrylystar boldy. Jútaghan til, býlingen ekologiya, bógdelengen din men dil, túiyqtalghan sana osynyng bәri de ashyq aitylyp, terennen saraptaldy. Qazaq kóshining ardageri, elimiz kóshi-qon sayasatynyng qalyptasuy barysynda úzaq jәge qysqa merzimge arnalghan baghdarmalar jazugha at salysqan jazushy, dramaturg, ústaz , qogham qayratkeri Súltanәli Balghabaev aghamyzdyng "Qyzyl kitapqa kiretin halyq" degen saraptamalyq maqalasy jәne jazushy , jurnalist Smaghul Elubaydyng "Alystaghy aghayyngha ashyq hat" degen  ýndeu formasyndaghy maqalasy sol kezdegi últtyng ýnine ainalghan "Qazaq әdebiyeti " gazetinde jariyalanyp ýlken dýmpu qozghady әri sheteldegi qazaqtar arasynda qolmen kóshirilip taratyldy. Kósh tәuelsizdikten keyin, Orta Aziya elderining ishinde tek Qazaqstanda ghana ishki-syrtqy sayasattaghy basym baghytqa ainalyp, tolaghay tabysqa jetti desek, osy eki maqalanyng tudyrghan qoghamdyq anysy men pikirinen bóle qaray almaymyz. Eki maqalada kóterilgen mәseleler men sarapqa týsken payymdar Qazaq kóshining bir izge týsip, damuy ýshin baghdarmalalyq qújatqa ainaldy desek artyq aitqandyq bolmaydy.

Tәuelsizdikten keyin "Qazaq  әdebiyeti " sheteldegi jәne elge kóship kelgen qandas aqyn-jazushylargha aiyryqsha yqylas tanytyp keledi. Olardyng shygharmalary aiqara betke jariyalansa, mereytoylaryn úmyt qaldyrghan joq. Gazetting ústahanasynan shyqqan aqyn-jazushylarymyzda bir shoghyr bolyp qaldy. Mysaly, jazushy Jәdy Shәken, aqyndar Toqtarәli Tanjaryq, Yrysbek Dәbey, Múrathan Shoqan, Dýisenәli Álimahundar әr kezende osy gazette qyzmet etti. Qasiyetti qarashanyraq olardyng qalamyn úshtap, qanatyn qataytyp, órisin keneytti.

Qazir qara shanyraqtyng tizginin ústap, baghdaryn belgilep otyrghan qarymdy jazushy, dýldýl jurnalist Dәuren Quat myrza da qazaq kóshining janashyry. Ol basqarghan "Altynorda " aptalyghy men "Abai kz " portaly qúryghy úzyn kisiler qoyghan tosqauylgha qaramastan kósh, alash iydeyasy, jer mәselesin jerine jetkize jazdy. Kóp adam bara bermeytin barsa da jýrdim-bardym, sylap-sipap óte shyghatyn nemese populistik maqsatta orayyn kózdep aralasatyn osy kýrdeli de nәzik taqyryptar Dәurenning jurnalistik qyzmetining tabantiyer tiyanaghy bolsa, jazushylyq jasampazdyghynyng qaynar kózi, kórkemdik shynyn baghyndyru jolyndaghy temirqazyghy boldy dep oilaymyz. Mysaly, "Mýiiztaraq" atty әngimesinde eluinshi jyldardaghy qazaq kóshining syr-sipaty men mún-nalasy arqau bolyp, eriksizden ekige airylghan otbasy mýshelerinin  eline enirep kelse de eminip, egilip baryp sinisiui әserli, shynayy kórinis tabady. Al, "Polkovnikting ólimi" atty poveste Aughan soghysy kezindegi jyraqta jýrgen qandas pen imperiya soldaty bolyp barghan qazaqtyng qiyamet taghdyry men ómirge degen yntyzarlyghy, adam janynyng әlsizdigi men ózimshildigi birtindep kóz aldyna keledi. Imperiyalyq mәdeniyetting qazaq balasynyng jany men tәnine qaldyrghan syzaty men syzy oibaylamay, attandamay, aiyptamay salqynqandylyqpen suretteledi.

Kósh últtyng ótkeni men býgini jәne keleshegi. Ótkendi bilgende ghana býgingi isimizding berekesi artady, keleshegi núrlanady. Áke-sheshesi Jetisudyng bir basynan kóship kelgen keshegi bala, býginde erding jasy eluge kelgen dana Dәurenning salasyndaghy, jadyndaghy estelikterding bir bóligi ghana qaghazgha týsken bolu kerek. Dәuren Quatpen taghdyry úqsas, zamany bir qalamdas qyz-jigitter elimizde az emes. Ótkendi úmytpay, keleshekke ghibrat alu ýshin últ tarihyndaghy әli talay aqtandaqtar men qúpiyaalar ashylady, kórkem obrazdargha ainalyp, elding ózin-ózi tanu prosesin jedeldetedi dep bilemiz.

Qazaq kóshi obektivti jәne subektivti sebepterge, halyqaralyq qauymdastyqtyng mýddelik qatynastaryna baylanysty әli birazgha sozyluy, kýrdeli sipat aluy mýmkin. Biraq, biylikting ýsh tarmaghy qoldap otyr. Tórtinshi biylik nazarynan tys qalghan joq. Últtyq biregeylenu ýderisi sanamyzgha, bolmysymyzgha kirigip, tamyr jayyp keledi. Endeshe, "Qazaq әdebiyeti " ghasyrlar qoynauyna jol tarta bersin, Qazaq  kóshining yrysy artyp, órisi kenip elimizge qút әkelsin!

 

Abai.kz

8 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2388