Redaksiyadan eskertu:

Belgili jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng "Úranym - Alash!.." dep atalatyn zertteu kitabyn Abai.kz biyl ýshinshi jyl qatarynan jariyalap keledi. Múhtar Áuezov, Sәbit Múqanov jәne taghy basqa qazaq әdebiyeti men ruhaniyatynyng alyptary turaly sóz bolyp otyrghan kitap - "Úranym - Alash!.."-tyng ýshinshi tomy. Túrsyn Qúdageldiúlynyng úzaq jylghy zertteulerining nәtiyjesinde jaryq kórgen atalghan kitap ta qanday da bir tarihy túlghany qaralaugha, dattaugha jol berilmegen. Kerisinshe, әrbir sóilem naqty dәlel-dәiektermen shegelengen. Sondyqtan da, qúrmetti oqyrman, әr taraugha pikir bildirerde tarihy túlghalardy qaralap, dattamay avtordyng jeke basyna tiyispey, aty-jónin orynsyz kelemej etpey, sóz arasyn bylghamay ornyqty oy qosugha shaqyramyz!

Abai.kz

9.

 

Redaksiyadan eskertu:

Belgili jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng "Úranym - Alash!.." dep atalatyn zertteu kitabyn Abai.kz biyl ýshinshi jyl qatarynan jariyalap keledi. Múhtar Áuezov, Sәbit Múqanov jәne taghy basqa qazaq әdebiyeti men ruhaniyatynyng alyptary turaly sóz bolyp otyrghan kitap - "Úranym - Alash!.."-tyng ýshinshi tomy. Túrsyn Qúdageldiúlynyng úzaq jylghy zertteulerining nәtiyjesinde jaryq kórgen atalghan kitap ta qanday da bir tarihy túlghany qaralaugha, dattaugha jol berilmegen. Kerisinshe, әrbir sóilem naqty dәlel-dәiektermen shegelengen. Sondyqtan da, qúrmetti oqyrman, әr taraugha pikir bildirerde tarihy túlghalardy qaralap, dattamay avtordyng jeke basyna tiyispey, aty-jónin orynsyz kelemej etpey, sóz arasyn bylghamay ornyqty oy qosugha shaqyramyz!

Abai.kz

9.

 

Osy jyldary, yaghni, 1945-1946 jyldardyng óliarasynda qazaq ghylymy oilau jýiesinde ýlken janalyq ómirge keldi. SSSR halyq komissarlary kenesining 1945 jylghy 26 qazan kýngi №2747 qaulysymen Qazaq SSR Ghylym akademiyasyn qúru turaly sheshimi shyqty. Mine, osynday quanyshty da júbanyshty oqigha mәdeny jәne ghylymy ortada jana bir úmtylys pen baqtalasty tudyrdy. Joghary jaqta akademiyanyng tolyq mýshelerine saylanatyn adamdardy irikteu bastaldy. Áriyne, Qanysh Sәtbaev pen Múhtar Áuezovting eshqanday alandamauyna bolatyn. Degenmen de ghylym salasynda da senimdi pәlenbaylar men týgenbaylardy kiriktirmese, erkin oily ghalymdargha kenestik iydeologiyany senip tapsyrugha bolmaytyn.

Osyghan oray úzaq jýrgizilgen partiyalyq jәne iydeologiyalyq qúpiya eksheulerden keyin jәne SSSR Ghylym akademiyasynyng maqúldauyn ala otyryp 1946 jyly 31 mamyrda Qazaq SSR halyq komissarlar kenesining tóraghasy N.Ondasynovtyng qolymen Ghylym akademisynyng qúramyn jariyalady. Onda tolyq mýshening sany, yaghni, akademikterding sany – 14, mýshe-korrespondentterding sany – 16 adam dep bekitildi. Sol kezdegi respublikadaghy 76 ghylym doktory men Enbek sinirgen ghylym qayratkerlerining arasynan akademikterding qúramyna: 1. Qanysh Sәtbaev, 2. Múhtar Áuezov saylandy.

Osy nauqannyng qarsanynda, yaghni, 1946 jyly 4 nauryzda Til jәne әdebiyet institutynyng №4 ghylymy otyrysynda Múhtar Áuezov Qajym Júmaliyevti mýshe-korrespondenttik ataqqa úsyndy. Ol ózining úsynysyn:

«15 jyldan astam uaqyttan beri qazaq әdebiyetining tarihynan, sonyng ishinde HIH ghasyrdaghy qazaq әdebiyeti tarihynan joghary oqu oryndarynda – mysaly, Oral pedinstitutynda, Almatydaghy QazPIY-de, Qazaq memlekettik uniyversiytetinde joghary oqu oryndaryna arnalghan oqu qúraldary joq kezde dәris oqyghan Q.J. Júmaliyev qazaq әdebiyeti turaly terendetilgen ghylymy zertteuler jazylmaghan tústa óz betinshe «HIH ghasyrdaghy әdebiyet tarihy» turaly derbes te baysaldy ghylymy kurstyng baghdarlamasyn jasady. Ózining tandap alghan salasyndaghy payymdy, tabandy ghylymiy-zertteu baghytyndaghy izdenisterining nәtiyjesinde Q.J. Júmaliyev qazaq orta mektepterine arnap birqatar oqulyqtar jazdy. Solardyng ishindegi әdebiyet teoriyasy turaly, HIH ghasyrdaghy әdebiyet tarihy turaly oqulyqtary tolyq orta mektepterge arnalghan negizgi oqu qúraly bolyp tabylady. Júmaliyev joldas 1943 jyldan bastap joghary oqu oryndaryna arnalghan «Qazaq әdebiyeti tarihynyn» kóptomdyghynyng asa jauapty tarauyn («Qazaqtyng batyrlyq epostary» turaly) jazugha tabandy týrde atsalysyp keledi. Q.Júmaliyev joldas jazghan «Epos turaly» tarau atalghan «Tarihtyn» foliklor jónindegi I tomyna endi. Sonymen qatar songhy jyldary Júmaliyev joldas «Abay poeziyasynyng tili» atty dissertasiyalyq taqyrybyn iygerumen jýieli týrde ainalysty. Ghylym ýshin asa manyzdy osynday qiyn da iygilikti isti úzaq jyldar boyy jýieli zertteuding nәtiyjesinde taqyrypty sәtti iygerip shyqqan avtor ózining tolysqan ghalym ekenin tanytty, sóitip, Leningradtyng Shyghystanu institutynyng Ghylymy kenesining oghan – qazaqtyng belgili ghalymy, әdebiyettanushy Qajyghaly Júmәliúly Júmaliyevke filologiya ghylymdarynyng doktory ghylymy dәrejesin beruge negiz qalady. Jogharyda bayandalyp ótken Júmaliyev joldastyng ghylymy qayratkerligining negizine sýiene otyryp, onyng kandidaturasy Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng mýshe-korrespondetigine úsynugha layyq jәne oryndy dep esepteymin»,– dep negizdedi.

Múndaghy «Qajyghaly Júmәliúly Júmaliyev» dep basa kórsetuin ózining únatpaghan adamyn familyasymen ataytyn әdetine jatqyzugha bolmas. Resmy sózding aty – resmy sóz. Alayda aragha bes jyl salyp baryp M.Áuezov «Júmaliyev joldastyn» osy «ghylymy qayratkerligin» joqqa shygharatynyn ol kezde bilmegen de edi. «Keler kýnning túmandy bir tylsymy» (Abay) osy bolar. Anyghy, búl tústa eki ghalymnyng arasynda bir-birine týsinistikpen qaraytynday tózim saqtalyp qalghangha úqsaydy.

Al ekeuining arasyna syna qaghatyn maydan men sayasy nauqandyq tyghyryq ta úzaq kýttirmedi. «Zvezda» jәne «Leningrad» jurnaldaryndaghy iydeyasyzdyq pen óreskel sayasy qateler turaly» jәne soghan ilese 1946 jyly 26 tamyzda BK(b)P Ortalyq Komiytetining «Teatrlardyng reperturlary jәne ony jaqsartudyng joldary» turaly qaulysy shyqty. Sonyng ekpinimen 1946 jyly 30-tamyzda Qazaqstan Q(b)P Ortalyq komiyteti burosy «Qazaqstan Q(b)P Ortalyq komiyteti nasihat jәne ýgit bólimining ýgit-nasihat júmystaryna basshylyqty jaqsartu sharalary turaly» qaulysy shyghyp, baspasózdegi synnyng pәrmendiligine iydeologiyalyq basymdylyq berdi.

Sonymen, deni jaz ailarynda qabyldanghan qaulylargha arnalghan talqylaular qyrkýiek aiynan bastap arasyna apta salyp ala ókpelene ótkizildi. Qazaqstan jazushylar odaghynyng arhivte saqtalghan 1946 jyly 16 qyrkýiekte talqylanghan BK(b)P Ortalyq Komiytetining ýgit-nasihat bólimi mengerushisining orynbasary N.N.Pospelovting jasaugha tiyisti bayandamasynyng jobasy men 24 qyrkýiek kýni ótken qalalyq mәjilistegi qalalyq partiya komiytetining hatshysy Sәrsenovting «Qazaq әdebiyetining tarihy turaly dauly mәseleler jónindegi bayandamasynyng tezisterine» jýginsek, múnda qamshy tiymegen qalamger qalmapty. Sonyng ishinde tarihy taqyrypqa qalam tartqandargha erekshe shýiilipti. Tipti Edige men Nysanbay jyrau da, S.Toryayghyrov ta, olardy әdebiyet tarihyna engizuge úmtylghan B.Kenjebaev ta sypyra synalypty.

Sәrsenov: «Handyq-feodaldyq «Edige» eposynyn, sonday-aq Sonday-aq «Shora batyrdyn» da jyldar boyy dәriptelip (vozvelichivaniye) kelgeni kezdeysoqtyq emes. Búl epostarda Qazan qalasyn ekinshi Stanbol retinde, «músylmandardyng tiregi retinde suretteydi, Shora batyr «ony orystardan qorghau ýshin attanady». Búl núsqa epostyng (týpnúsqada – bylina) pantýrkistik jәne panislamistik óndelui ekeni anyq kórinip túrghan joq pa. Búl «bylinanyn» qazaqtyng batyrlyq jyryna qanday da bir qatysy bar ma? Búl «bylina» nege qazaqtyng ótkendegi batyrlyq әreketining kórinisi retinde oqyrmandargha úsynylady? Ádebiyet pen halyq shygharmashylyghy qoghamdyq-sayasy ómirden tys qalyptasqan joq.. Biz ózining jerine shapqynshylyqpen basyp kirgen shapqynshylargha qarsy qazaq elining ózining ómir sýrui ýshin kýresin beynelegen eski әdebiyetti zandy týrde maqtanysh etemiz. Múnyng qataryna «Qara qypshaq Qobylandy», «Qara qasqa atty Qambar» jәne Syrym batyr men Isatay, Mahambet jyrlar jatady. Úly buntari Mahambetting qanaushylargha qarsy baghyttalghan jyrlaryn eske alsaq ta jetkilikti.

Ótkenning kóptegen batyrlyq jyrlary úly otan soghysy jyldarynda biz ýshin qayta tirilip, ruhymyzdy ósirdi. Biz múnyng býgingi әdebiyetpen – Abaydan bastap kenes jazushylarymen ashyq ta dәstýrli týrde baylanysyp jatqanyn óte jaqsy týsinemiz. Alayda, biz qazaq әdebiyetining HÝIII, HIH jәne HH ghasyrdyng basyndaghy tarihynyng zerttelui tarihiy-әdeby ghylymnyng eng osal túsy dep sanaymyz. Biz, ótkenning mәdeny múrasyna syny kózqarastyng joqtyghynan, býgingidey búrmalaular men qatelikterge jol berilip otyr dep esepteymiz.

Bizge: senderding býkil qazaq halqynyng mәdeny múrasyn jer betinen ysyryp tastaghylaryng kele me?,– dep súraq qoyady. Ol shyndyq emes. Búl ótirik. Asan qayghy turaly qazaqtar qanday sózder aitqan!... Bir bola jazdap, bolmay qalghan qyzyqty aitayyn. Egerde «Edige» turaly syn maqala «Bolisheviyk» jurnalynda jariyalanbasa, ol bizding maqalamyzda aitylsa, onda qanday shu kóteriletinin bilesizder me? Qyp-qyzyl tóbeleske ainalar edi. Osynday jaghday Asan qayghy turaly anyzgha da qatysty bolar edi. Óitkeni ol aitty delingen ólender orysqa qarsy bolghandyqtan da bizding jastardy lenindik-stalindik ruhta tәrbiyeleuge kesirin tiygizedi.

Búghan ne aitasyzdar, kenes jastaryn osymen tәrbiyeleymiz be? Búl adaldyqqa jatpaydy, úyat, múnday handyq-feodaldyq poeziyagha kóz júmyp qarau degenmiz masqaralyq!

Al endi «zar zaman» aqyndary turaly aitayyq. Múqanov, Kenjebaev jәne Ismaiylov joldastar: «zar zaman» poeziyasyn orys patshalyghynyng otarlau sayasaty tudyrdy deydi. Ony tudyrghan tek qana ol jaghday emes. «Zar zaman» poeziyasy eski feodaldyq-patriarhaldyq qatynastyng topyraghynda ónip, ósti. «Zar zaman» aqyndary artyna qarady, olar europalyq ýlgidegi sauda men aqsha ainalymyna, qalalardyng salynuyna, qarasýiekterding aqsýiektermen tenesuine, әiel tendigine, aghartaugha qarsy boldy...

Olar ózderining shygharmalarynda memlekettikting minsiz ýlgisi retinde feodaldyq-patriarhaldyq ómirdi әspettedi, qazaq handyghyn dәriptedi, olar Rossiyanyng ozyq oily adamdarynyng jaghymdy yqpalyn joqqa shyghardy, olar Qazaqstangha tek qana patshanyng qanaushy apparatymen qosa aldynghy qatarly orys mәdeniyetining de keletinin týsinbedi, týsingisi de kelmedi. Ókinishke oray, әdebiyettanushylar eshqanday iriktemesten, ghylymiy-syny saralau jasamastan múny ótkenning asyl múrasy esebinde kenes oqyrmandaryna úsynady. Feodaldyq qoghamnyng ýstem taptarynyng iydeologiyasyn jyrlaghan osy aqyndardyng shygharmalaryn tabandap qorghaghandardyng qanday maqsat kózdeytini mýldem týsiniksiz. Keybir joldastar: búl bizding mәdeny múramyz, búl bizding dәstýrimizding ainasy – deydi. Qatty qatelesu búl. Mysaly, Nysambaydyng «Kenesary – Nauryzbayyn» oqyghanda: keybir avtorlardyng múny enbekshi qazaqtardyng qanday últtyq maqtanyshyn oyatatynyn, qanday últtyq dәstýrdi jyrlaytynyn aityp otyrghanyn týsinbeysin. Kózben jýgirtip shyqqannyng ózinde Nysambay Kenesary Qasymovtyng qyrghyz halqyna qarsy qazaq súltandary men feodalidarynyng shapqynshylyghyn jyrlaghanyn anyq bayqaysyz...».

Kremlidegi iydeologiyanyng kósemining biri, jazalaushy sayasatty jasap, baghyttap, qauly-qarardy dayyndap otyrghan KOK(b)P-ning ýgit-nasihat bólimi mengerushisining orynbasarynyng ózi aldaghy «qara dýley» nauqangha «azyq dayyndau» ýshin kelgen mәjiliste qala hatshysynyng búlay sóilemeske lajy da joq. Degenmen de: «Bizge: sender býkil qazaq halqynyng mәdeny múrasyn jer betinen ysyryp tastaghylaryng kele me?,– dep súraq qoyady» – degen saualy sol «súr kardinaldyn» ózine qaratyla qoyylghan siyaqty әser qaldyrady eken. Onday tәsilder de kezinde qoldanylghan. Áriyne, búl sóz sayasy ekpin alu ýshin ghana aitylghany anyq.

Sol jinalysta N.N.Pospelov ózining bayandamasynda Ghabitting jobany aldyna-ala eksheu túsynda aitylghan sózin sózbe-sóz qaytalap:

«Áuezov avtor retinde «Abay» romanynyng ekinshi kitabining birinshi tarauynda Qúnanbay beynesin jan-jaqty marapattay suretteui oqyrmandardyng renishin tughyzady. Romannyng birinshi kitabynda jaghymsyz keyipker retinde beynelengen asa iri feodal Qúnanbaydy Mekege barar sapary aldynda Áuezov ony Úljannyn, Mәkishtin, tipti Abaydyng ózining de yqylasyn audaratynday qayyrymdy etip kórsetpeui tiyis edi»,– dep «tórelik» aitty.

Partiyanyng oqshantayy әdebiyettegi jaghymdy, jaghymsyz keyipkerlerdi sayasy sahnagha shygharyp, olardan iydeologiyalyq dúshpan, yaghni, tap jauyn jasaghysy keldi. BK(b)P Ortalyq Komiytetining osy jyldary Ukraina men Qazaqstannyng iydeologiya salasyna qatty shúqshiya qaraghany bayqalady. Onyng basty sebebi «Qazaqstan tarihy» men Kenesary Qasymovtyng qozghalysyna qatysty SSSR Ghylym Akademiyasynyng dengeyinde tuyndap jatqan pikir talasy bolatyn. Áriyne, partiya men onyng oqshantayy aralasqan jer әshkereleusiz qalmaytyny anyq. Sol jaghdaydy biluge kelgen iydeologiyalyq barlaushy, Qazaqstandy shulatyp, Bekmahanovtan bastap Múhamedhanovqa deyingilerdi sottatyp, Q.Sәtbaev, M.Áuezov, A.Júbanovtardy qughyngha úshyratu nauqanynyng alghashqy satysyn úiymdastyrghan N.N.Pospelovting búl sózin keyin BK(b)P Ortalyq Komiytetining mәdeniyet bólimining mengerushisining orynbasary P.Polikarpov:

«Eger de bәri de «Abay» romanynda surettelgendey bolsa, onda qazaqtar kommunizmnen bayaghyda ótip ketipti, olargha kenes ókimetin ornatyp keregi joq kórinedi», –dep ózinshe janghyrtty.

Sózining sonyn dramaturgiyalyq shygharmalargha baghyttap, S.Múqanovtyn: «M.Áuezov pen Gh.Mýsirepovting piesalary qazaq teatrynyng repertuarlyq altyn qoryna qosyldy»,– degen pikirin mysqylday synay kelip:

«Mening oiymsha jaghayymsyp (ugodnicheskimy kompliymentami) aitylghan maqtaulargha Áuezov joldas ta, Mýsirepov joldas ta toghayymsymauy kerek, Kenes taqyrybyna jazylghan «altyn qordy» tolyqtyru barlyq jazushylardyng da, onyng ishinde Áuezovting de, Mýsirepovting de mindeti»,– dep «әleumettik tapsyrma» berdi.

Ekinshi bop sóz alghan Á.Tәjibaev ózining qateligin:

«Mening qatelikterimning sebebi turaly qysqasha toqtala keteyin. Aqyn-dramaturg retinde ózimshe bir janalyq tabamyn dep kitaptardyng arasynda adasyp ketippin. Klassikter men ataqty jazushylardyng shygharmalaryn oqydym... Solardyng әserine shygha almappyn»,– dep moyynday kelip biyshigin birden Gh.Mústafinge ýiirip, «Shyghynaqty» avtorymen qosa shyqpyrtypty.

Á.Tәjibaev: «Mústafin joldas sózining basynda ózining kinәsin eki sózben moyyndaghanday boldy da, sonynan onyng bәrin jurnaldar men alqa mýshesine ýlestirip berip, ózi qazaq tilinde óte ýreyli pikirler aitty. Ol: Tәjibaev әldebir jinalysta: «Mústafindi halyq jauy»,– dep Zoshenkomen tenestiripti», – dedi de maghan yzaqorlana tiyisti. Onyng oiynsha, mening kinәm – qaterli merezben teng eken de, ózining kinәsi – jay ghana shanshu eken. Ol: tarihy taqyrypqa arnalghan simvolikalyq tuyndy jazghansha, qazirgi taqyrypqa arnap jaman shygharma jazghan әldeqayda jaqsy – degen «qisynsymaq» oilap tauypty. Mәsele, osy turaly ma edi, Mústafin joldas? Ol: qazirgi taqyrypty jazyp kele jatqan meni emes, Tәjibaevti Zoshenkomen tenestirinder – dep ýnemi qighylyq salady. Men ony eshqashanda Zoshenkogha tenegen emespin, qazir de tenestirmeymin. Onyng sketchi turaly tóralqada taldanghanda orys joldastar onyng mazmúnyn súrady. Men olargha: Zoshkenkonyng «Maymyldyng sayahaty» siyaqty – dep týsindirdim.

Óziniz aitynyzshy, Mústafin joldas, sizding kenes adamdaryna jala jauyp, mazaq etkeniniz ótirik pe? Qane, siz ózinizding songhy romanynyzda orystardy, partiya qyzmetkerlerin, kolhoz qúrylysyn qasaqana mazaq etpegeninizdi dәleldenizshi. Osydan bes jyl búryn kenes adamdaryn qorlaghan «Qara myltyq» degen komediya jazdynyz, ony qabyldamay tastady. Sol jyly sol kýldibadamynyzdy (chepuhu) «Aghash myltyq» degen atpen qayta ótkizip, qalamaqysyn aldynyz.

Al Mústafin joldas bolsa ózin qazirgi taqyrypqa jazamyn dep әspetteydi. Joldas Mústafiyn, Zoshkenko kenes taqyrybyna 25 jyldan beri jazyp keledi. «Satira» degendi jeleu etip 25 jyl boyy kenes adamdaryn qorlap keledi. Ángime sol turaly bolyp otyr ma, Mústafin joldas? Osy sarynda endi qansha jyl jazbaqsyz? Eger sizding azamattyq arynyz bolsa, eger siz SK men júrtshylyqtyng synynyng mәnin týsinseniz, onda nege jasyrynbaq oinap, ekijýzdilik kórsetip, osynday jauapty jinalysta ziyandy baghyt ústanasyz? Búl kimge kerek? Múnday sayasy quyrshaqpen kimdi aldaghynyz keledi? Siz siqyrshy emes, jazushysyz. «Qalammen jazghandy qolmen óshire almaysyn» – degen sóz bar. Búl shyndyq, al shyndyqty úghynu kerek!»,– dep baryp demin alypty.

Stenogrammanyng sonynda: «O Sabiyte. Brakodel. Oshibok zabrakovannyh proizvedeniy. Pochemu molchit o sebe. O Mustafiyne» – degeneskertpeler jazylypty. Biz S.Múqanovpen onyng ózge bir «pikiralysyn» keyindeu paydalanatyn bolghandyqtan da, búl arada qalys qaldyramyz.

Búdan keyin sóz alghan Gh.Mýsirepov te Ghabiyden qúrdasyn túqyrta tyqsyryp, búryn bayqalmaghan minez tanytyp, sayasy aiyp tagha sóilep, «әdebiyettegi tamyr-tanystyqty» әshkereley kelip:

«Tamyrlastyghy terenge ketken «tamyrlardyn» qylyghy ezu tartqyzarlyqtay kóriniske kóshti. Mysaly, Áuezov joldas mәjiliste Mústafinning «Shyghanaq» romanyn asyra siltey maqtady. Múny Mústafin ózinshe týsinip, onyng sybaghasyn eseley qaytaru ýshin taghy da redkollegiya mýshelerine aitpastan asa iri agha súltan Qúnanbaydy madaqtaghan «Abay» romanynyng ekinshi kitabin jariyalap jiberdi»,– dep saldy.

Sonda «tamyr» bolmauy ýshin eki qabyrghaly qalamgerding arasy araz boluy kerek pe edi, әlde, «Abay» romanyn jariyalamaugha tiyisti me edi? Eger M.Áuezovting shygharmasyn baspasa, onda qanday tuyndy jurnaldyng betin toltyrugha tiyisti edi? Sodan ýsh jyl búryn aitqan, býginge deyin manyzyn joymaghan Qúnanbay beynesi turaly parasatty pikirinen bas tartqany ma? Búl aradaghy mәsele, taryshy Shyghanaq pen agha súltan Qúnanbayda emes, eki tuyndynyng da «Qazaq batyrymen» keudelese stalindik syilyqqa úsynyluynda jatqan joq pa eken? Sonday-aq tura sol kezde Gh.Mýsirepovting partiyalyghyn qaytaru turaly mәsele kóterilip jatqan. Al ol degeniniz «baq qúsynyn» basyna qayta qonuy bolatyn. Ol ýshin partiyanyng dittegen jerinen shyghatyn bir taqystyq jasau kerektigi týsinikti edi. Sol maqsatpen «Abay» romanynyng aldaghy uaqyttaghy barar jolyn kesetin kesirli pikir bildirgen siyaqty.

Qazir shyndyqty aitqanday bolghanymen, óz túsynda «Abay» romanyn, sol arqyly M.Áuezovti shyrghalangha týsirdi. Osydan bastap roman turaly pikirler ushygha asqynyp, onyng beti teris qaratyldy. Búl aitys segiz jylghy sergeldenge úlasty. Áuelgi kórkem jýie mýldem qarama-qarsy jelige arqau qúrdy. N.N.Pospelovting tóreliginen keyin Qúnanbay Mekege alghyspen emes, Dәrkembaydyng qarghysymen attandy. Orys tilindegi tәrjimәsyna keyinge deyin qosylmay kelgen Dәrkembay – Dәrmen – Qiyasbay jelisi kep bir býiirden qosyldy. Al 26-qyrkýiektegi jazushylar men óner qayratkerlerining kenesinde S.Múqanovqa E.Ismayylovty qosaqtap, birinshisin «Kazpravdadaghy» qazaq eposynyng keyipkerleri men Edige turaly maqalasy ýshin, ekinshisine «zar zaman» aqyndaryn dәriptegeni ýshin zapyran shektirdi. Sәrsenov búl joly S.Múqanov pen M.Áuezovting arasyndaghy jikke ashyq toqtaldy. M.Áuezov ózining sózinde sayasattyng auanyna yqtanqyray qyryndap:

«Kenes әdebiyetining ruhyna ziyandy, jaulyq kózqarastaghy Zoshenko men Ahmatovanyng tuyndylaryy әdebiyetten alastata otyryp, sonymen qosa BK(b)P OK-ning qaulysyna oray býgingi kýngi әdeby ómirimizdi syny kózqaraspen sýzip shyghyp, onyng әr sóresin saralauymyz kerek. Osy sheshimge baylanysty ózimizge de jәne barlyq qalamdas әriptesterimizge de әdil әri qatang talap qoyyp, qatal synnan ótuge tiyispiz. Búl orayda bizding jazushylar úiymyna Mәskeu men Leningradta jәne tuysqan respublikalarda ótken qalamgerlerding jinalysy men keshegi mәjiliste sóilegen joldas N.N.Pospelovting bayandamasyndaghy syny men obektivti taldauy ýlgi bola alady. Tipti ózgesin bylay qoyghanda, ózimizding jazushylar odaghynda ótken prezidiumnyng keneytilgen otyrysynda sóilegen óz әriptesterimizding bir-birinen bayqaghan qatelikterin saqtandyra (trevojno) kórsetip, әdil әri qatang talap qoya sóilegenin de ýlgi etuge bolady. Bet-jýzine, ózara jeke dostyghymyzgha, bizding aramyzdaghy bolar bolmas ózimshildigimizge qaramastan bir-birimizge ashy shyndyqty aittyq, alayda bayandamada talqylaugha qatysyp otyrghan menin, Múqanovtyng nemese Mýsirepovting qatyspauyna bolmaytynday mәseleler kóterilip otyr ma?»,– degen ritorikalyq saualdy qoya sóiledi.

Ózining shygharmashylyghyna, onyng ishinde «Abay» romanyna on jyl boyy «basty aiyp bolyp» tabylatyn N.N.Pospelovting qay pikirin ýlgi tútugha bolar edi jәne ýsh birdey kórnekti jazushy qatyspasa da bolatyn búl qanday iydeoloiyalyq jinalys? Álde sóz arasynda ketken pafos pa, joq, stenografistkanyng jansaqtyghy ma? Kórkem shygharmadaghy iydeyasyzdyqty әshkerelegen qaulygha oray ashylyp otyrghan búl mәjilistegi sózinde M.Áuezov basty mәseleni sayasat pen iydeologiyagha emes, kórkemdik izdeniske salmaq bere sóilegeni angharylady. Óitkeni osy bir iydeologiya degenning astarynda arandatushy, әshkereleushi әreketting jatqanyn zәrezep bolghan jýregi sezetin. Sondyqtan da «ózara jeke dostyghyna, óz aralaryndaghy bolar bolmas ózimshildikke qaramastan bir-birine aitylghan ashy shyndyqtyn» ýlgisi retinde Ábdilda Tәjibaevty qyryna aldy. Onyng «iydeologiyalyq qateligin» sayasattan emes, kórkemdik izdenisti boyyn sinire almaudan izdedi.

«... Sonymen qatar dramaturgiya, kórkem proza salsyn alsaq, qazaq әdebiyetining quang ghasyrlary bizge eshqanday soqpaq, eshqanday kórkemdik dәstýr qalyptastyrmaghanyn da úmytpauymyz kerek. Sondyqtan da ózgeden ýirenu – bizding basty mindemiz bolyp tabylady. Kimnen ýirenemiz, qalay ýirenemiz, neni ýirenemiz? Ýirenuding de týr-týri bar. Kórkemdikti siniru arqyly ýirenu – jetistik, elikteuge úrynu – úrynshaqtyq, biraq oghan da tózuge bolady, eng qiyny – kenes jazushysyna tәn iydeyalyq-sayasy baghytyna ziyan keltirip, ózinning jasampazdyq nәrinnen aiyrylyp, ózinning jolynnan adasyp, óz qoltanbandy joghaltu.

Búghan, qalay ýirenbeu kerek ekenine mysal retinde BK(b)P OK-ning qaulysynda synalghan joldas Tәjibaevting «Biz qazaqpyz» piesasyn alugha bolady. Ózining sózinde Tәjibaev joldas ózining qateligin moyyndaghanyn aita ketken jón. Mening oiymsha ol ózining adasu jolyndaghy qatelikterining tamyryn, bastauyn tolyq týsingen siyaqty. Onyng ózine ózi syn kózben qarauy – Mústafin joldastyng ózin ózi minegensigen kólgir synyna mýldem úqsamaydy. Búl sheshen, yaghni, songhy atalghan adam (Mústafin – T.J.) N.N.Pospelov joldastyng bayandamasynda atap ótilgen jaylardy sezinip otyrghan joq, óitkeni onyng shygharmashylyghynda aramyzalyq (poshlosti) pen әdeby búzyqtyq (liyteraturnoe huliganstvo) bar... Joldas Mústafinning sózimen salystyrghanda joldas Tәjibaev shynayy suretker retinde ózining qateligin moyynday sóiledi, bizding mindetimiz – oghan kómektesu».

Búdan keyin Ibsenge Ábdildanyng qalay eliktegeni taldanady. Al Gh.Mústafinnge nege sonshama shýiilgeni anyqtalmady. Zady ol – «Shyghanaqtaghy» asharshylyq turaly kórinis bolsa kerek. Ári «Abay» romanynyng ekinshi kitabyna berilgen nemketti «birdeme» de (S.Múqanov) óz yqpalyn jasasa kerek. Stenogrammada auyz eki sózge tәn qaytalaular oryn alghandyqtan da kelesi mәtinderdi qysqasha mazmúndap beremiz.

M.Áuezov: Onyng qateligining tamyry nede? Osyghan deyin ol Shevchenko men Geynege eliktegen, ondaghy qatelikteri bayqalmaghan edi, endi Ibsenge auysypty. Ol Ibsenning ereksheligi men tabighatyn týsinbesten eliktegen. «Biz qazaqpyz» dastany sonday soqyr elikteuden tughan. Búl piesanyng bastaluy men sonyn alsanyz Tәjibaev Ibsenmen bәsekege týskeni bayqalady. Ibsen siyaqty bastap, Ibsen siyaqty ayaqtaydy. Ekeui de belgisiz adamdarmen jaulasady, mysaly, Ibsenning keyipkeri bet-beynesi belgisiz kisilermen óshikse, Tәjibaevting keyipkeri kýndi qúshaqtaydy.

S.I. Kruglovtyng qystyrmasy: Tәjibaevting dastanyn «Biz qazaqpyz» dep emes, «Men jәne Ibsen» dep atau kerek.

M.Áuezov: Piesa jarym-jartylay mistikamen ayaqtalady. Dýnie tarihyn naqty týsinbegendikten de ekeui de jalghan ýndeuge qúrylghan. Ibsen ózining ortasyn sharyqtata biyikke shaqyrumen boldy, sonda qayda shaqyryp otyr? Ony Ibsenning ózi de bilmeytin. Engelis pen Plehanov Ibsendi meshan jazushy dep atap, onyng dýleylik ruhyn bizding zamanymyzda jekkórinishke ainalyp otyrghan qiyapatty qiyali, jalghan ruh dep synaghan. Ásireerkindik aghymy qylang bergen tústa Ibsen payghambargha ainalyp shygha keledi, onyng beymәlim kýizelisi – týnilis jaylaghan, tәuelsizdigin joghaltqan, ótken kýnning qaytyp oraluynan kýderin ýzgen, ertengi jarqyn bolashaghy kýngirt әr eldegi әr týrli topqa ontayly bolyp shygha keledi. Ol (Tәjibaev) kimge sózin arnap otyr? «Biz – qazaqpyz» piesasynda ne aitqysy keldi, búl piesada qanday tolymdy da jarqyn tebirenis bar? Onyng búl piesadaghy basty iydeyalyq-sayasy qateligi – bizding dýniyetanymyzdan bayaghyda syzylyp qalghan, jat bolyp ketken sivolikalyq beyneleuge den qoyyp, sosialistik realizmning әdisinen alshaqtap ketkendiginde. Búl qatelikti onyng ózi ghana emes, kezinde oqyp, búl qatelikting óreskeldigin sezinbey, jaqsy bagha bergen osynda otyrghan bizding de qateligimiz. Múnday jaghymsyz mysaldar ýirenudi mýldem joqqa shygharmaydy, kerisinshe, bizding úiymymyzdyng aldyna ýirene biludi ýiretu mindetin jýkteydi.

Ýirenuding qanday qajettilikten tuatyndyghyna, әdeby mәdeniyetting qarapayym da kýrdeli talaptaryn mengermey salmaqty kórkem shygharma tumaytynyna taghy bir mysal – S.Múqanov joldastyng «Bizding zamannyng qaharmandary» («Ómir mektebinin» alghashqy atauy – T.J.) romany. Biz búl tuyndynyng jariyalanghan ýzindilerine pikir bildiruge qúqylymyz, ol tútastay shygharmany joqqa shygharu emes, әriyne. Men isspardan kelgennen keyin S.Múqanov joldaspen әngimeleskennen keyin ghana jariyalanghanyn bildim, al redaksiyalyq alqa mýshesi retinde romanmen odan búryn tanysyp shyghuym kerek bolsa da, maghan eshqanday habar bermedi. Áriyne, S.Múqanov joldastyng maqsaty dúrys, alayda Ortalyq Komiytet pen Tóralqadaghy talqyda aitylghan pikirler basqasha oigha qaldyrady. Uaqyttyng azdyghynan búrynghy pikirlerimdi qaytalap jatpaymyn. Toq eteri mynau: shygharmany syny kózben talday alatyn әrbir adam búl romannyng kompozisiyalyq qúrylymynyng solbyr, shygharmashylyq tәsilderi qarabayyr, romannyng iydeyalyq-kórkemdik iyleui shala qarpylghan roman ekeni birden angharady. Kórkemdigi nashar (antihudojestvennaya), tarihiyqqa janaspaytyn (antiistoricheskaya), romanda bayandalghan keybir beysayasy oqighalar men kórinister erikti, eriksiz óreskel sayasy qatelerge alyp kelgen, sondyqtan da búl kitaptyng atalghan bólimderdi jariyalaugha tatymaydy (ne zaslujivaet). Redkollegiya mýsheleri aldyn-ala oqymaghan, olarmen kenespegen shygharmany jariyalau arqyly Mústafin joldas ýlken qatelik jibergen, sóitip, ol Múqanovqa «mysyq tileu» (medvejiu uslugu) kórsetken (qol shapalaqtau)».

IYә, anau-mynaudyng emes, Sәbit Múqanovtyng sәtsizdigi ýshin quanghandardyng da tileui – mysyq tileu demeske amal bar ma. Áriyne, búghan S.Múqanovtyng da jauaby dayyn bolatyn. Ózining aituyna qaraghanda, ol búl mәjiliske oray jasaugha tiyisti bayandamasyna eki ret ózgeris engizipti. Alayda ondaghy pikirlerding barlyghyn alghashqy sóileushiler qozghap ketkendikten de auyz eki erkin bayandamagha kóship, birden Tәjibaevting «mýiizinen» ústap, qamshynyng ýshin Áuezovke tiygizedi. Qalghan ómirlerine úlasqan yrghasudyng basy, qayta tabysudyng tizginin ýzgen bәsekening úiytqysy bolghandyqtan da, S.Múqanovtyng sózin barynsha dәl maghynada mazmúndap beremiz.

S.Múqanov: «Men ózimning sózimdi eki ret qaytadan jazdym. Alghashynda jazushylar odaghynyng tóraghasy retinde barlyghyn qamtyp edim, ondaghy mәseleler N.N.Pospelov joldastyng bayandamasynda aitylyp ketti. Mәjilisting aldynda ghana ayaqtalghan bayandamada ne aitylghanyn men bilgemin joq. Ekinshi sózimdegi mәselelerdi býgingi sóileushiler aityp ketti.

S.I. Kruglov (qystyrma): Onda siz sóilemey-aq, bayandamanyzdy stenogramma kýiinde ótkizersiz (kýlki).

S.Múqanov: Qosyp aitarym bar. Býgin mýldem az aitylghan, ne mýldem aitylmaghan pikirlerim bar.

S.I. Kruglov (qystyrma): Tek qyljaqsyz aitynyz. Siz jazushylardyng tóraghasysyz. Áytpese, sózinizdi komediyagha ainaldyrmanyz, әitpese, tragokomediya bolyp ketui de mýmkin.

S.Múqanov: Men syn jәne ózara syngha, jazushylargha bóget jasap kelgen, әdebiyetimizdegi kezdeysoq emes, tamyry terende jatqan qatelerge toqtalmaqpyn. Kezdeysoq emes kezdeysoq qateler men kemshilikterdi nege az synaytynymyzdy da aitpaqpyn. Sonyng ishinde tura Tәjibaev joldastyng da kemshiligin kórsetpekshimin. Qazaqta: «Ózi misyz qatyn sau basqa saqina tileydi» (Parshivogolovaya baba zdorovogolovomu babu nazyvaet parshivogolovoy) degen mәtel bar. Alayda Tәjibaev men turaly sonshama jaghymsyz pikir bildirgendikten de, ese qaytaru ýshin emes, Tәjibevting prinsipti qatelerden túratyn kózqarastar jýiesin ashu ýshin sóilemekpin.

Tәjibaev joldas ózin búl arada anqau bala siyaqty tekten tekke mәimónkelep kórsetedi. Onyng 1944 jylgha deyin Europa simvolisterining yqpalynda bolyp, Ibsenning әserinen shygha almadym degenine kim senedi? Sen Lenindi oqydyng emes pe, joldas kommunist Tәjibaev, sonda sen Leninning komsomoldardyng jinalysynda aitqan: әr kommunist ótkenning múralaryn markstik kózqarastan ótkizip baryp iygeru kerek – degen sózi esinnen shyghyp kettime? 37 jastaghy adamgha osy da týsiniksiz be? Sening jiyrma jyldyq әdeby tәjiriybeng bar, sen kenes mektebinde tәrbiyelending emes pe?

Al, Siz, qymbatty Áuezov joldas, ony qashanghy qolday bermekshisiz? Sizding Tәjibaevti qoldauynyzdyng teris yqpalyna alda toqtalamyn. Sen ghoy, Tәjibaev joldas, Múqanov shaldyghyp qaldy deysin, eger Múqanovty keren, aqsaq deging kelse, onda dәlelde. Mәsele onda emes. Men jazghandarymnyng barlyghyn myna júrttyng kózinshe jayyp salyp, eseptesip kóreyikshi.

S.I. Kruglov (qystyrma): siz odaqtyng tóraghasy retinde bayyppen sóileniz.

Á.Tәjibaev: Men sizding enbeginizdi joqqa shygharghamyn joq, qateliginiz turaly aittym.

S.Múqanov: Sening qanday shygharmang bar ózi, sonyng qaysysy kenestik ómirdi beyneleydi? Qaydaghy-jaydaghyny jazasyng (absolutnuu erundu piysheshi), jiyrma jyl boyy týkke túrmaytyn kýldibadam birdemeni jazyp kelesin, sóitip jýrip óneshindi sozasyn. Sen oghan qosa: meni qoghamnyng aldynda qara bet qyp kórsetking keletin shyghar.

Á.Tәjibaev: Men olay dep aita almaymyn, biraq men sizden nashar jazbaymyn, kenes әdebiyetine ýles qosyp kelemin, sizden dóreki ketpeudi (ne huliganiti) ótinemin. Múqanov joldasty tәrtipke shaqyrudy súraymyn.

S.S. Jýsipbekov (qalalyq partiya komiytetining hatshysy): Siz qatardaghy jazushy emes, jazushylar odaghynyng tóraghasy retinde Odaqtyng kemshiligine toqtalynyz, jas jazushylardy qalay tәrbiyelep jatyrsyzdar?

S.I. Kruglov (qystyrma): Jinalghandardy syilau kerek, tәrtipsizdik jasamanyz, aiqaydan, qolyndy sermeuden eshtene shyqpaydy. «ypiyter sen ashulandyng ghoy, endeshe seniki dúrys emes» degen mәtel bar emes pe? Syndy bayypty qabyldap, senimdi dәlelmen syn aitynyz, shataq shygharmanyz.

S.Múqanov: Dúrys. Moyyndaymyn. Al Tәjibaev joldas! Mәsele kimdi kim jazalaytynynda emes, isting payda beruinde. Siz ómirden alshaq kettiniz. Siz kenes taqyrybyna adam qyzyghyp oqyrlyqtay shygharma jazghan joqsyz. Osydan birneshe jyl búryn, 1937 jyly jazushylar odaghynyng plenumynda men sizding intimdik lirikamen әuestenip ketkeninizdi, múnday individualizmnyng jaqsylyqqa әkelmeytinin aitqamyn, biraq siz qúlaq aspadynyz. Osydan bir jyl búryn biz sizding «Biz – qazaqpyz» atty piesanyzdy synaghanda da bizdi emes, sizding piesanyzdan eshqanday jaghymsyzdyq tappaghan ózinizding sybaylasynyz Áuezovti tyndadynyz. Al 1945 jyl ózining «Liyteraturnaya gazetagha» bergen súhbatynda: Tәjibaevting búl dastany qazaq dramaturgiyasynyng ýlgisi dep baghalady. Tek Tәjibaevting búl piesasy BK(b)P OK-ning synyna úshyraghan song ghana Áuezov joldas ózining qatesin moyyndady. Mine, Áuezov joldas Tәjibaevqa qanday qyzmet kórsetken! Onyng esesine Tәjibaev joldas ta syigha syy kórsetti. Osydan ýsh jyl búryn biz «Abay» romanynyng birinshi bólimin talqyladyq. Biz romannyng jetistikterimen qosa jaghymsyz jaqtarynda kórsettik, sonda Tәjibaev jәne basqa joldastar romandy auyzdarynan silekeyi shashyrap túryp maqtap, әlemdik әdebiyetting ýlgisi desti.

«Novyy miyr» jurnalynyng №6 sanynda Klimovich joldastyng maqalasy shyqty. Ondaghy aitylghan eskertulerding kópshiligin qostaymyn. Ol eskertuge senetin bolsaq, sizding romanynyz, joldas Áuezov, qazaq әdebiyetining tarihy siyaqty әser qaldyrady eken. Klimovich joldas sizding romanynyzda eng aldymen HIH ghasyrdaghy qazaq auylyndaghy tap kýresi qamtylmapty. Ekinshiden, feodalizmdi, feodaldyq-patriarhaldyq qúrylymdy әspetteu bar ekeni atap kórsetilipti. Ýshinshiden, orystar tek jaghymsyz tip retinde surettelgen, orystardyng jaghymdy beyneleri joq. Tórtinshiden, romanda orys әdebiyetining qazaq әdebiyetine yqpaly kórsetilmegen. Besinshiden, Abay beynesi sentiymentalidi әri ayaqtalmaghan beyne delingen, altynshy, Qúnanbay basty keyipkerding dengeyine shygharylghan – dep kórsetilgen.

Osy aitylghan jaylardyng kópshiligi dúrys. Klimovichting maqalasynda kórsetilgenindey, Áuezov joldas ózining romanynda tap kýresin kózge ilmeui, tek feodaldyq qúbylystardy suretteui, orys әdebiyetining qazaq әdebiyetine yqpalyn da eskermeui romannyng ekinshi bólimindegi qarama-qarsy eki kýshting qaqtyghysynyng nәtiyjesinda Qúnanbay naghyz әuliyege ainalghan. Al, Mýsirpov joldas, Qúnanbay beynesi «qúldyraugha bet alghan» beyne deydi. Búl dúrys emes, Búl «qúldyraugha bet alghan» beyne emes, búl – feodalizmdi dәripteu, búl – feodali adamnyng aldynda taghzym etu!

Joldas Áuezov! Búl turaly biz sizge ýnemi aityp kelemiz, biraqta múnyng barlyghyna joldas Tәjibaev jәne basqalary bizding synauymyzgha jol bermedi, búl siz ýshin jaqsylyq emes. Mening oiymsha siz endi búl qateliginizdi qaytalamaytyn shygharsyz dep oilaymyn, әitpese, jaman bolady.

Men ózimning bir qateligimdi moyyndaymyn. Jazushylar odaghyn basqaru barysynda ýlken qatelik jiberippin. Men odaqqa tóragha bolyp kelgende baspadan shygharatyn qazirgi taqyrypqa arnalghan eshqanday shygharma joq edi. Biz әr qaysysyna baryp, jazynyzshy dep jalyndyq, jalbaryndyq. Mening Áuezov joldaspen ótken 1944 jylghy әngimem әli esimde. Ábishev pen Mústafin joldastar qatysyp otyrdy. Biz Sizge: Sizding qazirgi taqyrypqa arnalghan shygharmalarynyz nege sәtsiz? Nege siz ýnemi tarihy taqyrypty jazasyz? – dep súraq qoydyq. Sonda Áuezov joldas bizge: mening eski taqyrypty jazyp jýrgenimde kimning qanday júmysy bar?, – dep barynsha nyghyzdana jauap berdi. Áuezov joldas, ózge bir jaydy esinizge salayyn. Sizdi 1943 jyly Joghary Kenesting mәjilis zalynda respublika basshylary qabyldap, әngimeleskende olar sizge: ne turaly jazasyz, taghy da eski ómirdi me, joq, jana zamandy ma? – dep súraq qoyghanda, siz, Áuezov joldas, úzaq uaqyt boyy kenes ókimetine oppozisiyada jýrgen siz, ózinizding qateliginizdi moyyndaudyng orynyna: «Abay romanynyng II jәne III bólimin jazamyn, sodan keyin «Alashorda» turaly roman jazamyn», – dep jauap bergeniniz esinizde shyghar. Ol (Alashorda) turaly biz jazamyz, Áuezov joldas, al siz sosialistik qúrylysty jazynyz.

Soghan qaramastan sizdi ordenmen marapattady, akademik ataghyn berdi, qyzmetiniz ýshin óte jaqsy jalaqy tóleydi, biraqta siz býgingi kýnge shýiirilip qaraudy jalghastyryp kelesiz. Auyz toltyryp atarlyqtay kenestik taqyrypqa arnalghan bir tuyndynyzdy aitynyzshy, týk te joq, bәri de kýldibadam (barahlo).

Egerde, Tәjibaev joldas, sizding kýldibadam (brak) turaly aitqynyz kelip bara jatsa, onda Áuezov joldastyng kýldibadamdary turaly nege aitpaysyz, tek Múqanovty ghana qaralaghynyz kele me. Múqanovty kemshiligi ýshin qattyraq soghyndar, ol syndy kótere biledi, alayda «Múqanov shaldyghyp qaldy» (vydohsya) dep bosqa dauryqpandar. Jurnalda basylghan mening «Ósu joldarymyz» («Voshojdeniya) atty romanymnyng taraularyna qaratyla baylanysty oryndy aitylghan syngha qaramastan ol kópshilikting kónilinen shyghyp otyr. Oghan kuәni osy zaldan da taba alamyn. Sol taraulardyng audarmasy bir ay boyy radiodan oqylyp keledi, tyndaushylar da jaqsy qabyldady. Romandy әli jazu ýstindemin. Ol – trilogiya bolmaq, 25 jyldyng ishinde ózim kórgen kenestik shyndyqtyng esebi bolmaq. Aytylghan eskertpelerding ishindegi ózim dúrys dep sanaghan tústargha ózgeris engizemin. Jaqsy roman beruge tyrysamyn».

Sózding ynghayyna qaraghanda M.Áuezov pen S.Múqanovtyng ara jigining barynsha keng ashylghany osy tús bolsa kerek. Qysylghan tústa S.Múqanov ózining istegen jaqsylyghyn, yaghni, odan «sottalghan» degen aiypty alyp tastaugha kómekteskenin, retin tauyp M.Áuezovting betine basyp aldy. Asa mәrtebeli BK(b)P Ortalyq Komiytetining jauapty qyzmetkeri N.N.Pospelov joldas eki kýnge sozylghan mәjilisting qorytyndy sózinde M.Áuezovti tilge tiyek ete sóilep:

«Áuezov joldas býgingi ózining maghynaly sózinde ózining shygharmashylyq júmysy turaly eshtene aitpaghany ókinishti.

M.Áuezov: Ýlgermedim.

N.N.Pospelov: Ókinishti, Áuezov joldas. Sizding enbekterinizdi biz baghalap kelemiz, aldaghy uaqytta da baghalaytyn bolamyz. Sizding enbekteriniz sonday salmaqty, sonymen qatar ókinishti jeri de bar. Men sizding shygharmanyzdy orys tilinde oqydym, Mәskeudegi biraz adamdarmen de kenestim, olardyng kópshiligine jaqsy әser qaldyrypty. Ókinishtisi, sizding keyipkerleriniz ózine qarama-qayshy әser qaldyrady eken. Júmysynyzdy odan әri jalghastyrynyz, jana kózqaraspen qaranyz, mýmkin keybir jerlerin qayta qararsyz... Áuezovting sózine keletin bolsaq, oghan ýlken talabymyz bar. Áuezov joldastyng qazirgi әdeby taqyrypqa qalam tartpauyn qostaugha bolmaydy. Siz ýlgi kórsetpegende kim kórsetedi?

M.Áuezov: Býgingi taqyrypqa 10 piesa jazdym.

N.N.Pospelov: Odan әri jalghastyra beriniz. Alayda býgingi kýnge arnalghan auqymdy romanyz joq, al qazaq, orys enbekshileri sizden qazirgi taqypta ýlken roman kýtedi. Siz ózinizding uaqytynyzdy qazirgi zamangha arnalghan roman jazatynday etip retteuinizge tura keledi. Orystardy da, qazaqtardy da qyzyqtyratynday taqyrypty tandaghanynyz dúrys. Kenes adamdaryn yntyqtyryp, jas tolqyndy tәrbiyeleytindey taqyryp bolsyn»,– dep núsqau berdi.

Syrttay qaraghanda «mәdeniyetti, jyly yqylasty tilek» retinde kóringenimen, mәskeulik «oqshantaydyn» qorabynan shyqqan iydeologtyng búl «tilegi» sottyng ýkiminen kem bolmady. Ár jinalysta aitylatyn «túraqty tapsyrmagha» ainaldy. Búl sózding jazushyny mezi etkeni sonday, ómirining sonynda basty keyipkeri etip orys, obkom hatshysy Karpovty alghan «Ósken órken» romanyn jazugha otyrghanymen, ayaqtalmay qaldy.

Múraghattardaghy derekter men keyin jariyalanghan estelikterden angharylghanynday, búl tústa әdeby ortanyng negizgi ýsh topqa bólingeni anyq angharylady. S.Múqanovqa qarsy M.Áuezov bastaghan, Á.Tәjibaev qostaghan toptan onasha Gh.Mýsirepovtin, Gh.Mústafinning derbes jaqtaushylary daralana bastapty. Songhy eki top kimdi qoldasa, sonyng jyghasy jyghylmay, tik kýiinde qalatyndyghy bayqalady. Búl ýrdis óte qauipti, eki jýzdi qanjar siyaqty sayasy qarugha ainalyp bara jatty. Múny qyraghy kózder tez anghardy. «Sosialistik Qazaqstan» gazetinde ýsheuin de týirep ótken «Men... Men... Men!» degen kekesindi syn jariyalandy. Sonyng ishinde Múhtargha da ashyraq túzdyq búiyrdy. Sóitip, el sengen ýsh túlgha da sayasattyng qolyndaghy oiynshyqqa ainaldy. Barghan sayyn M.Áuezovting «sayasy qateleri» qoylanyp, jeke pikirler qorytyndygha, al qorytyndylar sayasy aiypqa úlasty.

1947 jyly 21 qantar kýni «Qaz SSR GhA-nyng Til jәne әdebiyet institutynyng qyzmetindegi óreskel sayasy qateler turaly» №39 qauly shyqty. Soghan oray J.Shayahmetov ózining sózinde:

«Á.Mәmetovanyng «Qazaq biylerining sheshendik óneri» atty dissertasiyalyq enbeginde jәne «Qazaq әdebiyetining tarihynyn» (M.Áuezovting jalpylay jetekshiligimen) birinshi tomynyng qoljazbasynda tarihtaghy asa belgili, halyq búqarasyn túnshyqtyrushy Kengirbay, Qaramendi, Shorman jәne sol siyaqty iri feodal-baylar men biyler halyq danasy jәne halyqtyng qorghanyshy retinde marapattalady. Qazirgi asa iri qazaq jazushylarynyng biri, burjuaziyalyq-últshyl iydeyanyng jarshysy – M.Áuezovting ótkendegi keneske qarsy jýrgizgen әdeby qayratkerligi prinsipti týrde naqty talqylanbady»,– dep biraz «salmaqty aiyp» taqqan bolatyn.

Osyghan baylanysty Til jәne әdebiyet institutynda «Qazaq әdebiyeti tarihynyn» birinshi tomy talqygha týsip, tomnyng bas redaktory M.Áuezov qaulygha oray týzetilgen taraular jóninde bayandama jasady. Ol «BK(b)P Ortalyq Komiytetining «Zvezda» jәne «Leningrad» jurnaldaryndaghy iydeyasyzdyq pen óreskel sayasy qateler turaly» qaulysyna sәikes jәne soghan oray Qazaqstan K(b)P Ortalyq Komiyteti ashyp kórsetken instituttyng tarapynan jiberilgen «qatelikterge» baylanysty:

«Biz «Qazaq әdebiyeti tarihyndaghy» barlyq taraulardy týbirimen qayta qaradyq jәne soghan oray tiyisti tolyqtyrular men ózgertuler engizdik, keybir taraular, mysaly «Aytys», «Sheshendik óner» (Mәmetova jazghan) taraular qaytadan jazyldy. Búl júmysta qayta qarau barysynda júmys barysynda ketken jekelegen óreskel kemshilikterdi atap kórsetken resenzentterding eskertui ýlken kómek kórsetti. Resenzentterding resmy eskertulerin nazargha ala otyryp, jekelegen әdebiyetshi-mamandardyng da pikirlerine qúlaq astyq. Bizding enbegimizge kórsetken resenzentterge alghysymyzdy aita otyryp, әli de talas tudyratyn, sheshimin tappaghan birqatar prinsipti mәselelerding bar ekenin, sonyng ishinde, «Qozy Kórpesh – Bayan súlu» batyrlyq eposy jónindegi resenzent Dýisembaev joldastyng qorytyndylarymen mening óz basym kelispeytindigimdi bildiremin. Resenzent (tomdyqtyng – T.J.) stilidik túrghydan jetkilikti dengeyde óndelmegendigin atap ótti. Ár (taraudy әr) týrli avtorlar jazghandyqtan da stilidik tútastyqtyng boluy mýmkin emestigin atap ótkim keledi»,–degen pikir bildirdi.

Áriyne, búl amalsyzdyng әreketi. Qyzy – Mәnshýk Ahmetqyzy Mәmetova: әke-sheshesining «halyq jauy» emes ekendigin dәleldeu ýshin maydangha súranyp, Úly Otan soghysynda erlikpen qaza tauyp, Kenes odaghynyng batyry ataghyn alsa da onyng sheshesi, qazaqtyng ghúlama tektisi Ámiynә Mәmetovanyng aty iydeologiya jónindegi kenestik qaulylardyng barlyghynda da basa kórsetilip otyrdy. Osy keneste bólim mengerushisi Q.Júmaliyev te qazaq kenes әdebiyetining tarihy turaly habarlama jasady. Ol habarlama emes, tomdyqty, sonymen qatar M.Áuezovting últshyldyq, iyedeyasyzdyq shygharmalaryn aiyptaugha úlasyp ketti. Búl onyng «Abay poeziyasynyng tili» atty dissertasiyalyq enbegin baspagha úsynu barysyndaghy syn-eskertpelerding aityluyna jeteledi. Mine, osydan bastap M.Áuezov pen Q.Júmaliyevting arasy ushygha berdi.

Sol mәjiliste M.Áuezovting kónilin qatty tiksindirgen jay – Birinshi hatshynyng pikirin qostap, «últshyldyqtyng tamyryna balta shapqan» Gh.Mýsirepovtin:

«Alayda, Jazushylar odaghy tarapynan últshyldyqpen kýresu barysynda ketken óreskel qateler men ýlken kemshilikterdi Qazaqstan kompartiyasy Ortalyq komiytetining songhy sheshimi oryndy kórsetip otyr. Egerde, biz ózimizge ózimiz syn kózimen esep bersek, ókinishke oray, biz últshyldyqpen kýrese otyryp, sol últshyldyqtyng jandanuyna jaghday jasappyz... Qazaqstan Jazushylar odaghy bir uaqytta últshyldyqpen kýrese otyryp, onyng jandanuyna jaghday jasauy kezdeysoqtyq pa?  Joq, búl kezdeysoqtyq emes. ... Ekinshiden, búl payda bolyp kele jatqan topshyldyqtyng otyn qozdyrudyng jasyryn amaly, egerde topshyldyq joq bolsa, ony qoldan jasaydy! ... Áuezov joldastyng songhy jyldardaghy últshyldyq saryndaghy qateleri, sóz joq, onyng ótkendegi iydeyalyq túraqsyzdyghymen, adasularymen tyghyz baylanysty. Basqa eshkim emes, Áuezov joldastyng ózi әdebiyetshilerimiz ben ghalymdarymyzdyng ishinde eng birinshi ret halyqtyng zúlym jauy Kenesaryny jer-kókke syighyzbay dәriptep, aspangha kóterdi»,– degen zili auyr aiyptaulary bolatyn.

Múnday qyzdyrmadan qalys qalu, erulige qaruly kórsetpeu ózinning «jaulyghyndy moyyndaumen» para-par. Sondyqtan da «janr zanyna baylanysty» M.Áuezov te minbege kóterildi. Ol endi jogharydaghy últshyl-iydeyasyz jazushylardyng qataryna Gh.Mýsirepovting ózin de «qystyryp» jiberdi.

M.Áuezov: «IYdeologiya maydanyn, әsirese, әdebiyetimizdi ziyandy әreketterden tazartu turaly mәsele qazir barynsha batyl qoyylyp otyr. Burjuaziyashyl últshyldyq tarihy progresske, halqymyzdyng ótkendegi tarihyna qarama-qarsy. Bizding halqymyzdyng ózining ótken zamandaghy tarihynda Shoqan, Abay, Ybyray siyaqty úldary bolghanyn maqtan etedi. Halqymyzdyng baqytyna qaray olar últshyldyq adasudan aulaq boldy, óz halqynyng keleshegin orys mәdeniyetinen, orys halqymen dostasudan kórdi. Al panislamister men pantýrkisterden bastap alashordashylargha deyingi últshyldar tarihy progresske uly zardabyn tiygizumen boldy. Qazirgi sovet jaghdayyndaghy últshyldar da sol jat iydeyany býrkemelep ótkizuge tyrysyp baqty. Últshyldyqtyng bir týri ótken zamanda bolghan keybir tarihy adamdardy halyq qamyn jegen patriot etip kórsetude. Sondyqtan, biz tarihy taqyrypqa jazylghan shygharmalardy qayta qarap, olardy býgingi kýnning túrghysynan әdil baghalauymyz kerek. Búl rette dramaturg Ghabit Mýsirepovting «Aqan seri – Aqtoqty» piesasyn ataugha bolady. Búl piesa orys halqyna jany qas bolghan, panislamist aqyn Aqan serining ómirinen alynghan. Al Aqan seri orys sharualarynyng qazaq jerine ornalasuyna, qazaq kedeylerining olarmen aralasuyna barynsha qarsy bolghan, keyde patshadan ýmit kýtip, týnilgende Búqaragha, Týrkiyagha kóshudi ansaghan, halyqty soghan ýgittegen adam. Aqan seri ózining tvorchestvosynda, poeziyasynda, muzykada jekelik sarynda, estetizm baghytynda boldy, halyqtan, halyq ómirinen aulaqtandy. Biz búl qatelerding betin terenirek ashyp, múnday adamdardyng tvorchestvosyn, ómirin taptyq túrghydan qarap baghalauymyz qajet»,– dep Gh.Mýsirepovting ornyna Aqan serini jazghyrugha deyin bardy.

Áriyne búl aqyl-oydyng sheshimi emes, amalsyzdyqtyn, «sugha ketken tal qarmaydynyn» jantalasy. Sәbit pen Ghabit qatar shyghyp, ekeuining ózin ortagha tyqsyrghanyna kórsetken azuy, batyrghan tisi edi. Qarama-qarsy pikirde sóilegen pikirlerding bәrin tizip shyghu mýmkin emes. Ásirese, stenogrammalardaghy sózderding túzdyghy ashy, qyjyrynuy basym. Tipti bet jyrtysugha barghan jaghdaylar da kezdesedi. Onyng barlyghyn tizip shyghu bizding mindetimizge de jatpaydy. Resmy sipat alghan pikirlerge ghana toqtaldyq. 

Múnyng týbi jaqsylyqqa әkelmeytinin ziyalylardyng bәri de jaqsy bildi, bile túryp, ózine bólingen sayasy sahnadaghy rolin erikti-eriksiz oinaugha mәjbýr boldy. Mysaly, osy sózinde Gh.Mýsirepov ózining «Qozy Kórpesh – Bayan súlu» piesasyndaghy qatelikterdi tizip shyghyp, ony týzetuge uәde berdi. Sol qatelikterdi Gh.Mýsirepov shynymen qate dep moyyndady ma, týzetildi me?!. M.Áuezov te uәde berdi jәne ózgertti. Al odan shygharma útty ma, útyldy ma? Kótibardyng – Basybar, Jiyrensheni – Qalsha deuden shygharmanyng mazmúny, iydeyasy ózgerdi me? Sәbit Múqanov ózining shygharmalaryn qayta paraqtaghan da joq. Demek, búl maydan – kórkem әdebiyet ýshin ashylghan maydan emes, topshyldyqty qozdyra otyryp joq últshyldyqty «әshkereleu», sóitip, túlghalardy ýrey qúrsauynda ústau nauqanyna ainaldy. Múny M.Áuezov qana tap basyp ashyq aita aldy:

M.Áuezov: «Sәbitting boyynda qalyptasqan qate týsinikti aita ketuim kerek. ... Egerde әdeby shygharmada qate ketse, onyng әdeby qate ekenin ... týsinbey, múny avtor qasaqana istep otyr dep aiyp taghady. ... Qazaq әdebiyetining tóselgen sheberi naqty mәseleden bastamay, dóreki sóilep, avtor búl ziyandy mәseleni sanaly týrde qayta kóterip otyr – degisi keledi. Orystarda: «Dauysyng qalay shyqsa, janghyryq ta solay shyghady» («Kak auknetsya, tak y otkleknetsya») – degen mәtel bar, endeshe ol maghan qanday sayasy aiyp taqsa, men de oghan tura sonday jauap beremin»,– degen (Sonda, №68 is, 86-bet) maghynada jauap berdi.

... jәne Sәbitting janyna batyra sóiledi. Ókinishke oray, olar «jaylanyp otyryp» sóilese almaghan siyaqty. Ghabit Mýsirepov te ara aghayyn bola almady. Qayta ol týiinshik shiyelenise berdi. Áuezov pen Mýsirepovting onasha ýide ótken әigili talqylasuy tura osy kýnderi ótti.

Áljappar Ábishev: «Ol 47-jyldyng kóktemi edi. Búl kez Múhannyng Ghabene katty ókpelep jýrgen kezi bolatyn. Kýnderding bir kýninde Múhang telefon soqty. Ol kisining bir әdeti bireumen ókpelese qalsa onyng familiyasyn aitatyn-dy. Amandyq súrasudan keyin, sol әdeti boyynsha: «Ana Mýsirepovting menimen kinәlasqysy keledi eken, men oghan sening aldynda ghana kinәlasamyn dedim. Seni qalaghan sebebim...»,– dedi de, mening astyma býkil qazaqqa jetetindey bir qalyng kópshikti qoyyp jiberdi... Qoyshy, Ghabeng de telefon soqty... Men Múhana telefon soghyp, qashan, qayda kezdesetinimizdi súrap edim: «Erteng keshki saghat segizde maghan kelinder dedi»,– dedi. Bizder aitylghan kezde bardyq. Barsaq Múhang kabiynetinde jazu stolynyng basynda otyr eken. Ghabeng onyng qarsysyndaghy kreslogha otyrdy da, men ekeuining jýzin birdey kórip otyru ýshin býiirde túrghan divangha baryp jayghastym. Jazu stolynyng ýstindegi sham janbay túr eken. Ghabeng sony jóndemek bolyp týpki tetigin ainaldyra bastap edi, Múhan: «Qolynnan kelmeske әure bolyp qaytesin, onanda sózindi basta»,– dedi.

Búl ekeuining ókpelesuine sebep bolghan jay: Ghabenning sol jyldyng bas kezinde Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq komiytetining birinshi sekretary Júmabay Shayahmetov bayandama jasaghan qalalyq bir ýlken jinalysta Múhang turaly sóilegen qatang sózi bolatyn. Búl eki alyptyng dәl osy tústa kezdesulerinen men eki asqar taudyng soqtyghysyn kóretindey seskengen edim, kórgenim kýtkenimdey bolyp shyqty. Onyng mynaday eki týrli sebebi bar.

Birinshisi: ózi kinәlasugha baryp otyrghan Ghabeng sol jinalystaghy qatal pozisiyasynan qaytpaugha bekinip Múhannyng taghdyry ýshin onyng ózimen aitysugha barypty. Býgingiler ýshin qaytalap aitayyn, ol Múhannyng taghdyry ýshin onyng ózimen aitysugha barypty. Onyng oiynsha: Múhang saqtanbasa, ózgelerimiz saqtandyrmasaq, odan aiyrylamyz. Odan aiyrylu – Abaydan da aiyrylu. Eger qazirgi betinen qaytpasa, halyqty osynday apatqa úshyratushy – Múhannyng ózi boluy mýmkin. Ghabeng sózdi osylay bastady. Ekinshisi...»

Ekinshi sebepting de Múhtardyng jeke minezine qatysty ózindik alghysharty bar edi. Qazaq tarihy, qazaq eposy, qazaq dramaturgiyasy, onyng ishinde, Kenesary, «Han kene», «Qara qypshaq Qobylandy» piesalary jappay syngha alyndy. Tipti tilshiler de aralasyp, Marrdyng til ghylymyndaghy «oy aghymyna» qarsy nauqannyng qyzghan kezinde M.Balaqaev siyaqty ghalymdar «Abay» romanyndaghy sóilem qúrylymdarynyng qazaq tilining zandylyghyna qarsy qúrylghany turaly maqala da jazdy. Oghan M.Áuezov әr jazushynyng stiyli bolady, mening oiym auyr, bar kórkemdik salmaq lirikalyq yrghaq pen oy ekpinine qúrylady, sondyqtan da búl jazushynyng kemshiligi emes, ereksheligi – degen maghynada jauap berdi. «Asyl nәsilder» piesasyn Sh.Aymanovqa odaqtyng tóralqasynyng otyrysynda oqyttyryp alyp, S.Múqanov, Á.Ábishev, M.Imanjanov talqygha salyp, repertuargha qabyldamay tastady (Sonda, №392 is).

Á.Ábishev (sonda): «Ol kisi soghystan keyingi jyldardyng birinde «Asyl nәsilder» deytin әlsizdeu piesa jazyp edi de, ony teatr dayyndap jatqan kezde saparda jýrgen Múhannyng keluine qaratpastan toqtattyrghan edim. Ol ýshin Múqang maghan ókpelegen-di. Esime sol týse ketti de «Asyl nәsildin» kezinde de bizder osy kezdegimizdey jaqsy edik qoy. Eger men qatelesken bolsam, qazir: aq degeniniz – alghys, qara degeniniz – qarghys, nege qoyghyzbaysyz?»,– dedim. Osymen mening jauabym da bitken-di».

Múnyng barlyghy M.Áuezovting jýregin tilgilep jatsa da, «sayasy aiyptan» aman bolghan son, salystyrmaly týrde qalypty qabyldady dep aitugha bolady. Onyng ýstine «Asyl nәsilder» onyng shygharmashylyq ómirbayanyndaghy zaman taqyrybyna jauap beru niyetinde tughan ótpeli ghana dýnie ekenin qalamgerding ózi de, ózgeler de bildi.

Á.Ábishev (jalghasy): «Ekinshisi, Múhannyng ómirining songhy kezinde de óz boyynan ózi tapqan, biraq týgel joya almay ketken bir qynyrlyghy... Eger avtorymen jaqsy bolsa, onyng jamany da jaqsy. Al ózimen araz bolsa, onyng jaqsysy jaman bolatyn.

Ghabeng janaghyday qatal oiymen bekinip barsa, Múhannyng oghan qarsy әzirlegen jauaby da osal emes eken. Ol kórgisi kelmegen kezinde aspandaghy kýndi de kórmey ketetin qynyrlyghyn qyrlap alyp, Ghabenning boyynan eshqanday jaqsylyq kórmeske, onyng aq degenin – qara, qara degenin – aq deuge әbden bekinip alypty. Ghabeng ózining jinalystaghy sózine taldau jasap, qyryq minuttay sóilep edi, kezek alghan Múhang onan eki ese asyryp jiberdi. Taulardyng naghyz qaqtyghysy ekinshi sózden bastaldy. Bir ghajaby, ekeui birin-biri qimastan, ayamastan qinap otyr... Tipti sóz talastyrghysy kelgen shaqtarynda ýn qatpastan tek auyr ynyranyp, tyna qalady. Qansha qatty sóz estise de sóz kiyliktiru joq. Ashynghan kezderinde mýldem aspandap ketedi eken. Bir minut tolastamastan tórt jarym saghat boyy sayysqanda ekeuining týiilgen qabaghy bir ashylghan joq...

– Men boryshymdy ótedim,– deu boldy Ghabenning eng songhy sózi. Ol sony aitty da orynynan týregeldi. Múhang sazaryp ýn qatqan joq.

– Shaldar-ay, sharshattyndar-au,– dep men de týregeldim. Shynynda da men qatty sharshadym. Ómirimde Múhannyng ýiinen kýrsinip shyqqanym sol kýngi týn boldy. Múhannyng búl qynyrlyghy keyin «Abaydyn» ekinshi kitabyna salqynyn tiygize jazdady. Óitkeni búl ekeuining arazdyghyn paydalanatyndar aramyzdan biraz tabylatyn» (Aytpay ketti demesin arttaghylar. A., 2007, 237-238 better).

Osy merzimde Gh.Mýsirepov «Abay» romanynyng ekinshi kitabi turaly pikirin M.Áuezovke hat arqyly joldapty. Hattyng mәtininen eshqanday ishki yrghasu bayqalmaydy. Sondyqtan da búl jogharydaghy yrghasudan, ishtegi «dertteri» aiyqqannan keyin jazyldy ma eken dep boljaugha bolady. Sóz arasyndaghy «ózim kelip ... bilip qaytarmyn» degen erkindik soghan sendiredi. Sondyqtan da eshqanday týsiniktemesiz úsynudy jón kórdik.

«Múhtar!

«Abaydyn» ekinshi bólimin uәde etken kýnderde-aq oqyp shyghyp, oiymdy týiip edim. Dәl sol kezde tynyshyndy almayyn dep, jibermedim. Endi otyra beremiz be, is kerek qoy, jiberip otyrmyn, oqyp shyq ta oilana ber. Bir oqyp shyqqan kisi men jazyp shyqqan kisining óz sezinui qabysa qoymaytyny belgili de, zandy ghoy. Ózim kelip neni teris, neni dúrys kórdin, bilip qaytarmyn.

Dәl qazir kelgeli jatyr edi, birge kitap jazatyn Qaynekey, Qalijandar sýirep әketti.

Ghabiyt. 25/III

Múhtar!

«Abaydyn» II-kitaby turaly men әzirshe mynaday qorytyndygha keldim: Abaydyng qoghamdyq kózqarastary keneyip, terendeu kórsetilipti. Romannyng búl bólimi jana tyndy kóteredi eken. Al el túrmysy men el qarym-qatynastaryn kórsetude I-bólimning izimen kele jatqanday. Janadan qosylghan qoghamdyq, eldik ózgeshelikteri azdau siyaqty. Tútas alghanda romannyng búl bólimi de kórkem, maghynaly, oily.

Romannyng búl jaqtaryn qazir aityp jatudyng keregi bolmas dep, oqushynyng bayqaghan kem-ketikterine kelsek, mynalardy aitqym keledi:

I.Romannyng eng basynda Qúnanbaydyng qoshameti әli basymdau eken. Zorlyqshyl, ozbyr, ainalasyn týgel jaypaghan Qúnanbaydyng bar qylyghy eshbir óteusiz, bir jola keshiletindey. Ol (Mekege) attanarda jinalghan ýlken toptyng Qúnanbay aruaghyna qoshamet kórsetuden basqa, týk mineu-synau, kekesin degenderi joq.

Búl Qúnanbay aruaghyn kóterip túr.

Búl jónindegi eki úsynysym bar:

1) Ákelik-balalyq jónimen әkesining attanuyna kirbinsiz aralasyp jýrse de, Abayda ishki bir narazylyqtyn, kýle qaraudyng salqyny da bolsa deymin. Qúnanbaydyng qajygha attanuyn Abay ýlken jannyng ózin-ózi toqtatuy dep syilamay – zamany ótkendikten qúlauy, túghyrdan týsui dep kýle qaraghanday. Sonymen birge jana zamannyng jana tilegi barlyghyn, oghan oray óz mindetin de asha otyrsa deymin. Eng bolmaghanda avtordyng óz auzynan Qúnanbaydy qyjyrata otyratyn kezi jetken siyaqty. ... Úljan, Mәkishter oqushynyng qúrmettey, kýtip otyratyn kýnәsiz jandary ghoy. Solar arqyly Qúnanbaygha býirek búrghyzbau kerek.

2.Qúnanbay attanarda tu bar qalyng top qoshametshi bolsa, oghan oray qalyng búqaradan әrtýrli syn-syqaq ete súraular bolyp, shyryqty búzu kerek. (Mysaly, Dәrkembay, Kógeday, Qiyaspay bastaghan tobyrdyng Qúnanbayda ketken esesi kóp, sony aragha әkep bir salsa artyq bolmas edi).

Áytpese, Qúnanbay istegen qylyqtyng qaysysyna bolsa da júrt qoshamet jasay beretin, mýlgip, moyyn úsynatyn, týgel qostaytynday kórinedi. Qúnanbay ózine de endigi әri jangha tiysetin sóz bermeu kerek (5-22-160 b.b.).

3.Qúnanbaydy óz auzynnan surettegende de endi sarandyq kórsetetin, miney sóileytin shaq der edim. Sondyqtan Qúnanbay qatysatyn jerlerdi týgel bir sýzip ótkening jón der edim. Múnyng kerektigin aityp jatudyng keregi joq.

II. «Ánde» bóliminen bir ynghaysyz qorytyndy shyqqaly túr ma dep qaldym. Ol: Birjannyng bar әni eki ay boyy qasynda jýrgenderding bәrine bir-aq silteu bergen: qyzgha-jigitke úmtyl, jigitke – qyzgha úmtyl degen. Balbalany qúshaqtap –  Bazarәli, Kerimbalany qúshaqtap – Oralbay, Ýmiteydi qúshaqtap – Ámir ketedi. Qolyna qyz týspegen Ákimqoja da bir qyzdy izdep shauyp ketedi. Sonymen Birjan әnining osy bir nәtiyjesin maqúl kórmedim.

Ekinshi Birjan әnderine ózing de tek qana lirikalyq jaqtan bagha berip, oqushyny osyghan úiytady ekensin. Búl Birjandy da, Abaydy da kishkene bir saladan shygharmay tastaydy ghoy deymin. Ár týrli asyl sózben baghalanghanda da, qorytyndy jalghyz osyghan sogha berip túrghan siyaqty.

III. Ýmitey men Ámirding arasyndaghy romangha men únatpay qaraumen qaldym. Búl «Qarakóz» ben «Han Kene» de birinde basym, birinde júqalau keletin bir jay ghoy. Agha men qaryndas arasynyng ghashyqtyghy aqynnyng qúlay jaqtaytyn, dastan etetin jayy emes qoy deymin. Búl kýiinde men Qúnanbay jaghyndamyn... Ne búlardyng arasy ashyla týssin de, ne alyp tastau kerek. Ásirese «Qarakózdegi» jelimen keletindigi kóp әngimege múryndyq bolady. Alyp tastau kerek degenge deyin baruym, onyng aldynda osyghan úqsas óristeytin Kerimbala men Oralbay oqighasy bar.

VI. Búqara tobynyng jay-kýiine Abaydyng bel sheshe kirisetini terendep, úlghaya bastaghan. Biraq bir-eki nәrse týzetudi kerek etetin siyaqty.

1) «Tentek oyaz» kelgende Abaygha erip baratyn bir top tobyrdyng qimyly biylerding dýre jegeninen bastalmay, óz tilekterinen túrghany dúrys. Mýmkin Abaydyng óz kýtkeninen әrirek shyghyp, Abaydy da tandandyrar, oy salar. Búl kýiinde biylerding tasy men tentek oyazdyng tentek minezine oray ghana bir qimyl bolyp qalyp túr.

Ekinshi, Abay dýreni dәl sәtinde paydalansa da, ishki kózdegeni ol emes bolu kerek. Abaqtyda jatqandar búqaranyng janashyrlary bolsa, dýre jep jatqan by emes, Bazarәli bolghany dúrys der edim. Abaydyng jany yshqynatyn sebebi de sondyqtan bolsa.

2) Bazarәli, Balaghazy toby búqara tilegining joqshysy bolatyn tilegi bar edi. Qazir ol jaghyn jauyp qoyypsyn. Bazarәli bayaghy bylyghymen jýredi, bosqa aidalyp ketedi. Oralbay úry, jolbasar bolyp ketedi. Dәrkembay óse almaydy. Sonda Abay manyna jinalyp, qoghamdyq kýreske qatynasar búqara jaghy tipti jalanashtalyp qalghan. Men tym bolmasa Bazarәlining basyn arashalap, aidaugha ketkende búqara tilegimen ketkenin dúrys der edim.

V.Abaydyng bolys saylauyna, el daularyna qatynasa berui әr kezde algha sýirer bir tilek kózimen ekendigi aiqyndala týspese, búl kýiinde keybireui orynsyz siyaqty. Mysaly, Saliqanyng dauynda tóbe by boluy, qalyng maldy bes ese etip qaytartyp bergizui, Abay boyyn ósiretin eleuli is emes qoy. Abay әielding mal ornyna satylatynyna qynjylsa, Saliqagha tónip kele jatqan zorlyqqa qarsy bolsa, ol týsinikti. Biraq taza by bolyp shyghuy orynsyz. Ony Asylbekke-aq berip, qyz basyna bostandyq әperip, mal dauyna qúlaq salmay-aq kete bersin der edim.

VI.Kóp qyzdyng әngimesi qosa órilgendikten roman eriksiz bir súraudy taghy tughyzady.

1.Saltanattyng bostandyghyna Abay týk aitpaydy. Eng bolmasa qynjylmaydy da. Er qyzdyng taghdyry Abaydy oilandyrghan da joq. Jәrdemsiz qala berdi.

2.Kerimbala da bosata almaydy.

3.Ýmitey de solay.

Osylardan tuatyn bir súrau – osylardy kózimen kórip otyryp, týk istey almaghan, týk istemegen Abaydyng algha sýirer oiy qayda, istegeni ne?

VII. Abay kim ekendigi jayynda әli oilanghan joq eken. Aqyndyghy anda-sanda bir jarq etip qalyp otyrghany ras. Biraq, Abay ózin óz zamanynyng ilgeri tilegi ýshin kýresudi paryz sanaghan adam ekendigin aiqyn kórsetui kerek. Aqyndyghy sol tilegine kerekti kóp qúraldyng biri siyaqty. Endi tizgin, shylbyryn jinap ap, qomdanghan adam boluy dúrys der edim.

Solardy alyp tastap, ne týzetu kerek deymin.

1)Ghabiytqannyng qyzynyng betine aighyr shapqan biyedey degenin alyp tastau kerek. Orysshada búl tym óreskel shyghady (19 b.).

2)Abaydyng Bekey, Shekey aulynda «Topaykókti» estigende esten tanyp qalar haldi az ghana jenildetken dúrys bolar. IYdeyalizm jabysyp jýrer, әsirese, oghan ayan beredi (34-36 b.).

Qosylghanda osynday birdemege múryndyq bolghaly túr.

3.Áygerimning Toghjangha syrttay úqsauyna qosylmas edim. Ol Abaydyng kónilinde ghana úqsap shyghyp, shyn kórinisi basqa adam bolsa, qyzyq bolmay ma?

4.40-bette azadaghan asyra silteu bar (4 abzas).

5.57-58 betterde Jiyrenshening saqtyghyn, jaqsy qasiyetterin qysqartqan dúrys bolar.

6.59-bette Úljannyng kóp qatyn alugha qarsylyghy Abaydy eriksiz moyyndatar, eriksiz oiyna qonar sóz ghoy. Úljangha múnday sóz berilse, Abaydy moyyndatu ýshin berilui kerek emes pe? Búdan keyingi sezim sózderi Úljannyng aitqanyn basa almay, Abaydy aqtay almay túr. Meninshe Abay búl sózderdi isterin istep alyp, estisin, dúrys is dep úghynsyn.

7.«Ánde» – Abay auyldyng súlu kórnisin bәsendetip, qasyndaghy qarashanyng jay-kýiinde kónil qoya ketiniz. Júrtty eskige qyzyqtyrady, eskini dәripteydi degender osyndaydan tuady» (63-64 b.).

8.Marqabay, Qúndyzdyng qatyp qalghanyn alyp tastau kerek. Ekeui de, kempirimen ýsheui de súmpayy eken, minezderi jata jabayy ghoy. Múnyng arty búqara minezin әdeyi óreskel kórsetiptige soghady.

9.Kerimbalanyng Oralbaygha til ýshin tistep berui jasandy minez. Sonshama әdemi sózben basa bilgen Kerimbalany kótermeytin is.

10.231-bette Saltanatqa, odan keyin Toghjangha Abay kónilin audarmay-aq qoyynyz. Saltanantqa búl ýlken jәbir. Ol Toghjanmen kezdesuding bar súlulyghyn joyady. Ishtegi ot lapylday bersin, Abay sabyr tapsyn. Ol kisining erkektik minezderi onsyz da jetkilikti. Ózgesi keshirilsede az bolmas.

Songhy kezdegi bar jaydy eskerip, mýmkin bir ghana túrghydan qarap jazyp otyrghan shygharmyn, mening oqushy retindegi  qazirgi oilarym osy, Joldas!

Ghabiyt

17. III. 47»

Hattaghy aitylghandardyng barlyghy da janashyr sózder. Qúnanbay Mekege attanar tústa Dәrkembay men Qiyasbaydyng qún daulauy turaly úsynysy qabyl alynyp, keyin ózgeris engizdi. Al: «Songhy kezdegi bar jaydy eskerip» degen emeurinin: birinshi ekeuara әngimeni mekzep otyr, ekinshi, Qúnanbay beynesi men «fedalizmning saltanatyn sýisine jazdy» degendi astarlap jetkizgen dep týsinuge bolady.

Biraq búl da 1:2- nin, 2:1-ding oinaqy oiynyn toqtata alghan joq.

(Jalghasy bar)

Abai.kz