رەداكتسيادان ەسكەرتۋ:

بەلگىلى جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ "ۇرانىم - الاش!.." دەپ اتالاتىن زەرتتەۋ كىتابىن Abai.kz بيىل ءۇشىنشى جىل قاتارىنان جاريالاپ كەلەدى. مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ جانە تاعى باسقا قازاق ادەبيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ الىپتارى تۋرالى ءسوز بولىپ وتىرعان كىتاپ - "ۇرانىم - الاش!.."-تىڭ ءۇشىنشى تومى. تۇرسىن قۇداگەلدىۇلىنىڭ ۇزاق جىلعى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە جارىق كورگەن اتالعان كىتاپ تا قانداي دا ءبىر تاريحي تۇلعانى قارالاۋعا، داتتاۋعا جول بەرىلمەگەن. كەرىسىنشە، ءاربىر سويلەم ناقتى دالەل-دايەكتەرمەن شەگەلەنگەن. سوندىقتان دا، قۇرمەتتى وقىرمان، ءار تاراۋعا پىكىر بىلدىرەردە تاريحي تۇلعالاردى قارالاپ، داتتاماي اۆتوردىڭ جەكە باسىنا تيىسپەي، اتى-ءجونىن ورىنسىز كەلەمەج ەتپەي، ءسوز اراسىن بىلعاماي ورنىقتى وي قوسۋعا شاقىرامىز!

Abai.kz

9.

 

رەداكتسيادان ەسكەرتۋ:

بەلگىلى جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ "ۇرانىم - الاش!.." دەپ اتالاتىن زەرتتەۋ كىتابىن Abai.kz بيىل ءۇشىنشى جىل قاتارىنان جاريالاپ كەلەدى. مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ جانە تاعى باسقا قازاق ادەبيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ الىپتارى تۋرالى ءسوز بولىپ وتىرعان كىتاپ - "ۇرانىم - الاش!.."-تىڭ ءۇشىنشى تومى. تۇرسىن قۇداگەلدىۇلىنىڭ ۇزاق جىلعى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە جارىق كورگەن اتالعان كىتاپ تا قانداي دا ءبىر تاريحي تۇلعانى قارالاۋعا، داتتاۋعا جول بەرىلمەگەن. كەرىسىنشە، ءاربىر سويلەم ناقتى دالەل-دايەكتەرمەن شەگەلەنگەن. سوندىقتان دا، قۇرمەتتى وقىرمان، ءار تاراۋعا پىكىر بىلدىرەردە تاريحي تۇلعالاردى قارالاپ، داتتاماي اۆتوردىڭ جەكە باسىنا تيىسپەي، اتى-ءجونىن ورىنسىز كەلەمەج ەتپەي، ءسوز اراسىن بىلعاماي ورنىقتى وي قوسۋعا شاقىرامىز!

Abai.kz

9.

 

وسى جىلدارى، ياعني، 1945-1946 جىلداردىڭ ءولىاراسىندا قازاق عىلىمي ويلاۋ جۇيەسىندە ۇلكەن جاڭالىق ومىرگە كەلدى. سسسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1945 جىلعى 26 قازان كۇنگى №2747 قاۋلىسىمەن قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمى شىقتى. مىنە، وسىنداي قۋانىشتى دا جۇبانىشتى وقيعا مادەني جانە عىلىمي ورتادا جاڭا ءبىر ۇمتىلىس پەن باقتالاستى تۋدىردى. جوعارى جاقتا اكادەميانىڭ تولىق مۇشەلەرىنە سايلاناتىن ادامداردى ىرىكتەۋ باستالدى. ارينە، قانىش ساتباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەشقانداي الاڭداماۋىنا بولاتىن. دەگەنمەن دە عىلىم سالاسىندا دا سەنىمدى پالەنبايلار مەن تۇگەنبايلاردى كىرىكتىرمەسە، ەركىن ويلى عالىمدارعا كەڭەستىك يدەولوگيانى سەنىپ تاپسىرۋعا بولمايتىن.

وسىعان وراي ۇزاق جۇرگىزىلگەن پارتيالىق جانە يدەولوگيالىق قۇپيا ەكشەۋلەردەن كەيىن جانە سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ماقۇلداۋىن الا وتىرىپ 1946 جىلى 31 مامىردا قازاق سسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.وڭداسىنوۆتىڭ قولىمەن عىلىم اكادەميسىنىڭ قۇرامىن جاريالادى. وندا تولىق مۇشەنىڭ سانى، ياعني، اكادەميكتەردىڭ سانى – 14, مۇشە-كوررەسپوندەنتتەردىڭ سانى – 16 ادام دەپ بەكىتىلدى. سول كەزدەگى رەسپۋبليكاداعى 76 عىلىم دوكتورى مەن ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىنان اكادەميكتەردىڭ قۇرامىنا: 1. قانىش ساتباەۆ، 2. مۇحتار اۋەزوۆ سايلاندى.

وسى ناۋقاننىڭ قارساڭىندا، ياعني، 1946 جىلى 4 ناۋرىزدا ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ №4 عىلىمي وتىرىسىندا مۇحتار اۋەزوۆ قاجىم جۇماليەۆتى مۇشە-كوررەسپوندەنتتىك اتاققا ۇسىندى. ول ءوزىنىڭ ۇسىنىسىن:

«15 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان، سونىڭ ىشىندە ءحىح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى تاريحىنان جوعارى وقۋ ورىندارىندا – مىسالى، ورال پەدينستيتۋتىندا، الماتىداعى قازپي-دە، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋ قۇرالدارى جوق كەزدە ءدارىس وقىعان ق.ج. جۇماليەۆ قازاق ادەبيەتى تۋرالى تەرەڭدەتىلگەن عىلىمي زەرتتەۋلەر جازىلماعان تۇستا ءوز بەتىنشە «ءحىح عاسىرداعى ادەبيەت تاريحى» تۋرالى دەربەس تە بايسالدى عىلىمي كۋرستىڭ باعدارلاماسىن جاسادى. ءوزىنىڭ تاڭداپ العان سالاسىنداعى پايىمدى، تاباندى عىلىمي-زەرتتەۋ باعىتىنداعى ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە ق.ج. جۇماليەۆ قازاق ورتا مەكتەپتەرىنە ارناپ بىرقاتار وقۋلىقتار جازدى. سولاردىڭ ىشىندەگى ادەبيەت تەورياسى تۋرالى، ءحىح عاسىرداعى ادەبيەت تاريحى تۋرالى وقۋلىقتارى تولىق ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان نەگىزگى وقۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى. جۇماليەۆ جولداس 1943 جىلدان باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» كوپتومدىعىنىڭ اسا جاۋاپتى تاراۋىن («قازاقتىڭ باتىرلىق ەپوستارى» تۋرالى) جازۋعا تاباندى تۇردە اتسالىسىپ كەلەدى. ق.جۇماليەۆ جولداس جازعان «ەپوس تۋرالى» تاراۋ اتالعان «تاريحتىڭ» فولكلور جونىندەگى ءى تومىنا ەندى. سونىمەن قاتار سوڭعى جىلدارى جۇماليەۆ جولداس «اباي پوەزياسىنىڭ ءتىلى» اتتى ديسسەرتاتسيالىق تاقىرىبىن يگەرۋمەن جۇيەلى تۇردە اينالىستى. عىلىم ءۇشىن اسا ماڭىزدى وسىنداي قيىن دا يگىلىكتى ءىستى ۇزاق جىلدار بويى جۇيەلى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە تاقىرىپتى ءساتتى يگەرىپ شىققان اۆتور ءوزىنىڭ تولىسقان عالىم ەكەنىن تانىتتى، ءسويتىپ، لەنينگرادتىڭ شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ وعان – قازاقتىڭ بەلگىلى عالىمى، ادەبيەتتانۋشى قاجىعالي ءجۇمالىۇلى جۇماليەۆكە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن بەرۋگە نەگىز قالادى. جوعارىدا باياندالىپ وتكەن جۇماليەۆ جولداستىڭ عىلىمي قايراتكەرلىگىنىڭ نەگىزىنە سۇيەنە وتىرىپ، ونىڭ كانديداتۋراسى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەتىگىنە ۇسىنۋعا لايىق جانە ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن»،– دەپ نەگىزدەدى.

مۇنداعى «قاجىعالي ءجۇمالىۇلى جۇماليەۆ» دەپ باسا كورسەتۋىن ءوزىنىڭ ۇناتپاعان ادامىن فاميلياسىمەن اتايتىن ادەتىنە جاتقىزۋعا بولماس. رەسمي ءسوزدىڭ اتى – رەسمي ءسوز. الايدا اراعا بەس جىل سالىپ بارىپ م.اۋەزوۆ «جۇماليەۆ جولداستىڭ» وسى «عىلىمي قايراتكەرلىگىن» جوققا شىعاراتىنىن ول كەزدە بىلمەگەن دە ەدى. «كەلەر كۇننىڭ تۇماندى ءبىر تىلسىمى» (اباي) وسى بولار. انىعى، بۇل تۇستا ەكى عالىمنىڭ اراسىندا ءبىر-بىرىنە تۇسىنىستىكپەن قارايتىنداي ءتوزىم ساقتالىپ قالعانعا ۇقسايدى.

ال ەكەۋىنىڭ اراسىنا سىنا قاعاتىن مايدان مەن ساياسي ناۋقاندىق تىعىرىق تا ۇزاق كۇتتىرمەدى. «زۆەزدا» جانە «لەنينگراد» جۋرنالدارىنداعى يدەياسىزدىق پەن ورەسكەل ساياسي قاتەلەر تۋرالى» جانە سوعان ىلەسە 1946 جىلى 26 تامىزدا بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ «تەاترلاردىڭ رەپەرتۋرلارى جانە ونى جاقسارتۋدىڭ جولدارى» تۋرالى قاۋلىسى شىقتى. سونىڭ ەكپىنىمەن 1946 جىلى 30-تامىزدا قازاقستان ق(ب)پ ورتالىق كوميتەتى بيۋروسى «قازاقستان ق(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ناسيحات جانە ۇگىت ءبولىمىنىڭ ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنا باسشىلىقتى جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى» قاۋلىسى شىعىپ، باسپاسوزدەگى سىننىڭ پارمەندىلىگىنە يدەولوگيالىق باسىمدىلىق بەردى.

سونىمەن، دەنى جاز ايلارىندا قابىلدانعان قاۋلىلارعا ارنالعان تالقىلاۋلار قىركۇيەك ايىنان باستاپ اراسىنا اپتا سالىپ الا وكپەلەنە وتكىزىلدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ارحيۆتە ساقتالعان 1946 جىلى 16 قىركۇيەكتە تالقىلانعان بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ن.ن.پوسپەلوۆتىڭ جاساۋعا ءتيىستى بايانداماسىنىڭ جوباسى مەن 24 قىركۇيەك كۇنى وتكەن قالالىق ماجىلىستەگى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى سارسەنوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى تۋرالى داۋلى ماسەلەلەر جونىندەگى بايانداماسىنىڭ تەزيستەرىنە» جۇگىنسەك، مۇندا قامشى تيمەگەن قالامگەر قالماپتى. سونىڭ ىشىندە تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتقاندارعا ەرەكشە ءشۇيىلىپتى. ءتىپتى ەدىگە مەن نىسانباي جىراۋ دا، س.تورىايعىروۆ تا، ولاردى ادەبيەت تاريحىنا ەنگىزۋگە ۇمتىلعان ب.كەنجەباەۆ تا سىپىرا سىنالىپتى.

سارسەنوۆ: «حاندىق-فەودالدىق «ەدىگە» ەپوسىنىڭ، سونداي-اق سونداي-اق «شورا باتىردىڭ» دا جىلدار بويى دارىپتەلىپ (ۆوزۆەليچيۆانيە) كەلگەنى كەزدەيسوقتىق ەمەس. بۇل ەپوستاردا قازان قالاسىن ەكىنشى ستانبول رەتىندە، «مۇسىلمانداردىڭ تىرەگى رەتىندە سۋرەتتەيدى، شورا باتىر «ونى ورىستاردان قورعاۋ ءۇشىن اتتانادى». بۇل نۇسقا ەپوستىڭ (تۇپنۇسقادا – بىلينا) پانتۇركيستىك جانە پانيسلاميستىك وڭدەلۋى ەكەنى انىق كورىنىپ تۇرعان جوق پا. بۇل «بىلينانىڭ» قازاقتىڭ باتىرلىق جىرىنا قانداي دا ءبىر قاتىسى بار ما؟ بۇل «بىلينا» نەگە قازاقتىڭ وتكەندەگى باتىرلىق ارەكەتىنىڭ كورىنىسى رەتىندە وقىرماندارعا ۇسىنىلادى؟ ادەبيەت پەن حالىق شىعارماشىلىعى قوعامدىق-ساياسي ومىردەن تىس قالىپتاسقان جوق.. ءبىز ءوزىنىڭ جەرىنە شاپقىنشىلىقپەن باسىپ كىرگەن شاپقىنشىلارعا قارسى قازاق ەلىنىڭ ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن كۇرەسىن بەينەلەگەن ەسكى ادەبيەتتى زاڭدى تۇردە ماقتانىش ەتەمىز. مۇنىڭ قاتارىنا «قارا قىپشاق قوبىلاندى»، «قارا قاسقا اتتى قامبار» جانە سىرىم باتىر مەن يساتاي، ماحامبەت جىرلار جاتادى. ۇلى بۋنتار ماحامبەتتىڭ قاناۋشىلارعا قارسى باعىتتالعان جىرلارىن ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى.

وتكەننىڭ كوپتەگەن باتىرلىق جىرلارى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ءبىز ءۇشىن قايتا ءتىرىلىپ، رۋحىمىزدى ءوسىردى. ءبىز مۇنىڭ بۇگىنگى ادەبيەتپەن – ابايدان باستاپ كەڭەس جازۋشىلارىمەن اشىق تا ءداستۇرلى تۇردە بايلانىسىپ جاتقانىن وتە جاقسى تۇسىنەمىز. الايدا، ءبىز قازاق ادەبيەتىنىڭ ءحۇىىى، ءحىح جانە حح عاسىردىڭ باسىنداعى تاريحىنىڭ زەرتتەلۋى تاريحي-ادەبي عىلىمنىڭ ەڭ وسال تۇسى دەپ سانايمىز. ءبىز، وتكەننىڭ مادەني مۇراسىنا سىني كوزقاراستىڭ جوقتىعىنان، بۇگىنگىدەي بۇرمالاۋلار مەن قاتەلىكتەرگە جول بەرىلىپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىز.

بىزگە: سەندەردىڭ بۇكىل قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسىن جەر بەتىنەن ىسىرىپ تاستاعىلارىڭ كەلە مە؟،– دەپ سۇراق قويادى. ول شىندىق ەمەس. بۇل وتىرىك. اسان قايعى تۋرالى قازاقتار قانداي سوزدەر ايتقان!... ءبىر بولا جازداپ، بولماي قالعان قىزىقتى ايتايىن. ەگەردە «ەدىگە» تۋرالى سىن ماقالا «بولشەۆيك» جۋرنالىندا جاريالانباسا، ول ءبىزدىڭ ماقالامىزدا ايتىلسا، وندا قانداي شۋ كوتەرىلەتىنىن بىلەسىزدەر مە؟ قىپ-قىزىل توبەلەسكە اينالار ەدى. وسىنداي جاعداي اسان قايعى تۋرالى اڭىزعا دا قاتىستى بولار ەدى. ويتكەنى ول ايتتى دەلىنگەن ولەڭدەر ورىسقا قارسى بولعاندىقتان دا ءبىزدىڭ جاستاردى لەنيندىك-ستاليندىك رۋحتا تاربيەلەۋگە كەسىرىن تيگىزەدى.

بۇعان نە ايتاسىزدار، كەڭەس جاستارىن وسىمەن تاربيەلەيمىز بە؟ بۇل ادالدىققا جاتپايدى، ۇيات، مۇنداي حاندىق-فەودالدىق پوەزياعا كوز جۇمىپ قاراۋ دەگەنمىز ماسقارالىق!

ال ەندى «زار زامان» اقىندارى تۋرالى ايتايىق. مۇقانوۆ، كەنجەباەۆ جانە يسمايىلوۆ جولداستار: «زار زامان» پوەزياسىن ورىس پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى تۋدىردى دەيدى. ونى تۋدىرعان تەك قانا ول جاعداي ەمەس. «زار زامان» پوەزياسى ەسكى فەودالدىق-پاتريارحالدىق قاتىناستىڭ توپىراعىندا ءونىپ، ءوستى. «زار زامان» اقىندارى ارتىنا قارادى، ولار ەۋروپالىق ۇلگىدەگى ساۋدا مەن اقشا اينالىمىنا، قالالاردىڭ سالىنۋىنا، قاراسۇيەكتەردىڭ اقسۇيەكتەرمەن تەڭەسۋىنە، ايەل تەڭدىگىنە، اعارتاۋعا قارسى بولدى...

ولار وزدەرىنىڭ شىعارمالارىندا مەملەكەتتىكتىڭ ءمىنسىز ۇلگىسى رەتىندە فەودالدىق-پاتريارحالدىق ءومىردى اسپەتتەدى، قازاق حاندىعىن دارىپتەدى، ولار روسسيانىڭ وزىق ويلى ادامدارىنىڭ جاعىمدى ىقپالىن جوققا شىعاردى، ولار قازاقستانعا تەك قانا پاتشانىڭ قاناۋشى اپپاراتىمەن قوسا الدىڭعى قاتارلى ورىس مادەنيەتىنىڭ دە كەلەتىنىن تۇسىنبەدى، تۇسىنگىسى دە كەلمەدى. وكىنىشكە وراي، ادەبيەتتانۋشىلار ەشقانداي ىرىكتەمەستەن، عىلىمي-سىني سارالاۋ جاساماستان مۇنى وتكەننىڭ اسىل مۇراسى ەسەبىندە كەڭەس وقىرماندارىنا ۇسىنادى. فەودالدىق قوعامنىڭ ۇستەم تاپتارىنىڭ يدەولوگياسىن جىرلاعان وسى اقىنداردىڭ شىعارمالارىن تابانداپ قورعاعانداردىڭ قانداي ماقسات كوزدەيتىنى مۇلدەم تۇسىنىكسىز. كەيبىر جولداستار: بۇل ءبىزدىڭ مادەني مۇرامىز، بۇل ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىزدىڭ ايناسى – دەيدى. قاتتى قاتەلەسۋ بۇل. مىسالى، نىسامبايدىڭ «كەنەسارى – ناۋرىزبايىن» وقىعاندا: كەيبىر اۆتورلاردىڭ مۇنى ەڭبەكشى قازاقتاردىڭ قانداي ۇلتتىق ماقتانىشىن وياتاتىنىن، قانداي ۇلتتىق ءداستۇردى جىرلايتىنىن ايتىپ وتىرعانىن تۇسىنبەيسىڭ. كوزبەن جۇگىرتىپ شىققاننىڭ وزىندە نىسامباي كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قىرعىز حالقىنا قارسى قازاق سۇلتاندارى مەن فەودالدارىنىڭ شاپقىنشىلىعىن جىرلاعانىن انىق بايقايسىز...».

كرەملدەگى يدەولوگيانىڭ كوسەمىنىڭ ءبىرى، جازالاۋشى ساياساتتى جاساپ، باعىتتاپ، قاۋلى-قاراردى دايىنداپ وتىرعان كوك(ب)پ-ءنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارىنىڭ ءوزى الداعى «قارا دۇلەي» ناۋقانعا «ازىق دايىنداۋ» ءۇشىن كەلگەن ماجىلىستە قالا حاتشىسىنىڭ بۇلاي سويلەمەسكە لاجى دا جوق. دەگەنمەن دە: «بىزگە: سەندەر بۇكىل قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسىن جەر بەتىنەن ىسىرىپ تاستاعىلارىڭ كەلە مە؟،– دەپ سۇراق قويادى» – دەگەن ساۋالى سول «سۇر كاردينالدىڭ» وزىنە قاراتىلا قويىلعان سياقتى اسەر قالدىرادى ەكەن. ونداي تاسىلدەر دە كەزىندە قولدانىلعان. ارينە، بۇل ءسوز ساياسي ەكپىن الۋ ءۇشىن عانا ايتىلعانى انىق.

سول جينالىستا ن.ن.پوسپەلوۆ ءوزىنىڭ بايانداماسىندا عابيتتىڭ جوبانى الدىنا-الا ەكشەۋ تۇسىندا ايتىلعان ءسوزىن سوزبە-ءسوز قايتالاپ:

«اۋەزوۆ اۆتور رەتىندە «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىندا قۇنانباي بەينەسىن جان-جاقتى ماراپاتتاي سۋرەتتەۋى وقىرمانداردىڭ رەنىشىن تۋعىزادى. روماننىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا جاعىمسىز كەيىپكەر رەتىندە بەينەلەنگەن اسا ءىرى فەودال قۇنانبايدى مەكەگە بارار ساپارى الدىندا اۋەزوۆ ونى ۇلجاننىڭ، ماكىشتىڭ، ءتىپتى ابايدىڭ ءوزىنىڭ دە ىقىلاسىن اۋداراتىنداي قايىرىمدى ەتىپ كورسەتپەۋى ءتيىس ەدى»,– دەپ «تورەلىك» ايتتى.

پارتيانىڭ وقشانتايى ادەبيەتتەگى جاعىمدى، جاعىمسىز كەيىپكەرلەردى ساياسي ساحناعا شىعارىپ، ولاردان يدەولوگيالىق دۇشپان، ياعني، تاپ جاۋىن جاساعىسى كەلدى. بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ وسى جىلدارى ۋكراينا مەن قازاقستاننىڭ يدەولوگيا سالاسىنا قاتتى شۇقشيا قاراعانى بايقالادى. ونىڭ باستى سەبەبى «قازاقستان تاريحى» مەن كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىنا قاتىستى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ دەڭگەيىندە تۋىنداپ جاتقان پىكىر تالاسى بولاتىن. ارينە، پارتيا مەن ونىڭ وقشانتايى ارالاسقان جەر اشكەرەلەۋسىز قالمايتىنى انىق. سول جاعدايدى بىلۋگە كەلگەن يدەولوگيالىق بارلاۋشى، قازاقستاندى شۋلاتىپ، بەكماحانوۆتان باستاپ مۇحامەدحانوۆقا دەيىنگىلەردى سوتتاتىپ، ق.ساتباەۆ، م.اۋەزوۆ، ا.جۇبانوۆتاردى قۋعىنعا ۇشىراتۋ ناۋقانىنىڭ العاشقى ساتىسىن ۇيىمداستىرعان ن.ن.پوسپەلوۆتىڭ بۇل ءسوزىن كەيىن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى پ.پوليكارپوۆ:

«ەگەر دە ءبارى دە «اباي» رومانىندا سۋرەتتەلگەندەي بولسا، وندا قازاقتار كوممۋنيزمنەن باياعىدا ءوتىپ كەتىپتى، ولارعا كەڭەس وكىمەتىن ورناتىپ كەرەگى جوق كورىنەدى», –دەپ وزىنشە جاڭعىرتتى.

ءسوزىنىڭ سوڭىن دراماتۋرگيالىق شىعارمالارعا باعىتتاپ، س.مۇقانوۆتىڭ: «م.اۋەزوۆ پەن ع.مۇسىرەپوۆتىڭ پەسالارى قازاق تەاترىنىڭ رەپەرتۋارلىق التىن قورىنا قوسىلدى»،– دەگەن پىكىرىن مىسقىلداي سىناي كەلىپ:

«مەنىڭ ويىمشا جاعايىمسىپ (ۋگودنيچەسكيمي كومپليمەنتامي) ايتىلعان ماقتاۋلارعا اۋەزوۆ جولداس تا، مۇسىرەپوۆ جولداس تا توعايىمسىماۋى كەرەك، كەڭەس تاقىرىبىنا جازىلعان «التىن قوردى» تولىقتىرۋ بارلىق جازۋشىلاردىڭ دا، ونىڭ ىشىندە اۋەزوۆتىڭ دە، مۇسىرەپوۆتىڭ دە مىندەتى»,– دەپ «الەۋمەتتىك تاپسىرما» بەردى.

ەكىنشى بوپ ءسوز العان ءا.تاجىباەۆ ءوزىنىڭ قاتەلىگىن:

«مەنىڭ قاتەلىكتەرىمنىڭ سەبەبى تۋرالى قىسقاشا توقتالا كەتەيىن. اقىن-دراماتۋرگ رەتىندە وزىمشە ءبىر جاڭالىق تابامىن دەپ كىتاپتاردىڭ اراسىندا اداسىپ كەتىپپىن. كلاسسيكتەر مەن اتاقتى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن وقىدىم... سولاردىڭ اسەرىنە شىعا الماپپىن»,– دەپ مويىنداي كەلىپ بيشىگىن بىردەن ع.مۇستافينگە ءۇيىرىپ، «شىعىناقتى» اۆتورىمەن قوسا شىقپىرتىپتى.

ءا.تاجىباەۆ: «مۇستافين جولداس ءسوزىنىڭ باسىندا ءوزىنىڭ كىناسىن ەكى سوزبەن مويىنداعانداي بولدى دا، سوڭىنان ونىڭ ءبارىن جۋرنالدار مەن القا مۇشەسىنە ۇلەستىرىپ بەرىپ، ءوزى قازاق تىلىندە وتە ۇرەيلى پىكىرلەر ايتتى. ول: تاجىباەۆ الدەبىر جينالىستا: «ءمۇستافيندى حالىق جاۋى»،– دەپ زوششەنكومەن تەڭەستىرىپتى»، – دەدى دە ماعان ىزاقورلانا ءتيىستى. ونىڭ ويىنشا، مەنىڭ كىنام – قاتەرلى مەرەزبەن تەڭ ەكەن دە، ءوزىنىڭ كىناسى – جاي عانا شانشۋ ەكەن. ول: تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان سيمۆوليكالىق تۋىندى جازعانشا، قازىرگى تاقىرىپقا ارناپ جامان شىعارما جازعان الدەقايدا جاقسى – دەگەن «قيسىنسىماق» ويلاپ تاۋىپتى. ماسەلە، وسى تۋرالى ما ەدى، مۇستافين جولداس؟ ول: قازىرگى تاقىرىپتى جازىپ كەلە جاتقان مەنى ەمەس، تاجىباەۆتى زوششەنكومەن تەڭەستىرىڭدەر – دەپ ۇنەمى قيعىلىق سالادى. مەن ونى ەشقاشاندا زوششەنكوعا تەڭەگەن ەمەسپىن، قازىر دە تەڭەستىرمەيمىن. ونىڭ سكەتچى تۋرالى تورالقادا تالدانعاندا ورىس جولداستار ونىڭ مازمۇنىن سۇرادى. مەن ولارعا: زوششكەنكونىڭ «مايمىلدىڭ ساياحاتى» سياقتى – دەپ ءتۇسىندىردىم.

ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، مۇستافين جولداس، ءسىزدىڭ كەڭەس ادامدارىنا جالا جاۋىپ، مازاق ەتكەنىڭىز وتىرىك پە؟ قانە، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ سوڭعى رومانىڭىزدا ورىستاردى، پارتيا قىزمەتكەرلەرىن، كولحوز قۇرىلىسىن قاساقانا مازاق ەتپەگەنىڭىزدى دالەلدەڭىزشى. وسىدان بەس جىل بۇرىن كەڭەس ادامدارىن قورلاعان «قارا مىلتىق» دەگەن كومەديا جازدىڭىز، ونى قابىلداماي تاستادى. سول جىلى سول كۇلدىبادامىڭىزدى (چەپۋحۋ) «اعاش مىلتىق» دەگەن اتپەن قايتا وتكىزىپ، قالاماقىسىن الدىڭىز.

ال مۇستافين جولداس بولسا ءوزىن قازىرگى تاقىرىپقا جازامىن دەپ اسپەتتەيدى. جولداس مۇستافين، زوششكەنكو كەڭەس تاقىرىبىنا 25 جىلدان بەرى جازىپ كەلەدى. «ساتيرا» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ 25 جىل بويى كەڭەس ادامدارىن قورلاپ كەلەدى. اڭگىمە سول تۋرالى بولىپ وتىر ما، مۇستافين جولداس؟ وسى سارىندا ەندى قانشا جىل جازباقسىز؟ ەگەر ءسىزدىڭ ازاماتتىق ارىڭىز بولسا، ەگەر ءسىز تسك مەن جۇرتشىلىقتىڭ سىنىنىڭ ءمانىن تۇسىنسەڭىز، وندا نەگە جاسىرىنباق ويناپ، ەكىجۇزدىلىك كورسەتىپ، وسىنداي جاۋاپتى جينالىستا زياندى باعىت ۇستاناسىز؟ بۇل كىمگە كەرەك؟ مۇنداي ساياسي قۋىرشاقپەن كىمدى الداعىڭىز كەلەدى؟ ءسىز سيقىرشى ەمەس، جازۋشىسىز. «قالاممەن جازعاندى قولمەن وشىرە المايسىڭ» – دەگەن ءسوز بار. بۇل شىندىق، ال شىندىقتى ۇعىنۋ كەرەك!»,– دەپ بارىپ دەمىن الىپتى.

ستەنوگراممانىڭ سوڭىندا: «و سابيتە. براكودەل. وشيبوك زابراكوۆاننىح پرويزۆەدەني. پوچەمۋ مولچيت و سەبە. و مۋستافينە» – دەگەنەسكەرتپەلەر جازىلىپتى. ءبىز س.مۇقانوۆپەن ونىڭ وزگە ءبىر «پىكىرالىسىن» كەيىندەۋ پايدالاناتىن بولعاندىقتان دا، بۇل ارادا قالىس قالدىرامىز.

بۇدان كەيىن ءسوز العان ع.مۇسىرەپوۆ تە عابيدەن قۇرداسىن تۇقىرتا تىقسىرىپ، بۇرىن بايقالماعان مىنەز تانىتىپ، ساياسي ايىپ تاعا سويلەپ، «ادەبيەتتەگى تامىر-تانىستىقتى» اشكەرەلەي كەلىپ:

«تامىرلاستىعى تەرەڭگە كەتكەن «تامىرلاردىڭ» قىلىعى ەزۋ تارتقىزارلىقتاي كورىنىسكە كوشتى. مىسالى، اۋەزوۆ جولداس ماجىلىستە ءمۇستافيننىڭ «شىعاناق» رومانىن اسىرا سىلتەي ماقتادى. مۇنى مۇستافين وزىنشە ءتۇسىنىپ، ونىڭ سىباعاسىن ەسەلەي قايتارۋ ءۇشىن تاعى دا رەدكوللەگيا مۇشەلەرىنە ايتپاستان اسا ءىرى اعا سۇلتان قۇنانبايدى ماداقتاعان «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابىن جاريالاپ جىبەردى»,– دەپ سالدى.

سوندا «تامىر» بولماۋى ءۇشىن ەكى قابىرعالى قالامگەردىڭ اراسى اراز بولۋى كەرەك پە ەدى، الدە، «اباي» رومانىن جاريالاماۋعا ءتيىستى مە ەدى؟ ەگەر م.اۋەزوۆتىڭ شىعارماسىن باسپاسا، وندا قانداي تۋىندى جۋرنالدىڭ بەتىن تولتىرۋعا ءتيىستى ەدى؟ سودان ءۇش جىل بۇرىن ايتقان، بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جويماعان قۇنانباي بەينەسى تۋرالى پاراساتتى پىكىرىنەن باس تارتقانى ما؟ بۇل اراداعى ماسەلە، تارىشى شىعاناق پەن اعا سۇلتان قۇنانبايدا ەمەس، ەكى تۋىندىنىڭ دا «قازاق باتىرىمەن» كەۋدەلەسە ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلۋىندا جاتقان جوق پا ەكەن؟ سونداي-اق تۋرا سول كەزدە ع.مۇسىرەپوۆتىڭ پارتيالىعىن قايتارۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلىپ جاتقان. ال ول دەگەنىڭىز «باق قۇسىنىڭ» باسىنا قايتا قونۋى بولاتىن. ول ءۇشىن پارتيانىڭ دىتتەگەن جەرىنەن شىعاتىن ءبىر تاقىستىق جاساۋ كەرەكتىگى تۇسىنىكتى ەدى. سول ماقساتپەن «اباي» رومانىنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى بارار جولىن كەسەتىن كەسىرلى پىكىر بىلدىرگەن سياقتى.

قازىر شىندىقتى ايتقانداي بولعانىمەن، ءوز تۇسىندا «اباي» رومانىن، سول ارقىلى م.اۋەزوۆتى شىرعالاڭعا ءتۇسىردى. وسىدان باستاپ رومان تۋرالى پىكىرلەر ۋشىعا اسقىنىپ، ونىڭ بەتى تەرىس قاراتىلدى. بۇل ايتىس سەگىز جىلعى سەرگەلدەڭگە ۇلاستى. اۋەلگى كوركەم جۇيە مۇلدەم قاراما-قارسى جەلىگە ارقاۋ قۇردى. ن.ن.پوسپەلوۆتىڭ تورەلىگىنەن كەيىن قۇنانباي مەكەگە العىسپەن ەمەس، داركەمبايدىڭ قارعىسىمەن اتتاندى. ورىس تىلىندەگى ءتارجىماسىنا كەيىنگە دەيىن قوسىلماي كەلگەن داركەمباي – دارمەن – قياسباي جەلىسى كەپ ءبىر بۇيىردەن قوسىلدى. ال 26-قىركۇيەكتەگى جازۋشىلار مەن ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ كەڭەسىندە س.مۇقانوۆقا ە.يسمايىلوۆتى قوساقتاپ، ءبىرىنشىسىن «كازپراۆداداعى» قازاق ەپوسىنىڭ كەيىپكەرلەرى مەن ەدىگە تۋرالى ماقالاسى ءۇشىن، ەكىنشىسىنە «زار زامان» اقىندارىن دارىپتەگەنى ءۇشىن زاپىران شەكتىردى. سارسەنوۆ بۇل جولى س.مۇقانوۆ پەن م.اۋەزوۆتىڭ اراسىنداعى جىككە اشىق توقتالدى. م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ سوزىندە ساياساتتىڭ اۋانىنا ىقتاڭقىراي قىرىنداپ:

«كەڭەس ادەبيەتىنىڭ رۋحىنا زياندى، جاۋلىق كوزقاراستاعى زوششەنكو مەن احماتوۆانىڭ تۋىندىلارىy ادەبيەتتەن الاستاتا وتىرىپ، سونىمەن قوسا بك(ب)پ وك-ءنىڭ قاۋلىسىنا وراي بۇگىنگى كۇنگى ادەبي ءومىرىمىزدى سىني كوزقاراسپەن ءسۇزىپ شىعىپ، ونىڭ ءار سورەسىن سارالاۋىمىز كەرەك. وسى شەشىمگە بايلانىستى وزىمىزگە دە جانە بارلىق قالامداس ارىپتەستەرىمىزگە دە ءادىل ءارى قاتاڭ تالاپ قويىپ، قاتال سىننان وتۋگە ءتيىسپىز. بۇل ورايدا ءبىزدىڭ جازۋشىلار ۇيىمىنا ماسكەۋ مەن لەنينگرادتا جانە تۋىسقان رەسپۋبليكالاردا وتكەن قالامگەرلەردىڭ جينالىسى مەن كەشەگى ماجىلىستە سويلەگەن جولداس ن.ن.پوسپەلوۆتىڭ بايانداماسىنداعى سىنى مەن وبەكتيۆتى تالداۋى ۇلگى بولا الادى. ءتىپتى وزگەسىن بىلاي قويعاندا، ءوزىمىزدىڭ جازۋشىلار وداعىندا وتكەن پرەزيديۋمنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا سويلەگەن ءوز ارىپتەستەرىمىزدىڭ ءبىر-بىرىنەن بايقاعان قاتەلىكتەرىن ساقتاندىرا (ترەۆوجنو) كورسەتىپ، ءادىل ءارى قاتاڭ تالاپ قويا سويلەگەنىن دە ۇلگى ەتۋگە بولادى. بەت-جۇزىنە، ءوزارا جەكە دوستىعىمىزعا، ءبىزدىڭ ارامىزداعى بولار بولماس وزىمشىلدىگىمىزگە قاراماستان ءبىر-بىرىمىزگە اششى شىندىقتى ايتتىق، الايدا باياندامادا تالقىلاۋعا قاتىسىپ وتىرعان مەنىڭ، مۇقانوۆتىڭ نەمەسە مۇسىرەپوۆتىڭ قاتىسپاۋىنا بولمايتىنداي ماسەلەلەر كوتەرىلىپ وتىر ما؟»,– دەگەن ريتوريكالىق ساۋالدى قويا سويلەدى.

ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىنا، ونىڭ ىشىندە «اباي» رومانىنا ون جىل بويى «باستى ايىپ بولىپ» تابىلاتىن ن.ن.پوسپەلوۆتىڭ قاي پىكىرىن ۇلگى تۇتۋعا بولار ەدى جانە ءۇش بىردەي كورنەكتى جازۋشى قاتىسپاسا دا بولاتىن بۇل قانداي يدەولويالىق جينالىس؟ الدە ءسوز اراسىندا كەتكەن پافوس پا، جوق، ستەنوگرافيستكانىڭ جاڭساقتىعى ما؟ كوركەم شىعارماداعى يدەياسىزدىقتى اشكەرەلەگەن قاۋلىعا وراي اشىلىپ وتىرعان بۇل ماجىلىستەگى سوزىندە م.اۋەزوۆ باستى ماسەلەنى ساياسات پەن يدەولوگياعا ەمەس، كوركەمدىك ىزدەنىسكە سالماق بەرە سويلەگەنى اڭعارىلادى. ويتكەنى وسى ءبىر يدەولوگيا دەگەننىڭ استارىندا ارانداتۋشى، اشكەرەلەۋشى ارەكەتتىڭ جاتقانىن زارەزەپ بولعان جۇرەگى سەزەتىن. سوندىقتان دا «ءوزارا جەكە دوستىعىنا، ءوز ارالارىنداعى بولار بولماس وزىمشىلدىككە قاراماستان ءبىر-بىرىنە ايتىلعان اششى شىندىقتىڭ» ۇلگىسى رەتىندە ءابدىلدا تاجىباەۆتى قىرىنا الدى. ونىڭ «يدەولوگيالىق قاتەلىگىن» ساياساتتان ەمەس، كوركەمدىك ىزدەنىستى بويىن سىڭىرە الماۋدان ىزدەدى.

«... سونىمەن قاتار دراماتۋرگيا، كوركەم پروزا سالسىن الساق، قازاق ادەبيەتىنىڭ قۋاڭ عاسىرلارى بىزگە ەشقانداي سوقپاق، ەشقانداي كوركەمدىك ءداستۇر قالىپتاستىرماعانىن دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا وزگەدەن ۇيرەنۋ – ءبىزدىڭ باستى مىندەمىز بولىپ تابىلادى. كىمنەن ۇيرەنەمىز، قالاي ۇيرەنەمىز، نەنى ۇيرەنەمىز؟ ۇيرەنۋدىڭ دە ءتۇر-ءتۇرى بار. كوركەمدىكتى ءسىڭىرۋ ارقىلى ۇيرەنۋ – جەتىستىك، ەلىكتەۋگە ۇرىنۋ – ۇرىنشاقتىق، بىراق وعان دا توزۋگە بولادى، ەڭ قيىنى – كەڭەس جازۋشىسىنا ءتان يدەيالىق-ساياسي باعىتىڭا زيان كەلتىرىپ، ءوزىڭنىڭ جاسامپازدىق نارىڭنەن ايىرىلىپ، ءوزىڭنىڭ جولىڭنان اداسىپ، ءوز قولتاڭباڭدى جوعالتۋ.

بۇعان، قالاي ۇيرەنبەۋ كەرەك ەكەنىنە مىسال رەتىندە بك(ب)پ وك-ءنىڭ قاۋلىسىندا سىنالعان جولداس تاجىباەۆتىڭ «ءبىز قازاقپىز» پەساسىن الۋعا بولادى. ءوزىنىڭ سوزىندە تاجىباەۆ جولداس ءوزىنىڭ قاتەلىگىن مويىنداعانىن ايتا كەتكەن ءجون. مەنىڭ ويىمشا ول ءوزىنىڭ اداسۋ جولىنداعى قاتەلىكتەرىنىڭ تامىرىن، باستاۋىن تولىق تۇسىنگەن سياقتى. ونىڭ وزىنە ءوزى سىن كوزبەن قاراۋى – مۇستافين جولداستىڭ ءوزىن ءوزى مىنەگەنسىگەن كولگىر سىنىنا مۇلدەم ۇقسامايدى. بۇل شەشەن، ياعني، سوڭعى اتالعان ادام (مۇستافين – ت.ج.) ن.ن.پوسپەلوۆ جولداستىڭ بايانداماسىندا اتاپ وتىلگەن جايلاردى سەزىنىپ وتىرعان جوق، ويتكەنى ونىڭ شىعارماشىلىعىندا ارامىزالىق (پوشلوست) پەن ادەبي بۇزىقتىق (ليتەراتۋرنوە حۋليگانستۆو) بار... جولداس ءمۇستافيننىڭ سوزىمەن سالىستىرعاندا جولداس تاجىباەۆ شىنايى سۋرەتكەر رەتىندە ءوزىنىڭ قاتەلىگىن مويىنداي سويلەدى، ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – وعان كومەكتەسۋ».

بۇدان كەيىن يبسەنگە ءابدىلدانىڭ قالاي ەلىكتەگەنى تالدانادى. ال ع.مۇستافيننگە نەگە سونشاما شۇيىلگەنى انىقتالمادى. زادى ول – «شىعاناقتاعى» اشارشىلىق تۋرالى كورىنىس بولسا كەرەك. ءارى «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابىنا بەرىلگەن نەمكەتتى «بىردەمە» دە (س.مۇقانوۆ) ءوز ىقپالىن جاساسا كەرەك. ستەنوگراممادا اۋىز ەكى سوزگە ءتان قايتالاۋلار ورىن العاندىقتان دا كەلەسى ماتىندەردى قىسقاشا مازمۇنداپ بەرەمىز.

م.اۋەزوۆ: ونىڭ قاتەلىگىنىڭ تامىرى نەدە؟ وسىعان دەيىن ول شەۆچەنكو مەن گەينەگە ەلىكتەگەن، ونداعى قاتەلىكتەرى بايقالماعان ەدى، ەندى يبسەنگە اۋىسىپتى. ول يبسەننىڭ ەرەكشەلىگى مەن تابيعاتىن تۇسىنبەستەن ەلىكتەگەن. «ءبىز قازاقپىز» داستانى سونداي سوقىر ەلىكتەۋدەن تۋعان. بۇل پەسانىڭ باستالۋى مەن سوڭىن الساڭىز تاجىباەۆ يبسەنمەن باسەكەگە تۇسكەنى بايقالادى. يبسەن سياقتى باستاپ، يبسەن سياقتى اياقتايدى. ەكەۋى دە بەلگىسىز ادامدارمەن جاۋلاسادى، مىسالى، يبسەننىڭ كەيىپكەرى بەت-بەينەسى بەلگىسىز كىسىلەرمەن وشىكسە، تاجىباەۆتىڭ كەيىپكەرى كۇندى قۇشاقتايدى.

س.ي. كرۋگلوۆتىڭ قىستىرماسى: تاجىباەۆتىڭ داستانىن «ءبىز قازاقپىز» دەپ ەمەس، «مەن جانە يبسەن» دەپ اتاۋ كەرەك.

م.اۋەزوۆ: پەسا جارىم-جارتىلاي ميستيكامەن اياقتالادى. دۇنيە تاريحىن ناقتى تۇسىنبەگەندىكتەن دە ەكەۋى دە جالعان ۇندەۋگە قۇرىلعان. يبسەن ءوزىنىڭ ورتاسىن شارىقتاتا بيىككە شاقىرۋمەن بولدى، سوندا قايدا شاقىرىپ وتىر؟ ونى يبسەننىڭ ءوزى دە بىلمەيتىن. ەنگەلس پەن پلەحانوۆ يبسەندى مەششان جازۋشى دەپ اتاپ، ونىڭ دۇلەيلىك رۋحىن ءبىزدىڭ زامانىمىزدا جەككورىنىشكە اينالىپ وتىرعان قياپاتتى قيالي، جالعان رۋح دەپ سىناعان. اسىرەەركىندىك اعىمى قىلاڭ بەرگەن تۇستا يبسەن پايعامبارعا اينالىپ شىعا كەلەدى، ونىڭ بەيمالىم كۇيزەلىسى – ءتۇڭىلىس جايلاعان، تاۋەلسىزدىگىن جوعالتقان، وتكەن كۇننىڭ قايتىپ ورالۋىنان كۇدەرىن ۇزگەن، ەرتەڭگى جارقىن بولاشاعى كۇڭگىرت ءار ەلدەگى ءار ءتۇرلى توپقا وڭتايلى بولىپ شىعا كەلەدى. ول (تاجىباەۆ) كىمگە ءسوزىن ارناپ وتىر؟ «ءبىز – قازاقپىز» پەساسىندا نە ايتقىسى كەلدى، بۇل پەسادا قانداي تولىمدى دا جارقىن تەبىرەنىس بار؟ ونىڭ بۇل پەساداعى باستى يدەيالىق-ساياسي قاتەلىگى – ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىزدان باياعىدا سىزىلىپ قالعان، جات بولىپ كەتكەن سيۆوليكالىق بەينەلەۋگە دەن قويىپ، سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ ادىسىنەن الشاقتاپ كەتكەندىگىندە. بۇل قاتەلىكتى ونىڭ ءوزى عانا ەمەس، كەزىندە وقىپ، بۇل قاتەلىكتىڭ ورەسكەلدىگىن سەزىنبەي، جاقسى باعا بەرگەن وسىندا وتىرعان ءبىزدىڭ دە قاتەلىگىمىز. مۇنداي جاعىمسىز مىسالدار ۇيرەنۋدى مۇلدەم جوققا شىعارمايدى، كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ ۇيىمىمىزدىڭ الدىنا ۇيرەنە ءبىلۋدى ۇيرەتۋ مىندەتىن جۇكتەيدى.

ۇيرەنۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋاتىندىعىنا، ادەبي مادەنيەتتىڭ قاراپايىم دا كۇردەلى تالاپتارىن مەڭگەرمەي سالماقتى كوركەم شىعارما تۋمايتىنىنا تاعى ءبىر مىسال – س.مۇقانوۆ جولداستىڭ «ءبىزدىڭ زاماننىڭ قاھارماندارى» («ءومىر مەكتەبىنىڭ» العاشقى اتاۋى – ت.ج.) رومانى. ءبىز بۇل تۋىندىنىڭ جاريالانعان ۇزىندىلەرىنە پىكىر بىلدىرۋگە قۇقىلىمىز، ول تۇتاستاي شىعارمانى جوققا شىعارۋ ەمەس، ارينە. مەن ءىسسپاردان كەلگەننەن كەيىن س.مۇقانوۆ جولداسپەن اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن عانا جاريالانعانىن ءبىلدىم، ال رەداكتسيالىق القا مۇشەسى رەتىندە رومانمەن ودان بۇرىن تانىسىپ شىعۋىم كەرەك بولسا دا، ماعان ەشقانداي حابار بەرمەدى. ارينە، س.مۇقانوۆ جولداستىڭ ماقساتى دۇرىس، الايدا ورتالىق كوميتەت پەن تورالقاداعى تالقىدا ايتىلعان پىكىرلەر باسقاشا ويعا قالدىرادى. ۋاقىتتىڭ ازدىعىنان بۇرىنعى پىكىرلەرىمدى قايتالاپ جاتپايمىن. توق ەتەرى مىناۋ: شىعارمانى سىني كوزبەن تالداي الاتىن ءاربىر ادام بۇل روماننىڭ كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىنىڭ سولبىر، شىعارماشىلىق تاسىلدەرى قارابايىر، روماننىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك يلەۋى شالا قارپىلعان رومان ەكەنى بىردەن اڭعارادى. كوركەمدىگى ناشار (انتيحۋدوجەستۆەننايا), تاريحيققا جاناسپايتىن (انتيستوريچەسكايا), روماندا باياندالعان كەيبىر بەيساياسي وقيعالار مەن كورىنىستەر ەرىكتى، ەرىكسىز ورەسكەل ساياسي قاتەلەرگە الىپ كەلگەن، سوندىقتان دا بۇل كىتاپتىڭ اتالعان بولىمدەردى جاريالاۋعا تاتىمايدى (نە زاسلۋجيۆاەت). رەدكوللەگيا مۇشەلەرى الدىن-الا وقىماعان، ولارمەن كەڭەسپەگەن شىعارمانى جاريالاۋ ارقىلى مۇستافين جولداس ۇلكەن قاتەلىك جىبەرگەن، ءسويتىپ، ول مۇقانوۆقا «مىسىق تىلەۋ» (مەدۆەجيۋ ۋسلۋگۋ) كورسەتكەن (قول شاپالاقتاۋ)».

ءيا، اناۋ-مىناۋدىڭ ەمەس، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ساتسىزدىگى ءۇشىن قۋانعانداردىڭ دا تىلەۋى – مىسىق تىلەۋ دەمەسكە امال بار ما. ارينە، بۇعان س.مۇقانوۆتىڭ دا جاۋابى دايىن بولاتىن. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول بۇل ماجىلىسكە وراي جاساۋعا ءتيىستى بايانداماسىنا ەكى رەت وزگەرىس ەنگىزىپتى. الايدا ونداعى پىكىرلەردىڭ بارلىعىن العاشقى سويلەۋشىلەر قوزعاپ كەتكەندىكتەن دە اۋىز ەكى ەركىن بايانداماعا كوشىپ، بىردەن تاجىباەۆتىڭ «مۇيىزىنەن» ۇستاپ، قامشىنىڭ ءۇشىن اۋەزوۆكە تيگىزەدى. قالعان ومىرلەرىنە ۇلاسقان ىرعاسۋدىڭ باسى، قايتا تابىسۋدىڭ تىزگىنىن ۇزگەن باسەكەنىڭ ۇيىتقىسى بولعاندىقتان دا، س.مۇقانوۆتىڭ ءسوزىن بارىنشا ءدال ماعىنادا مازمۇنداپ بەرەمىز.

س.مۇقانوۆ: «مەن ءوزىمنىڭ ءسوزىمدى ەكى رەت قايتادان جازدىم. العاشىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى رەتىندە بارلىعىن قامتىپ ەدىم، ونداعى ماسەلەلەر ن.ن.پوسپەلوۆ جولداستىڭ بايانداماسىندا ايتىلىپ كەتتى. ءماجىلىستىڭ الدىندا عانا اياقتالعان باياندامادا نە ايتىلعانىن مەن بىلگەمىن جوق. ەكىنشى سوزىمدەگى ماسەلەلەردى بۇگىنگى سويلەۋشىلەر ايتىپ كەتتى.

س.ي. كرۋگلوۆ (قىستىرما): وندا ءسىز سويلەمەي-اق، بايانداماڭىزدى ستەنوگرامما كۇيىندە وتكىزەرسىز (كۇلكى).

س.مۇقانوۆ: قوسىپ ايتارىم بار. بۇگىن مۇلدەم از ايتىلعان، نە مۇلدەم ايتىلماعان پىكىرلەرىم بار.

س.ي. كرۋگلوۆ (قىستىرما): تەك قىلجاقسىز ايتىڭىز. ءسىز جازۋشىلاردىڭ توراعاسىسىز. ايتپەسە، ءسوزىڭىزدى كومەدياعا اينالدىرماڭىز، ايتپەسە، تراگوكومەديا بولىپ كەتۋى دە مۇمكىن.

س.مۇقانوۆ: مەن سىن جانە ءوزارا سىنعا، جازۋشىلارعا بوگەت جاساپ كەلگەن، ادەبيەتىمىزدەگى كەزدەيسوق ەمەس، تامىرى تەرەڭدە جاتقان قاتەلەرگە توقتالماقپىن. كەزدەيسوق ەمەس كەزدەيسوق قاتەلەر مەن كەمشىلىكتەردى نەگە از سىنايتىنىمىزدى دا ايتپاقپىن. سونىڭ ىشىندە تۋرا تاجىباەۆ جولداستىڭ دا كەمشىلىگىن كورسەتپەكشىمىن. قازاقتا: «ءوزى ميسىز قاتىن ساۋ باسقا ساقينا تىلەيدى» (پارشيۆوگولوۆايا بابا زدوروۆوگولوۆومۋ بابۋ نازىۆاەت پارشيۆوگولوۆوي) دەگەن ماتەل بار. الايدا تاجىباەۆ مەن تۋرالى سونشاما جاعىمسىز پىكىر بىلدىرگەندىكتەن دە، ەسە قايتارۋ ءۇشىن ەمەس، تاجىبەۆتىڭ ءپرينتسيپتى قاتەلەردەن تۇراتىن كوزقاراستار جۇيەسىن اشۋ ءۇشىن سويلەمەكپىن.

تاجىباەۆ جولداس ءوزىن بۇل ارادا اڭقاۋ بالا سياقتى تەكتەن تەككە مايموڭكەلەپ كورسەتەدى. ونىڭ 1944 جىلعا دەيىن ەۋروپا سيمۆوليستەرىنىڭ ىقپالىندا بولىپ، يبسەننىڭ اسەرىنەن شىعا المادىم دەگەنىنە كىم سەنەدى؟ سەن لەنيندى وقىدىڭ ەمەس پە، جولداس كوممۋنيست تاجىباەۆ، سوندا سەن لەنيننىڭ كومسومولداردىڭ جينالىسىندا ايتقان: ءار كوممۋنيست وتكەننىڭ مۇرالارىن ماركستىك كوزقاراستان وتكىزىپ بارىپ يگەرۋ كەرەك – دەگەن ءسوزى ەسىڭنەن شىعىپ كەتتىمە؟ 37 جاستاعى ادامعا وسى دا تۇسىنىكسىز بە؟ سەنىڭ جيىرما جىلدىق ادەبي تاجىريبەڭ بار، سەن كەڭەس مەكتەبىندە تاربيەلەندىڭ ەمەس پە؟

ال، ءسىز، قىمباتتى اۋەزوۆ جولداس، ونى قاشانعى قولداي بەرمەكشىسىز؟ ءسىزدىڭ تاجىباەۆتى قولداۋىڭىزدىڭ تەرىس ىقپالىنا الدا توقتالامىن. سەن عوي، تاجىباەۆ جولداس، مۇقانوۆ شالدىعىپ قالدى دەيسىڭ، ەگەر مۇقانوۆتى كەرەڭ، اقساق دەگىڭ كەلسە، وندا دالەلدە. ماسەلە وندا ەمەس. مەن جازعاندارىمنىڭ بارلىعىن مىنا جۇرتتىڭ كوزىنشە جايىپ سالىپ، ەسەپتەسىپ كورەيىكشى.

س.ي. كرۋگلوۆ (قىستىرما): ءسىز وداقتىڭ توراعاسى رەتىندە بايىپپەن سويلەڭىز.

ءا.تاجىباەۆ: مەن ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزدى جوققا شىعارعامىن جوق، قاتەلىگىڭىز تۋرالى ايتتىم.

س.مۇقانوۆ: سەنىڭ قانداي شىعارماڭ بار ءوزى، سونىڭ قايسىسى كەڭەستىك ءومىردى بەينەلەيدى؟ قايداعى-جايداعىنى جازاسىڭ (ابسوليۋتنۋيۋ ەرۋندۋ پيششەش), جيىرما جىل بويى تۇككە تۇرمايتىن كۇلدىبادام بىردەمەنى جازىپ كەلەسىڭ، ءسويتىپ ءجۇرىپ وڭەشىڭدى سوزاسىڭ. سەن وعان قوسا: مەنى قوعامنىڭ الدىندا قارا بەت قىپ كورسەتكىڭ كەلەتىن شىعار.

ءا.تاجىباەۆ: مەن ولاي دەپ ايتا المايمىن، بىراق مەن سىزدەن ناشار جازبايمىن، كەڭەس ادەبيەتىنە ۇلەس قوسىپ كەلەمىن، سىزدەن دورەكى كەتپەۋدى (نە حۋليگانيت) وتىنەمىن. مۇقانوۆ جولداستى تارتىپكە شاقىرۋدى سۇرايمىن.

س.س. جۇسىپبەكوۆ (قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى): ءسىز قاتارداعى جازۋشى ەمەس، جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى رەتىندە وداقتىڭ كەمشىلىگىنە توقتالىڭىز، جاس جازۋشىلاردى قالاي تاربيەلەپ جاتىرسىزدار؟

س.ي. كرۋگلوۆ (قىستىرما): جينالعانداردى سىيلاۋ كەرەك، تارتىپسىزدىك جاساماڭىز، ايقايدان، قولىڭدى سەرمەۋدەن ەشتەڭە شىقپايدى. «يۋپيتەر سەن اشۋلاندىڭ عوي، ەندەشە سەنىكى دۇرىس ەمەس» دەگەن ماتەل بار ەمەس پە؟ سىندى بايىپتى قابىلداپ، سەنىمدى دالەلمەن سىن ايتىڭىز، شاتاق شىعارماڭىز.

س.مۇقانوۆ: دۇرىس. مويىندايمىن. ال تاجىباەۆ جولداس! ماسەلە كىمدى كىم جازالايتىنىندا ەمەس، ءىستىڭ پايدا بەرۋىندە. ءسىز ومىردەن الشاق كەتتىڭىز. ءسىز كەڭەس تاقىرىبىنا ادام قىزىعىپ وقىرلىقتاي شىعارما جازعان جوقسىز. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن، 1937 جىلى جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىندا مەن ءسىزدىڭ ينتيمدىك ليريكامەن اۋەستەنىپ كەتكەنىڭىزدى، مۇنداي ينديۆيدۋاليزمنىڭ جاقسىلىققا اكەلمەيتىنىن ايتقامىن، بىراق ءسىز قۇلاق اسپادىڭىز. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ءبىز ءسىزدىڭ «ءبىز – قازاقپىز» اتتى پەساڭىزدى سىناعاندا دا ءبىزدى ەمەس، ءسىزدىڭ پەساڭىزدان ەشقانداي جاعىمسىزدىق تاپپاعان ءوزىڭىزدىڭ سىبايلاسىڭىز اۋەزوۆتى تىڭدادىڭىز. ال 1945 جىل ءوزىنىڭ «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» بەرگەن سۇحباتىندا: تاجىباەۆتىڭ بۇل داستانى قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ ۇلگىسى دەپ باعالادى. تەك تاجىباەۆتىڭ بۇل پەساسى بك(ب)پ وك-ءنىڭ سىنىنا ۇشىراعان سوڭ عانا اۋەزوۆ جولداس ءوزىنىڭ قاتەسىن مويىندادى. مىنە، اۋەزوۆ جولداس تاجىباەۆقا قانداي قىزمەت كورسەتكەن! ونىڭ ەسەسىنە تاجىباەۆ جولداس تا سىيعا سىي كورسەتتى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ءبىز «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن تالقىلادىق. ءبىز روماننىڭ جەتىستىكتەرىمەن قوسا جاعىمسىز جاقتارىندا كورسەتتىك، سوندا تاجىباەۆ جانە باسقا جولداستار روماندى اۋىزدارىنان سىلەكەيى شاشىراپ تۇرىپ ماقتاپ، الەمدىك ادەبيەتتىڭ ۇلگىسى دەستى.

«نوۆىي مير» جۋرنالىنىڭ №6 سانىندا كليموۆيچ جولداستىڭ ماقالاسى شىقتى. ونداعى ايتىلعان ەسكەرتۋلەردىڭ كوپشىلىگىن قوستايمىن. ول ەسكەرتۋگە سەنەتىن بولساق، ءسىزدىڭ رومانىڭىز، جولداس اۋەزوۆ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى سياقتى اسەر قالدىرادى ەكەن. كليموۆيچ جولداس ءسىزدىڭ رومانىڭىزدا ەڭ الدىمەن ءحىح عاسىرداعى قازاق اۋىلىنداعى تاپ كۇرەسى قامتىلماپتى. ەكىنشىدەن، فەوداليزمدى، فەودالدىق-پاتريارحالدىق قۇرىلىمدى اسپەتتەۋ بار ەكەنى اتاپ كورسەتىلىپتى. ۇشىنشىدەن، ورىستار تەك جاعىمسىز تيپ رەتىندە سۋرەتتەلگەن، ورىستاردىڭ جاعىمدى بەينەلەرى جوق. تورتىنشىدەن، روماندا ورىس ادەبيەتىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە ىقپالى كورسەتىلمەگەن. بەسىنشىدەن، اباي بەينەسى سەنتيمەنتالدى ءارى اياقتالماعان بەينە دەلىنگەن، التىنشى، قۇنانباي باستى كەيىپكەردىڭ دەڭگەيىنە شىعارىلعان – دەپ كورسەتىلگەن.

وسى ايتىلعان جايلاردىڭ كوپشىلىگى دۇرىس. كليموۆيچتىڭ ماقالاسىندا كورسەتىلگەنىندەي، اۋەزوۆ جولداس ءوزىنىڭ رومانىندا تاپ كۇرەسىن كوزگە ىلمەۋى، تەك فەودالدىق قۇبىلىستاردى سۋرەتتەۋى، ورىس ادەبيەتىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە ىقپالىن دا ەسكەرمەۋى روماننىڭ ەكىنشى بولىمىندەگى قاراما-قارسى ەكى كۇشتىڭ قاقتىعىسىنىڭ ناتيجەسىندا قۇنانباي ناعىز اۋليەگە اينالعان. ال، ءمۇسىرپوۆ جولداس، قۇنانباي بەينەسى «قۇلدىراۋعا بەت العان» بەينە دەيدى. بۇل دۇرىس ەمەس، بۇل «قۇلدىراۋعا بەت العان» بەينە ەمەس، بۇل – فەوداليزمدى دارىپتەۋ، بۇل – فەودال ادامنىڭ الدىندا تاعزىم ەتۋ!

جولداس اۋەزوۆ! بۇل تۋرالى ءبىز سىزگە ۇنەمى ايتىپ كەلەمىز، بىراقتا مۇنىڭ بارلىعىنا جولداس تاجىباەۆ جانە باسقالارى ءبىزدىڭ سىناۋىمىزعا جول بەرمەدى، بۇل ءسىز ءۇشىن جاقسىلىق ەمەس. مەنىڭ ويىمشا ءسىز ەندى بۇل قاتەلىگىڭىزدى قايتالامايتىن شىعارسىز دەپ ويلايمىن، ايتپەسە، جامان بولادى.

مەن ءوزىمنىڭ ءبىر قاتەلىگىمدى مويىندايمىن. جازۋشىلار وداعىن باسقارۋ بارىسىندا ۇلكەن قاتەلىك جىبەرىپپىن. مەن وداققا توراعا بولىپ كەلگەندە باسپادان شىعاراتىن قازىرگى تاقىرىپقا ارنالعان ەشقانداي شىعارما جوق ەدى. ءبىز ءار قايسىسىنا بارىپ، جازىڭىزشى دەپ جالىندىق، جالبارىندىق. مەنىڭ اۋەزوۆ جولداسپەن وتكەن 1944 جىلعى اڭگىمەم ءالى ەسىمدە. ابىشەۆ پەن مۇستافين جولداستار قاتىسىپ وتىردى. ءبىز سىزگە: ءسىزدىڭ قازىرگى تاقىرىپقا ارنالعان شىعارمالارىڭىز نەگە ءساتسىز؟ نەگە ءسىز ۇنەمى تاريحي تاقىرىپتى جازاسىز؟ – دەپ سۇراق قويدىق. سوندا اۋەزوۆ جولداس بىزگە: مەنىڭ ەسكى تاقىرىپتى جازىپ جۇرگەنىمدە كىمنىڭ قانداي جۇمىسى بار؟، – دەپ بارىنشا نىعىزدانا جاۋاپ بەردى. اۋەزوۆ جولداس، وزگە ءبىر جايدى ەسىڭىزگە سالايىن. ءسىزدى 1943 جىلى جوعارى كەڭەستىڭ ءماجىلىس زالىندا رەسپۋبليكا باسشىلارى قابىلداپ، اڭگىمەلەسكەندە ولار سىزگە: نە تۋرالى جازاسىز، تاعى دا ەسكى ءومىردى مە، جوق، جاڭا زاماندى ما؟ – دەپ سۇراق قويعاندا، ءسىز، اۋەزوۆ جولداس، ۇزاق ۋاقىت بويى كەڭەس وكىمەتىنە وپپوزيتسيادا جۇرگەن ءسىز، ءوزىڭىزدىڭ قاتەلىگىڭىزدى مويىنداۋدىڭ ورىنىنا: «اباي رومانىنىڭ ءىى جانە ءىىى ءبولىمىن جازامىن، سودان كەيىن «الاشوردا» تۋرالى رومان جازامىن»، – دەپ جاۋاپ بەرگەنىڭىز ەسىڭىزدە شىعار. ول (الاشوردا) تۋرالى ءبىز جازامىز، اۋەزوۆ جولداس، ال ءسىز سوتسياليستىك قۇرىلىستى جازىڭىز.

سوعان قاراماستان ءسىزدى وردەنمەن ماراپاتتادى، اكادەميك اتاعىن بەردى، قىزمەتىڭىز ءۇشىن وتە جاقسى جالاقى تولەيدى، بىراقتا ءسىز بۇگىنگى كۇنگە ءشۇيىرىلىپ قاراۋدى جالعاستىرىپ كەلەسىز. اۋىز تولتىرىپ اتارلىقتاي كەڭەستىك تاقىرىپقا ارنالعان ءبىر تۋىندىڭىزدى ايتىڭىزشى، تۇك تە جوق، ءبارى دە كۇلدىبادام (باراحلو).

ەگەردە، تاجىباەۆ جولداس، ءسىزدىڭ كۇلدىبادام (براك) تۋرالى ايتقىڭىز كەلىپ بارا جاتسا، وندا اۋەزوۆ جولداستىڭ كۇلدىبادامدارى تۋرالى نەگە ايتپايسىز، تەك مۇقانوۆتى عانا قارالاعىڭىز كەلە مە. مۇقانوۆتى كەمشىلىگى ءۇشىن قاتتىراق سوعىڭدار، ول سىندى كوتەرە بىلەدى، الايدا «مۇقانوۆ شالدىعىپ قالدى» (ۆىدوحسيا) دەپ بوسقا داۋرىقپاڭدار. جۋرنالدا باسىلعان مەنىڭ «ءوسۋ جولدارىمىز» («ۆوسحوجدەنيا) اتتى رومانىمنىڭ تاراۋلارىنا قاراتىلا بايلانىستى ورىندى ايتىلعان سىنعا قاراماستان ول كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ وتىر. وعان كۋانى وسى زالدان دا تابا الامىن. سول تاراۋلاردىڭ اۋدارماسى ءبىر اي بويى راديودان وقىلىپ كەلەدى، تىڭداۋشىلار دا جاقسى قابىلدادى. روماندى ءالى جازۋ ۇستىندەمىن. ول – تريلوگيا بولماق، 25 جىلدىڭ ىشىندە ءوزىم كورگەن كەڭەستىك شىندىقتىڭ ەسەبى بولماق. ايتىلعان ەسكەرتپەلەردىڭ ىشىندەگى ءوزىم دۇرىس دەپ ساناعان تۇستارعا وزگەرىس ەنگىزەمىن. جاقسى رومان بەرۋگە تىرىسامىن».

ءسوزدىڭ ىڭعايىنا قاراعاندا م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆتىڭ ارا جىگىنىڭ بارىنشا كەڭ اشىلعانى وسى تۇس بولسا كەرەك. قىسىلعان تۇستا س.مۇقانوۆ ءوزىنىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىن، ياعني، ودان «سوتتالعان» دەگەن ايىپتى الىپ تاستاۋعا كومەكتەسكەنىن، رەتىن تاۋىپ م.اۋەزوۆتىڭ بەتىنە باسىپ الدى. اسا مارتەبەلى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى ن.ن.پوسپەلوۆ جولداس ەكى كۇنگە سوزىلعان ءماجىلىستىڭ قورىتىندى سوزىندە م.اۋەزوۆتى تىلگە تيەك ەتە سويلەپ:

«اۋەزوۆ جولداس بۇگىنگى ءوزىنىڭ ماعىنالى سوزىندە ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسى تۋرالى ەشتەڭە ايتپاعانى وكىنىشتى.

م.اۋەزوۆ: ۇلگەرمەدىم.

ن.ن.پوسپەلوۆ: وكىنىشتى، اۋەزوۆ جولداس. ءسىزدىڭ ەڭبەكتەرىڭىزدى ءبىز باعالاپ كەلەمىز، الداعى ۋاقىتتا دا باعالايتىن بولامىز. ءسىزدىڭ ەڭبەكتەرىڭىز سونداي سالماقتى، سونىمەن قاتار وكىنىشتى جەرى دە بار. مەن ءسىزدىڭ شىعارماڭىزدى ورىس تىلىندە وقىدىم، ماسكەۋدەگى ءبىراز ادامدارمەن دە كەڭەستىم، ولاردىڭ كوپشىلىگىنە جاقسى اسەر قالدىرىپتى. وكىنىشتىسى، ءسىزدىڭ كەيىپكەرلەرىڭىز وزىنە قاراما-قايشى اسەر قالدىرادى ەكەن. جۇمىسىڭىزدى ودان ءارى جالعاستىرىڭىز، جاڭا كوزقاراسپەن قاراڭىز، مۇمكىن كەيبىر جەرلەرىن قايتا قارارسىز... اۋەزوۆتىڭ سوزىنە كەلەتىن بولساق، وعان ۇلكەن تالابىمىز بار. اۋەزوۆ جولداستىڭ قازىرگى ادەبي تاقىرىپقا قالام تارتپاۋىن قوستاۋعا بولمايدى. ءسىز ۇلگى كورسەتپەگەندە كىم كورسەتەدى؟

م.اۋەزوۆ: بۇگىنگى تاقىرىپقا 10 پەسا جازدىم.

ن.ن.پوسپەلوۆ: ودان ءارى جالعاستىرا بەرىڭىز. الايدا بۇگىنگى كۇنگە ارنالعان اۋقىمدى رومانىز جوق، ال قازاق، ورىس ەڭبەكشىلەرى سىزدەن قازىرگى تاقىپتا ۇلكەن رومان كۇتەدى. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ۋاقىتىڭىزدى قازىرگى زامانعا ارنالعان رومان جازاتىنداي ەتىپ رەتتەۋىڭىزگە تۋرا كەلەدى. ورىستاردى دا، قازاقتاردى دا قىزىقتىراتىنداي تاقىرىپتى تاڭداعانىڭىز دۇرىس. كەڭەس ادامدارىن ىنتىقتىرىپ، جاس تولقىندى تاربيەلەيتىندەي تاقىرىپ بولسىن»,– دەپ نۇسقاۋ بەردى.

سىرتتاي قاراعاندا «مادەنيەتتى، جىلى ىقىلاستى تىلەك» رەتىندە كورىنگەنىمەن، ماسكەۋلىك «وقشانتايدىڭ» قورابىنان شىققان يدەولوگتىڭ بۇل «تىلەگى» سوتتىڭ ۇكىمىنەن كەم بولمادى. ءار جينالىستا ايتىلاتىن «تۇراقتى تاپسىرماعا» اينالدى. بۇل ءسوزدىڭ جازۋشىنى مەزى ەتكەنى سونداي، ءومىرىنىڭ سوڭىندا باستى كەيىپكەرى ەتىپ ورىس، وبكوم حاتشىسى كارپوۆتى العان «وسكەن وركەن» رومانىن جازۋعا وتىرعانىمەن، اياقتالماي قالدى.

مۇراعاتتارداعى دەرەكتەر مەن كەيىن جاريالانعان ەستەلىكتەردەن اڭعارىلعانىنداي، بۇل تۇستا ادەبي ورتانىڭ نەگىزگى ءۇش توپقا بولىنگەنى انىق اڭعارىلادى. س.مۇقانوۆقا قارسى م.اۋەزوۆ باستاعان، ءا.تاجىباەۆ قوستاعان توپتان وڭاشا ع.مۇسىرەپوۆتىڭ، ع.ءمۇستافيننىڭ دەربەس جاقتاۋشىلارى دارالانا باستاپتى. سوڭعى ەكى توپ كىمدى قولداسا، سونىڭ جىعاسى جىعىلماي، تىك كۇيىندە قالاتىندىعى بايقالادى. بۇل ءۇردىس وتە قاۋىپتى، ەكى ءجۇزدى قانجار سياقتى ساياسي قارۋعا اينالىپ بارا جاتتى. مۇنى قىراعى كوزدەر تەز اڭعاردى. «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە ۇشەۋىن دە تۇيرەپ وتكەن «مەن... مەن... مەن!» دەگەن كەكەسىندى سىن جاريالاندى. سونىڭ ىشىندە مۇحتارعا دا اششىراق تۇزدىق بۇيىردى. ءسويتىپ، ەل سەنگەن ءۇش تۇلعا دا ساياساتتىڭ قولىنداعى ويىنشىققا اينالدى. بارعان سايىن م.اۋەزوۆتىڭ «ساياسي قاتەلەرى» قويۋلانىپ، جەكە پىكىرلەر قورىتىندىعا، ال قورىتىندىلار ساياسي ايىپقا ۇلاستى.

1947 جىلى 21 قاڭتار كۇنى «قاز سسر عا-نىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتىندەگى ورەسكەل ساياسي قاتەلەر تۋرالى» №39 قاۋلى شىقتى. سوعان وراي ج.شاياحمەتوۆ ءوزىنىڭ سوزىندە:

«ءا.مامەتوۆانىڭ «قازاق بيلەرىنىڭ شەشەندىك ونەرى» اتتى ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەگىندە جانە «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنىڭ» (م.اۋەزوۆتىڭ جالپىلاي جەتەكشىلىگىمەن) ءبىرىنشى تومىنىڭ قولجازباسىندا تاريحتاعى اسا بەلگىلى، حالىق بۇقاراسىن تۇنشىقتىرۋشى كەڭگىرباي، قارامەندى، شورمان جانە سول سياقتى ءىرى فەودال-بايلار مەن بيلەر حالىق داناسى جانە حالىقتىڭ قورعانىشى رەتىندە ماراپاتتالادى. قازىرگى اسا ءىرى قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل يدەيانىڭ جارشىسى – م.اۋەزوۆتىڭ وتكەندەگى كەڭەسكە قارسى جۇرگىزگەن ادەبي قايراتكەرلىگى ءپرينتسيپتى تۇردە ناقتى تالقىلانبادى»,– دەپ ءبىراز «سالماقتى ايىپ» تاققان بولاتىن.

وسىعان بايلانىستى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىندا «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومى تالقىعا ءتۇسىپ، تومنىڭ باس رەداكتورى م.اۋەزوۆ قاۋلىعا وراي تۇزەتىلگەن تاراۋلار جونىندە بايانداما جاسادى. ول «بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ «زۆەزدا» جانە «لەنينگراد» جۋرنالدارىنداعى يدەياسىزدىق پەن ورەسكەل ساياسي قاتەلەر تۋرالى» قاۋلىسىنا سايكەس جانە سوعان وراي قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى اشىپ كورسەتكەن ينستيتۋتتىڭ تاراپىنان جىبەرىلگەن «قاتەلىكتەرگە» بايلانىستى:

«ءبىز «قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى» بارلىق تاراۋلاردى تۇبىرىمەن قايتا قارادىق جانە سوعان وراي ءتيىستى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزدىك، كەيبىر تاراۋلار، مىسالى «ايتىس»، «شەشەندىك ونەر» (مامەتوۆا جازعان) تاراۋلار قايتادان جازىلدى. بۇل جۇمىستا قايتا قاراۋ بارىسىندا جۇمىس بارىسىندا كەتكەن جەكەلەگەن ورەسكەل كەمشىلىكتەردى اتاپ كورسەتكەن رەتسەنزەنتتەردىڭ ەسكەرتۋى ۇلكەن كومەك كورسەتتى. رەتسەنزەنتتەردىڭ رەسمي ەسكەرتۋلەرىن نازارعا الا وتىرىپ، جەكەلەگەن ادەبيەتشى-مامانداردىڭ دا پىكىرلەرىنە قۇلاق استىق. ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىزگە كورسەتكەن رەتسەنزەنتتەرگە العىسىمىزدى ايتا وتىرىپ، ءالى دە تالاس تۋدىراتىن، شەشىمىن تاپپاعان بىرقاتار ءپرينتسيپتى ماسەلەلەردىڭ بار ەكەنىن، سونىڭ ىشىندە، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» باتىرلىق ەپوسى جونىندەگى رەتسەنزەنت دۇيسەمباەۆ جولداستىڭ قورىتىندىلارىمەن مەنىڭ ءوز باسىم كەلىسپەيتىندىگىمدى بىلدىرەمىن. رەتسەنزەنت (تومدىقتىڭ – ت.ج.) ستيلدىك تۇرعىدان جەتكىلىكتى دەڭگەيدە وڭدەلمەگەندىگىن اتاپ ءوتتى. ءار (تاراۋدى ءار) ءتۇرلى اۆتورلار جازعاندىقتان دا ستيلدىك تۇتاستىقتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەستىگىن اتاپ وتكىم كەلەدى»,–دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

ارينە، بۇل امالسىزدىڭ ارەكەتى. قىزى – مانشۇك احمەتقىزى مامەتوۆا: اكە-شەشەسىنىڭ «حالىق جاۋى» ەمەس ەكەندىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن مايدانعا سۇرانىپ، ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن قازا تاۋىپ، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن السا دا ونىڭ شەشەسى، قازاقتىڭ عۇلاما تەكتىسى ءامينا مامەتوۆانىڭ اتى يدەولوگيا جونىندەگى كەڭەستىك قاۋلىلاردىڭ بارلىعىندا دا باسا كورسەتىلىپ وتىردى. وسى كەڭەستە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ق.جۇماليەۆ تە قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ تاريحى تۋرالى حابارلاما جاسادى. ول حابارلاما ەمەس، تومدىقتى، سونىمەن قاتار م.اۋەزوۆتىڭ ۇلتشىلدىق، يەدەياسىزدىق شىعارمالارىن ايىپتاۋعا ۇلاسىپ كەتتى. بۇل ونىڭ «اباي پوەزياسىنىڭ ءتىلى» اتتى ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەگىن باسپاعا ۇسىنۋ بارىسىنداعى سىن-ەسكەرتپەلەردىڭ ايتىلۋىنا جەتەلەدى. مىنە، وسىدان باستاپ م.اۋەزوۆ پەن ق.جۇماليەۆتىڭ اراسى ۋشىعا بەردى.

سول ماجىلىستە م.اۋەزوۆتىڭ كوڭىلىن قاتتى تىكسىندىرگەن جاي – ءبىرىنشى حاتشىنىڭ پىكىرىن قوستاپ، «ۇلتشىلدىقتىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان» ع.مۇسىرەپوۆتىڭ:

«الايدا، جازۋشىلار وداعى تاراپىنان ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسۋ بارىسىندا كەتكەن ورەسكەل قاتەلەر مەن ۇلكەن كەمشىلىكتەردى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سوڭعى شەشىمى ورىندى كورسەتىپ وتىر. ەگەردە، ءبىز وزىمىزگە ءوزىمىز سىن كوزىمەن ەسەپ بەرسەك، وكىنىشكە وراي، ءبىز ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسە وتىرىپ، سول ۇلتشىلدىقتىڭ جاندانۋىنا جاعداي جاساپپىز... قازاقستان جازۋشىلار وداعى ءبىر ۋاقىتتا ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسە وتىرىپ، ونىڭ جاندانۋىنا جاعداي جاساۋى كەزدەيسوقتىق پا؟  جوق، بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. ... ەكىنشىدەن، بۇل پايدا بولىپ كەلە جاتقان توپشىلدىقتىڭ وتىن قوزدىرۋدىڭ جاسىرىن امالى، ەگەردە توپشىلدىق جوق بولسا، ونى قولدان جاسايدى! ... اۋەزوۆ جولداستىڭ سوڭعى جىلدارداعى ۇلتشىلدىق سارىنداعى قاتەلەرى، ءسوز جوق، ونىڭ وتكەندەگى يدەيالىق تۇراقسىزدىعىمەن، اداسۋلارىمەن تىعىز بايلانىستى. باسقا ەشكىم ەمەس، اۋەزوۆ جولداستىڭ ءوزى ادەبيەتشىلەرىمىز بەن عالىمدارىمىزدىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى رەت حالىقتىڭ زۇلىم جاۋى كەنەسارىنى جەر-كوككە سىيعىزباي دارىپتەپ، اسپانعا كوتەردى»,– دەگەن ءزىلى اۋىر ايىپتاۋلارى بولاتىن.

مۇنداي قىزدىرمادان قالىس قالۋ، ەرۋلىگە قارۋلى كورسەتپەۋ ءوزىڭنىڭ «جاۋلىعىڭدى مويىنداۋمەن» پارا-پار. سوندىقتان دا «جانر زاڭىنا بايلانىستى» م.اۋەزوۆ تە مىنبەگە كوتەرىلدى. ول ەندى جوعارىداعى ۇلتشىل-يدەياسىز جازۋشىلاردىڭ قاتارىنا ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ءوزىن دە «قىستىرىپ» جىبەردى.

م.اۋەزوۆ: «يدەولوگيا مايدانىن، اسىرەسە، ادەبيەتىمىزدى زياندى ارەكەتتەردەن تازارتۋ تۋرالى ماسەلە قازىر بارىنشا باتىل قويىلىپ وتىر. بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدىق تاريحي پروگرەسسكە، حالقىمىزدىڭ وتكەندەگى تاريحىنا قاراما-قارسى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءوزىنىڭ وتكەن زامانداعى تاريحىندا شوقان، اباي، ىبىراي سياقتى ۇلدارى بولعانىن ماقتان ەتەدى. حالقىمىزدىڭ باقىتىنا قاراي ولار ۇلتشىلدىق اداسۋدان اۋلاق بولدى، ءوز حالقىنىڭ كەلەشەگىن ورىس مادەنيەتىنەن، ورىس حالقىمەن دوستاسۋدان كوردى. ال پانيسلاميستەر مەن پانتۇركيستەردەن باستاپ الاشورداشىلارعا دەيىنگى ۇلتشىلدار تاريحي پروگرەسسكە ۋلى زاردابىن تيگىزۋمەن بولدى. قازىرگى سوۆەت جاعدايىنداعى ۇلتشىلدار دا سول جات يدەيانى بۇركەمەلەپ وتكىزۋگە تىرىسىپ باقتى. ۇلتشىلدىقتىڭ ءبىر ءتۇرى وتكەن زاماندا بولعان كەيبىر تاريحي ادامداردى حالىق قامىن جەگەن پاتريوت ەتىپ كورسەتۋدە. سوندىقتان، ءبىز تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمالاردى قايتا قاراپ، ولاردى بۇگىنگى كۇننىڭ تۇرعىسىنان ءادىل باعالاۋىمىز كەرەك. بۇل رەتتە دراماتۋرگ عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى – اقتوقتى» پەساسىن اتاۋعا بولادى. بۇل پەسا ورىس حالقىنا جانى قاس بولعان، پانيسلاميست اقىن اقان سەرىنىڭ ومىرىنەن الىنعان. ال اقان سەرى ورىس شارۋالارىنىڭ قازاق جەرىنە ورنالاسۋىنا، قازاق كەدەيلەرىنىڭ ولارمەن ارالاسۋىنا بارىنشا قارسى بولعان، كەيدە پاتشادان ءۇمىت كۇتىپ، تۇڭىلگەندە بۇقاراعا، تۇركياعا كوشۋدى اڭساعان، حالىقتى سوعان ۇگىتتەگەن ادام. اقان سەرى ءوزىنىڭ تۆورچەستۆوسىندا، پوەزياسىندا، مۋزىكادا جەكەلىك سارىندا، ەستەتيزم باعىتىندا بولدى، حالىقتان، حالىق ومىرىنەن اۋلاقتاندى. ءبىز بۇل قاتەلەردىڭ بەتىن تەرەڭىرەك اشىپ، مۇنداي ادامداردىڭ تۆورچەستۆوسىن، ءومىرىن تاپتىق تۇرعىدان قاراپ باعالاۋىمىز قاجەت»,– دەپ ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ورنىنا اقان سەرىنى جازعىرۋعا دەيىن باردى.

ارينە بۇل اقىل-ويدىڭ شەشىمى ەمەس، امالسىزدىقتىڭ، «سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ» جانتالاسى. ءسابيت پەن عابيت قاتار شىعىپ، ەكەۋىنىڭ ءوزىن ورتاعا تىقسىرعانىنا كورسەتكەن ازۋى، باتىرعان ءتىسى ەدى. قاراما-قارسى پىكىردە سويلەگەن پىكىرلەردىڭ ءبارىن ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە، ستەنوگراممالارداعى سوزدەردىڭ تۇزدىعى اششى، قىجىرىنۋى باسىم. ءتىپتى بەت جىرتىسۋعا بارعان جاعدايلار دا كەزدەسەدى. ونىڭ بارلىعىن ءتىزىپ شىعۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىزگە دە جاتپايدى. رەسمي سيپات العان پىكىرلەرگە عانا توقتالدىق. 

مۇنىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا اكەلمەيتىنىن زيالىلاردىڭ ءبارى دە جاقسى ءبىلدى، بىلە تۇرىپ، وزىنە بولىنگەن ساياسي ساحناداعى ءرولىن ەرىكتى-ەرىكسىز ويناۋعا ءماجبۇر بولدى. مىسالى، وسى سوزىندە ع.مۇسىرەپوۆ ءوزىنىڭ «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» پەساسىنداعى قاتەلىكتەردى ءتىزىپ شىعىپ، ونى تۇزەتۋگە ۋادە بەردى. سول قاتەلىكتەردى ع.مۇسىرەپوۆ شىنىمەن قاتە دەپ مويىندادى ما، تۇزەتىلدى مە؟!. م.اۋەزوۆ تە ۋادە بەردى جانە وزگەرتتى. ال ودان شىعارما ۇتتى ما، ۇتىلدى ما؟ كوتىباردىڭ – باسىبار، جيرەنشەنى – قالشا دەۋدەن شىعارمانىڭ مازمۇنى، يدەياسى وزگەردى مە؟ ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ شىعارمالارىن قايتا پاراقتاعان دا جوق. دەمەك، بۇل مايدان – كوركەم ادەبيەت ءۇشىن اشىلعان مايدان ەمەس، توپشىلدىقتى قوزدىرا وتىرىپ جوق ۇلتشىلدىقتى «اشكەرەلەۋ»، ءسويتىپ، تۇلعالاردى ۇرەي قۇرساۋىندا ۇستاۋ ناۋقانىنا اينالدى. مۇنى م.اۋەزوۆ قانا تاپ باسىپ اشىق ايتا الدى:

م.اۋەزوۆ: «ءسابيتتىڭ بويىندا قالىپتاسقان قاتە تۇسىنىكتى ايتا كەتۋىم كەرەك. ... ەگەردە ادەبي شىعارمادا قاتە كەتسە، ونىڭ ادەبي قاتە ەكەنىن ... تۇسىنبەي، مۇنى اۆتور قاساقانا ىستەپ وتىر دەپ ايىپ تاعادى. ... قازاق ادەبيەتىنىڭ توسەلگەن شەبەرى ناقتى ماسەلەدەن باستاماي، دورەكى سويلەپ، اۆتور بۇل زياندى ماسەلەنى سانالى تۇردە قايتا كوتەرىپ وتىر – دەگىسى كەلەدى. ورىستاردا: «داۋىسىڭ قالاي شىقسا، جاڭعىرىق تا سولاي شىعادى» («كاك اۋكنەتسيا، تاك ي وتكلەكنەتسيا») – دەگەن ماتەل بار، ەندەشە ول ماعان قانداي ساياسي ايىپ تاقسا، مەن دە وعان تۋرا سونداي جاۋاپ بەرەمىن»,– دەگەن (سوندا، №68 ءىس، 86-بەت) ماعىنادا جاۋاپ بەردى.

... جانە ءسابيتتىڭ جانىنا باتىرا سويلەدى. وكىنىشكە وراي، ولار «جايلانىپ وتىرىپ» سويلەسە الماعان سياقتى. عابيت مۇسىرەپوۆ تە ارا اعايىن بولا المادى. قايتا ول تۇيىنشىك شيەلەنىسە بەردى. اۋەزوۆ پەن مۇسىرەپوۆتىڭ وڭاشا ۇيدە وتكەن ايگىلى تالقىلاسۋى تۋرا وسى كۇندەرى ءوتتى.

ءالجاپپار ابىشەۆ: «ول 47-جىلدىڭ كوكتەمى ەدى. بۇل كەز مۇحاڭنىڭ عابەڭە كاتتى وكپەلەپ جۇرگەن كەزى بولاتىن. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە مۇحاڭ تەلەفون سوقتى. ول كىسىنىڭ ءبىر ادەتى بىرەۋمەن وكپەلەسە قالسا ونىڭ فاميلياسىن ايتاتىن-دى. اماندىق سۇراسۋدان كەيىن، سول ادەتى بويىنشا: «انا مۇسىرەپوۆتىڭ مەنىمەن كىنالاسقىسى كەلەدى ەكەن، مەن وعان سەنىڭ الدىڭدا عانا كىنالاسامىن دەدىم. سەنى قالاعان سەبەبىم...»،– دەدى دە، مەنىڭ استىما بۇكىل قازاققا جەتەتىندەي ءبىر قالىڭ كوپشىكتى قويىپ جىبەردى... قويشى، عابەڭ دە تەلەفون سوقتى... مەن مۇحاڭا تەلەفون سوعىپ، قاشان، قايدا كەزدەسەتىنىمىزدى سۇراپ ەدىم: «ەرتەڭ كەشكى ساعات سەگىزدە ماعان كەلىڭدەر دەدى»،– دەدى. بىزدەر ايتىلعان كەزدە باردىق. بارساق مۇحاڭ كابينەتىندە جازۋ ستولىنىڭ باسىندا وتىر ەكەن. عابەڭ ونىڭ قارسىسىنداعى كرەسلوعا وتىردى دا، مەن ەكەۋىنىڭ ءجۇزىن بىردەي كورىپ وتىرۋ ءۇشىن بۇيىردە تۇرعان ديۆانعا بارىپ جايعاستىم. جازۋ ستولىنىڭ ۇستىندەگى شام جانباي تۇر ەكەن. عابەڭ سونى جوندەمەك بولىپ تۇپكى تەتىگىن اينالدىرا باستاپ ەدى، مۇحاڭ: «قولىڭنان كەلمەسكە اۋرە بولىپ قايتەسىڭ، وناندا ءسوزىڭدى باستا»،– دەدى.

بۇل ەكەۋىنىڭ وكپەلەسۋىنە سەبەپ بولعان جاي: عابەڭنىڭ سول جىلدىڭ باس كەزىندە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى جۇماباي شاياحمەتوۆ بايانداما جاساعان قالالىق ءبىر ۇلكەن جينالىستا مۇحاڭ تۋرالى سويلەگەن قاتاڭ ءسوزى بولاتىن. بۇل ەكى الىپتىڭ ءدال وسى تۇستا كەزدەسۋلەرىنەن مەن ەكى اسقار تاۋدىڭ سوقتىعىسىن كورەتىندەي سەسكەنگەن ەدىم، كورگەنىم كۇتكەنىمدەي بولىپ شىقتى. ونىڭ مىناداي ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار.

ءبىرىنشىسى: ءوزى كىنالاسۋعا بارىپ وتىرعان عابەڭ سول جينالىستاعى قاتال پوزيتسياسىنان قايتپاۋعا بەكىنىپ مۇحاڭنىڭ تاعدىرى ءۇشىن ونىڭ وزىمەن ايتىسۋعا بارىپتى. بۇگىنگىلەر ءۇشىن قايتالاپ ايتايىن، ول مۇحاڭنىڭ تاعدىرى ءۇشىن ونىڭ وزىمەن ايتىسۋعا بارىپتى. ونىڭ ويىنشا: مۇحاڭ ساقتانباسا، وزگەلەرىمىز ساقتاندىرماساق، ودان ايىرىلامىز. ودان ايىرىلۋ – ابايدان دا ايىرىلۋ. ەگەر قازىرگى بەتىنەن قايتپاسا، حالىقتى وسىنداي اپاتقا ۇشىراتۋشى – مۇحاڭنىڭ ءوزى بولۋى مۇمكىن. عابەڭ ءسوزدى وسىلاي باستادى. ەكىنشىسى...»

ەكىنشى سەبەپتىڭ دە مۇحتاردىڭ جەكە مىنەزىنە قاتىستى وزىندىك العىشارتى بار ەدى. قازاق تاريحى، قازاق ەپوسى، قازاق دراماتۋرگياسى، ونىڭ ىشىندە، كەنەسارى، «حان كەنە»، «قارا قىپشاق قوبىلاندى» پەسالارى جاپپاي سىنعا الىندى. ءتىپتى تىلشىلەر دە ارالاسىپ، مارردىڭ ءتىل عىلىمىنداعى «وي اعىمىنا» قارسى ناۋقاننىڭ قىزعان كەزىندە م.بالاقاەۆ سياقتى عالىمدار «اباي» رومانىنداعى سويلەم قۇرىلىمدارىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا قارسى قۇرىلعانى تۋرالى ماقالا دا جازدى. وعان م.اۋەزوۆ ءار جازۋشىنىڭ ءستيلى بولادى، مەنىڭ ويىم اۋىر، بار كوركەمدىك سالماق ليريكالىق ىرعاق پەن وي ەكپىنىنە قۇرىلادى، سوندىقتان دا بۇل جازۋشىنىڭ كەمشىلىگى ەمەس، ەرەكشەلىگى – دەگەن ماعىنادا جاۋاپ بەردى. «اسىل ناسىلدەر» پەساسىن ش.ايمانوۆقا وداقتىڭ تورالقاسىنىڭ وتىرىسىندا وقىتتىرىپ الىپ، س.مۇقانوۆ، ءا.ابىشەۆ، م.يمانجانوۆ تالقىعا سالىپ، رەپەرتۋارعا قابىلداماي تاستادى (سوندا، №392 ءىس).

ءا.ابىشەۆ (سوندا): «ول كىسى سوعىستان كەيىنگى جىلداردىڭ بىرىندە «اسىل ناسىلدەر» دەيتىن السىزدەۋ پەسا جازىپ ەدى دە، ونى تەاتر دايىنداپ جاتقان كەزدە ساپاردا جۇرگەن مۇحاڭنىڭ كەلۋىنە قاراتپاستان توقتاتتىرعان ەدىم. ول ءۇشىن مۇقاڭ ماعان وكپەلەگەن-ءدى. ەسىمە سول تۇسە كەتتى دە «اسىل ءناسىلدىڭ» كەزىندە دە بىزدەر وسى كەزدەگىمىزدەي جاقسى ەدىك قوي. ەگەر مەن قاتەلەسكەن بولسام، قازىر: اق دەگەنىڭىز – العىس، قارا دەگەنىڭىز – قارعىس، نەگە قويعىزبايسىز؟»،– دەدىم. وسىمەن مەنىڭ جاۋابىم دا بىتكەن-ءدى».

مۇنىڭ بارلىعى م.اۋەزوۆتىڭ جۇرەگىن تىلگىلەپ جاتسا دا، «ساياسي ايىپتان» امان بولعان سوڭ، سالىستىرمالى تۇردە قالىپتى قابىلدادى دەپ ايتۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە «اسىل ناسىلدەر» ونىڭ شىعارماشىلىق ومىربايانىنداعى زامان تاقىرىبىنا جاۋاپ بەرۋ نيەتىندە تۋعان وتپەلى عانا دۇنيە ەكەنىن قالامگەردىڭ ءوزى دە، وزگەلەر دە ءبىلدى.

ءا.ابىشەۆ (جالعاسى): «ەكىنشىسى، مۇحاڭنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە دە ءوز بويىنان ءوزى تاپقان، بىراق تۇگەل جويا الماي كەتكەن ءبىر قىڭىرلىعى... ەگەر اۆتورىمەن جاقسى بولسا، ونىڭ جامانى دا جاقسى. ال وزىمەن اراز بولسا، ونىڭ جاقسىسى جامان بولاتىن.

عابەڭ جاڭاعىداي قاتال ويىمەن بەكىنىپ بارسا، مۇحاڭنىڭ وعان قارسى ازىرلەگەن جاۋابى دا وسال ەمەس ەكەن. ول كورگىسى كەلمەگەن كەزىندە اسپانداعى كۇندى دە كورمەي كەتەتىن قىڭىرلىعىن قىرلاپ الىپ، عابەڭنىڭ بويىنان ەشقانداي جاقسىلىق كورمەسكە، ونىڭ اق دەگەنىن – قارا، قارا دەگەنىن – اق دەۋگە ابدەن بەكىنىپ الىپتى. عابەڭ ءوزىنىڭ جينالىستاعى سوزىنە تالداۋ جاساپ، قىرىق مينۋتتاي سويلەپ ەدى، كەزەك العان مۇحاڭ ونان ەكى ەسە اسىرىپ جىبەردى. تاۋلاردىڭ ناعىز قاقتىعىسى ەكىنشى سوزدەن باستالدى. ءبىر عاجابى، ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى قيماستان، اياماستان قيناپ وتىر... ءتىپتى ءسوز تالاستىرعىسى كەلگەن شاقتارىندا ءۇن قاتپاستان تەك اۋىر ىڭىرانىپ، تىنا قالادى. قانشا قاتتى ءسوز ەستىسە دە ءسوز كيلىكتىرۋ جوق. اشىنعان كەزدەرىندە مۇلدەم اسپانداپ كەتەدى ەكەن. ءبىر مينۋت تولاستاماستان ءتورت جارىم ساعات بويى سايىسقاندا ەكەۋىنىڭ تۇيىلگەن قاباعى ءبىر اشىلعان جوق...

– مەن بورىشىمدى وتەدىم،– دەۋ بولدى عابەڭنىڭ ەڭ سوڭعى ءسوزى. ول سونى ايتتى دا ورىنىنان تۇرەگەلدى. مۇحاڭ سازارىپ ءۇن قاتقان جوق.

– شالدار-اي، شارشاتتىڭدار-اۋ،– دەپ مەن دە تۇرەگەلدىم. شىنىندا دا مەن قاتتى شارشادىم. ومىرىمدە مۇحاڭنىڭ ۇيىنەن كۇرسىنىپ شىققانىم سول كۇنگى ءتۇن بولدى. مۇحاڭنىڭ بۇل قىڭىرلىعى كەيىن «ابايدىڭ» ەكىنشى كىتابىنا سالقىنىن تيگىزە جازدادى. ويتكەنى بۇل ەكەۋىنىڭ ارازدىعىن پايدالاناتىندار ارامىزدان ءبىراز تابىلاتىن» (ايتپاي كەتتى دەمەسىن ارتتاعىلار. ا.، 2007, 237-238 بەتتەر).

وسى مەرزىمدە ع.مۇسىرەپوۆ «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابى تۋرالى پىكىرىن م.اۋەزوۆكە حات ارقىلى جولداپتى. حاتتىڭ ماتىنىنەن ەشقانداي ىشكى ىرعاسۋ بايقالمايدى. سوندىقتان دا بۇل جوعارىداعى ىرعاسۋدان، ىشتەگى «دەرتتەرى» ايىققاننان كەيىن جازىلدى ما ەكەن دەپ بولجاۋعا بولادى. ءسوز اراسىنداعى «ءوزىم كەلىپ ... ءبىلىپ قايتارمىن» دەگەن ەركىندىك سوعان سەندىرەدى. سوندىقتان دا ەشقانداي تۇسىنىكتەمەسىز ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

«مۇحتار!

«ابايدىڭ» ەكىنشى ءبولىمىن ۋادە ەتكەن كۇندەردە-اق وقىپ شىعىپ، ويىمدى ءتۇيىپ ەدىم. ءدال سول كەزدە تىنىشىڭدى المايىن دەپ، جىبەرمەدىم. ەندى وتىرا بەرەمىز بە، ءىس كەرەك قوي، جىبەرىپ وتىرمىن، وقىپ شىق تا ويلانا بەر. ءبىر وقىپ شىققان كىسى مەن جازىپ شىققان كىسىنىڭ ءوز سەزىنۋى قابىسا قويمايتىنى بەلگىلى دە، زاڭدى عوي. ءوزىم كەلىپ نەنى تەرىس، نەنى دۇرىس كوردىڭ، ءبىلىپ قايتارمىن.

ءدال قازىر كەلگەلى جاتىر ەدى، بىرگە كىتاپ جازاتىن قاينەكەي، قاليجاندار سۇيرەپ اكەتتى.

عابيت. ء25/ىىى

مۇحتار!

«ابايدىڭ» ءىى-كىتابى تۋرالى مەن ازىرشە مىناداي قورىتىندىعا كەلدىم: ابايدىڭ قوعامدىق كوزقاراستارى كەڭەيىپ، تەرەڭدەۋ كورسەتىلىپتى. روماننىڭ بۇل ءبولىمى جاڭا تىڭدى كوتەرەدى ەكەن. ال ەل تۇرمىسى مەن ەل قارىم-قاتىناستارىن كورسەتۋدە ءى-ءبولىمنىڭ ىزىمەن كەلە جاتقانداي. جاڭادان قوسىلعان قوعامدىق، ەلدىك وزگەشەلىكتەرى ازداۋ سياقتى. تۇتاس العاندا روماننىڭ بۇل ءبولىمى دە كوركەم، ماعىنالى، ويلى.

روماننىڭ بۇل جاقتارىن قازىر ايتىپ جاتۋدىڭ كەرەگى بولماس دەپ، وقۋشىنىڭ بايقاعان كەم-كەتىكتەرىنە كەلسەك، مىنالاردى ايتقىم كەلەدى:

ءى.روماننىڭ ەڭ باسىندا قۇنانبايدىڭ قوشامەتى ءالى باسىمداۋ ەكەن. زورلىقشىل، وزبىر، اينالاسىن تۇگەل جايپاعان قۇنانبايدىڭ بار قىلىعى ەشبىر وتەۋسىز، ءبىر جولا كەشىلەتىندەي. ول (مەكەگە) اتتاناردا جينالعان ۇلكەن توپتىڭ قۇنانباي ارۋاعىنا قوشامەت كورسەتۋدەن باسقا، تۇك مىنەۋ-سىناۋ، كەكەسىن دەگەندەرى جوق.

بۇل قۇنانباي ارۋاعىن كوتەرىپ تۇر.

بۇل جونىندەگى ەكى ۇسىنىسىم بار:

1) اكەلىك-بالالىق جونىمەن اكەسىنىڭ اتتانۋىنا كىربىڭسىز ارالاسىپ جۇرسە دە، ابايدا ىشكى ءبىر نارازىلىقتىڭ، كۇلە قاراۋدىڭ سالقىنى دا بولسا دەيمىن. قۇنانبايدىڭ قاجىعا اتتانۋىن اباي ۇلكەن جاننىڭ ءوزىن-ءوزى توقتاتۋى دەپ سىيلاماي – زامانى وتكەندىكتەن قۇلاۋى، تۇعىردان ءتۇسۋى دەپ كۇلە قاراعانداي. سونىمەن بىرگە جاڭا زاماننىڭ جاڭا تىلەگى بارلىعىن، وعان وراي ءوز مىندەتىن دە اشا وتىرسا دەيمىن. ەڭ بولماعاندا اۆتوردىڭ ءوز اۋزىنان قۇنانبايدى قىجىراتا وتىراتىن كەزى جەتكەن سياقتى. ... ۇلجان، ماكىشتەر وقۋشىنىڭ قۇرمەتتەي، كۇتىپ وتىراتىن كۇناسىز جاندارى عوي. سولار ارقىلى قۇنانبايعا بۇيرەك بۇرعىزباۋ كەرەك.

2.قۇنانباي اتتاناردا تۋ بار قالىڭ توپ قوشامەتشى بولسا، وعان وراي قالىڭ بۇقارادان ءارتۇرلى سىن-سىقاق ەتە سۇراۋلار بولىپ، شىرىقتى بۇزۋ كەرەك. (مىسالى، داركەمباي، كوگەداي، قياسپاي باستاعان توبىردىڭ قۇنانبايدا كەتكەن ەسەسى كوپ، سونى اراعا اكەپ ءبىر سالسا ارتىق بولماس ەدى).

ايتپەسە، قۇنانباي ىستەگەن قىلىقتىڭ قايسىسىنا بولسا دا جۇرت قوشامەت جاساي بەرەتىن، مۇلگىپ، مويىن ۇسىناتىن، تۇگەل قوستايتىنداي كورىنەدى. قۇنانباي وزىنە دە ەندىگى ءارى جانعا تيسەتىن ءسوز بەرمەۋ كەرەك (5-22-160 ب.ب.).

3.قۇنانبايدى ءوز اۋزىڭنان سۋرەتتەگەندە دە ەندى ساراڭدىق كورسەتەتىن، مىنەي سويلەيتىن شاق دەر ەدىم. سوندىقتان قۇنانباي قاتىساتىن جەرلەردى تۇگەل ءبىر ءسۇزىپ وتكەنىڭ ءجون دەر ەدىم. مۇنىڭ كەرەكتىگىن ايتىپ جاتۋدىڭ كەرەگى جوق.

ءىى. «اندە» بولىمىنەن ءبىر ىڭعايسىز قورىتىندى شىققالى تۇر ما دەپ قالدىم. ول: ءبىرجاننىڭ بار ءانى ەكى اي بويى قاسىندا جۇرگەندەردىڭ بارىنە ءبىر-اق سىلتەۋ بەرگەن: قىزعا-جىگىتكە ۇمتىل، جىگىتكە – قىزعا ۇمتىل دەگەن. بالبالانى قۇشاقتاپ –  ءبازارالى، كەرىمبالانى قۇشاقتاپ – ورالباي، ۇمىتەيدى قۇشاقتاپ – ءامىر كەتەدى. قولىنا قىز تۇسپەگەن اكىمقوجا دا ءبىر قىزدى ىزدەپ شاۋىپ كەتەدى. سونىمەن ءبىرجان ءانىنىڭ وسى ءبىر ناتيجەسىن ماقۇل كورمەدىم.

ەكىنشى ءبىرجان اندەرىنە ءوزىڭ دە تەك قانا ليريكالىق جاقتان باعا بەرىپ، وقۋشىنى وسىعان ۇيىتادى ەكەنسىڭ. بۇل ءبىرجاندى دا، ابايدى دا كىشكەنە ءبىر سالادان شىعارماي تاستايدى عوي دەيمىن. ءار ءتۇرلى اسىل سوزبەن باعالانعاندا دا، قورىتىندى جالعىز وسىعان سوعا بەرىپ تۇرعان سياقتى.

ءىىى. ۇمىتەي مەن ءامىردىڭ اراسىنداعى رومانعا مەن ۇناتپاي قاراۋمەن قالدىم. بۇل «قاراكوز» بەن «حان كەنە» دە بىرىندە باسىم، بىرىندە جۇقالاۋ كەلەتىن ءبىر جاي عوي. اعا مەن قارىنداس اراسىنىڭ عاشىقتىعى اقىننىڭ قۇلاي جاقتايتىن، داستان ەتەتىن جايى ەمەس قوي دەيمىن. بۇل كۇيىندە مەن قۇنانباي جاعىندامىن... نە بۇلاردىڭ اراسى اشىلا ءتۇسسىن دە، نە الىپ تاستاۋ كەرەك. اسىرەسە «قاراكوزدەگى» جەلىمەن كەلەتىندىگى كوپ اڭگىمەگە مۇرىندىق بولادى. الىپ تاستاۋ كەرەك دەگەنگە دەيىن بارۋىم، ونىڭ الدىندا وسىعان ۇقساس ورىستەيتىن كەرىمبالا مەن ورالباي وقيعاسى بار.

ءVى. بۇقارا توبىنىڭ جاي-كۇيىنە ابايدىڭ بەل شەشە كىرىسەتىنى تەرەڭدەپ، ۇلعايا باستاعان. بىراق ءبىر-ەكى نارسە تۇزەتۋدى كەرەك ەتەتىن سياقتى.

1) «تەنتەك وياز» كەلگەندە ابايعا ەرىپ باراتىن ءبىر توپ توبىردىڭ قيمىلى بيلەردىڭ دۇرە جەگەنىنەن باستالماي، ءوز تىلەكتەرىنەن تۇرعانى دۇرىس. مۇمكىن ابايدىڭ ءوز كۇتكەنىنەن ارىرەك شىعىپ، ابايدى دا تاڭداندىرار، وي سالار. بۇل كۇيىندە بيلەردىڭ تاسى مەن تەنتەك ويازدىڭ تەنتەك مىنەزىنە وراي عانا ءبىر قيمىل بولىپ قالىپ تۇر.

ەكىنشى، اباي دۇرەنى ءدال ساتىندە پايدالانسا دا، ىشكى كوزدەگەنى ول ەمەس بولۋ كەرەك. اباقتىدا جاتقاندار بۇقارانىڭ جاناشىرلارى بولسا، دۇرە جەپ جاتقان بي ەمەس، ءبازارالى بولعانى دۇرىس دەر ەدىم. ابايدىڭ جانى ىشقىناتىن سەبەبى دە سوندىقتان بولسا.

2) ءبازارالى، بالاعازى توبى بۇقارا تىلەگىنىڭ جوقشىسى بولاتىن تىلەگى بار ەدى. قازىر ول جاعىن جاۋىپ قويىپسىڭ. ءبازارالى باياعى بىلىعىمەن جۇرەدى، بوسقا ايدالىپ كەتەدى. ورالباي ۇرى، جولباسار بولىپ كەتەدى. داركەمباي وسە المايدى. سوندا اباي ماڭىنا جينالىپ، قوعامدىق كۇرەسكە قاتىناسار بۇقارا جاعى ءتىپتى جالاڭاشتالىپ قالعان. مەن تىم بولماسا ءبازارالىنىڭ باسىن اراشالاپ، ايداۋعا كەتكەندە بۇقارا تىلەگىمەن كەتكەنىن دۇرىس دەر ەدىم.

V.ابايدىڭ بولىس سايلاۋىنا، ەل داۋلارىنا قاتىناسا بەرۋى ءار كەزدە العا سۇيرەر ءبىر تىلەك كوزىمەن ەكەندىگى ايقىندالا تۇسپەسە، بۇل كۇيىندە كەيبىرەۋى ورىنسىز سياقتى. مىسالى، ساليقانىڭ داۋىندا توبە بي بولۋى، قالىڭ مالدى بەس ەسە ەتىپ قايتارتىپ بەرگىزۋى، اباي بويىن وسىرەتىن ەلەۋلى ءىس ەمەس قوي. اباي ايەلدىڭ مال ورنىنا ساتىلاتىنىنا قىنجىلسا، ساليقاعا ءتونىپ كەلە جاتقان زورلىققا قارسى بولسا، ول تۇسىنىكتى. بىراق تازا بي بولىپ شىعۋى ورىنسىز. ونى اسىلبەككە-اق بەرىپ، قىز باسىنا بوستاندىق اپەرىپ، مال داۋىنا قۇلاق سالماي-اق كەتە بەرسىن دەر ەدىم.

ءVى.كوپ قىزدىڭ اڭگىمەسى قوسا ورىلگەندىكتەن رومان ەرىكسىز ءبىر سۇراۋدى تاعى تۋعىزادى.

1.سالتاناتتىڭ بوستاندىعىنا اباي تۇك ايتپايدى. ەڭ بولماسا قىنجىلمايدى دا. ەر قىزدىڭ تاعدىرى ابايدى ويلاندىرعان دا جوق. جاردەمسىز قالا بەردى.

2.كەرىمبالا دا بوساتا المايدى.

3.ۇمىتەي دە سولاي.

وسىلاردان تۋاتىن ءبىر سۇراۋ – وسىلاردى كوزىمەن كورىپ وتىرىپ، تۇك ىستەي الماعان، تۇك ىستەمەگەن ابايدىڭ العا سۇيرەر ويى قايدا، ىستەگەنى نە؟

ءVىى. اباي كىم ەكەندىگى جايىندا ءالى ويلانعان جوق ەكەن. اقىندىعى اندا-ساندا ءبىر جارق ەتىپ قالىپ وتىرعانى راس. بىراق، اباي ءوزىن ءوز زامانىنىڭ ىلگەرى تىلەگى ءۇشىن كۇرەسۋدى پارىز ساناعان ادام ەكەندىگىن ايقىن كورسەتۋى كەرەك. اقىندىعى سول تىلەگىنە كەرەكتى كوپ قۇرالدىڭ ءبىرى سياقتى. ەندى تىزگىن، شىلبىرىن جيناپ اپ، قومدانعان ادام بولۋى دۇرىس دەر ەدىم.

سولاردى الىپ تاستاپ، نە تۇزەتۋ كەرەك دەيمىن.

1)عابيتقاننىڭ قىزىنىڭ بەتىنە ايعىر شاپقان بيەدەي دەگەنىن الىپ تاستاۋ كەرەك. ورىسشادا بۇل تىم ورەسكەل شىعادى (19 ب.).

2)ابايدىڭ بەكەي، شەكەي اۋلىندا «توپايكوكتى» ەستىگەندە ەستەن تانىپ قالار ءحالدى از عانا جەڭىلدەتكەن دۇرىس بولار. يدەياليزم جابىسىپ جۇرەر، اسىرەسە، وعان ايان بەرەدى (34-36 ب.).

قوسىلعاندا وسىنداي بىردەمەگە مۇرىندىق بولعالى تۇر.

3.ايگەرىمنىڭ توعجانعا سىرتتاي ۇقساۋىنا قوسىلماس ەدىم. ول ابايدىڭ كوڭىلىندە عانا ۇقساپ شىعىپ، شىن كورىنىسى باسقا ادام بولسا، قىزىق بولماي ما؟

4.40-بەتتە ازاداعان اسىرا سىلتەۋ بار (4 ابزاتس).

5.57-58 بەتتەردە جيرەنشەنىڭ ساقتىعىن، جاقسى قاسيەتتەرىن قىسقارتقان دۇرىس بولار.

6.59-بەتتە ۇلجاننىڭ كوپ قاتىن الۋعا قارسىلىعى ابايدى ەرىكسىز مويىنداتار، ەرىكسىز ويىنا قونار ءسوز عوي. ۇلجانعا مۇنداي ءسوز بەرىلسە، ابايدى مويىنداتۋ ءۇشىن بەرىلۋى كەرەك ەمەس پە؟ بۇدان كەيىنگى سەزىم سوزدەرى ۇلجاننىڭ ايتقانىن باسا الماي، ابايدى اقتاي الماي تۇر. مەنىڭشە اباي بۇل سوزدەردى ىستەرىن ىستەپ الىپ، ەستىسىن، دۇرىس ءىس دەپ ۇعىنسىن.

7.«اندە» – اباي اۋىلدىڭ سۇلۋ كورنىسىن باسەڭدەتىپ، قاسىنداعى قاراشانىڭ جاي-كۇيىندە كوڭىل قويا كەتىڭىز. جۇرتتى ەسكىگە قىزىقتىرادى، ەسكىنى دارىپتەيدى دەگەندەر وسىندايدان تۋادى» (63-64 ب.).

8.مارقاباي، قۇندىزدىڭ قاتىپ قالعانىن الىپ تاستاۋ كەرەك. ەكەۋى دە، كەمپىرىمەن ۇشەۋى دە سۇمپايى ەكەن، مىنەزدەرى جاتا جابايى عوي. مۇنىڭ ارتى بۇقارا مىنەزىن ادەيى ورەسكەل كورسەتىپتىگە سوعادى.

9.كەرىمبالانىڭ ورالبايعا ءتىل ءۇشىن تىستەپ بەرۋى جاساندى مىنەز. سونشاما ادەمى سوزبەن باسا بىلگەن كەرىمبالانى كوتەرمەيتىن ءىس.

10.231-بەتتە سالتاناتقا، ودان كەيىن توعجانعا اباي كوڭىلىن اۋدارماي-اق قويىڭىز. سالتانانتقا بۇل ۇلكەن ءجابىر. ول توعجانمەن كەزدەسۋدىڭ بار سۇلۋلىعىن جويادى. ىشتەگى وت لاپىلداي بەرسىن، اباي سابىر تاپسىن. ول كىسىنىڭ ەركەكتىك مىنەزدەرى ونسىز دا جەتكىلىكتى. وزگەسى كەشىرىلسەدە از بولماس.

سوڭعى كەزدەگى بار جايدى ەسكەرىپ، مۇمكىن ءبىر عانا تۇرعىدان قاراپ جازىپ وتىرعان شىعارمىن، مەنىڭ وقۋشى رەتىندەگى  قازىرگى ويلارىم وسى، جولداس!

عابيت

17. ءىىى. 47»

حاتتاعى ايتىلعانداردىڭ بارلىعى دا جاناشىر سوزدەر. قۇنانباي مەكەگە اتتانار تۇستا داركەمباي مەن قياسبايدىڭ قۇن داۋلاۋى تۋرالى ۇسىنىسى قابىل الىنىپ، كەيىن وزگەرىس ەنگىزدى. ال: «سوڭعى كەزدەگى بار جايدى ەسكەرىپ» دەگەن ەمەۋرىنىن: ءبىرىنشى ەكەۋارا اڭگىمەنى مەكزەپ وتىر، ەكىنشى، قۇنانباي بەينەسى مەن «فەداليزمنىڭ سالتاناتىن سۇيسىنە جازدى» دەگەندى استارلاپ جەتكىزگەن دەپ تۇسىنۋگە بولادى.

بىراق بۇل دا 1:2- ءنىڭ، 2:1-ءدىڭ ويناقى ويىنىن توقتاتا العان جوق.

(جالعاسى بار)

Abai.kz