Qazaqtyng qazaq, imandy, erikti ór el bolyp qaluy ýshin, qanshama qazaqtyng janashyr iri túlghalary últy ýshin jan keshti. «Áueli ayat, hadis sózding basy», - dep úrpaghynyng senimine alandaghan danalardyng biri, qazaqtyng birtuar danyshpany - Abay! Ol halqyn shynayy sýidi, sýigendikten jany ashydy, kem-ketik túsyn synady, qazaqtyng beyqamdyghyna qynjyldy. Adamnyng kez-kelgen mәselesine Abaydyng qanaghattarlyq jauaby dayyn. Onyng ólenderi men qara sózderi túnyp túrghan imandylyq. Búl shaghyn maqalamyzda Abay atamyzdyng imany taqyrypta qalam tartqan pikirlerin súhbat retinde úsynyp otyrmyz.

- Qúrmetti Abay ata, qazaqta «imandylyq» degen sózdi jii qoldanyp jatamyz. Jalpy osy iman degen sózdi qalay týsinsek bolady?

Qazaqtyng qazaq, imandy, erikti ór el bolyp qaluy ýshin, qanshama qazaqtyng janashyr iri túlghalary últy ýshin jan keshti. «Áueli ayat, hadis sózding basy», - dep úrpaghynyng senimine alandaghan danalardyng biri, qazaqtyng birtuar danyshpany - Abay! Ol halqyn shynayy sýidi, sýigendikten jany ashydy, kem-ketik túsyn synady, qazaqtyng beyqamdyghyna qynjyldy. Adamnyng kez-kelgen mәselesine Abaydyng qanaghattarlyq jauaby dayyn. Onyng ólenderi men qara sózderi túnyp túrghan imandylyq. Búl shaghyn maqalamyzda Abay atamyzdyng imany taqyrypta qalam tartqan pikirlerin súhbat retinde úsynyp otyrmyz.

- Qúrmetti Abay ata, qazaqta «imandylyq» degen sózdi jii qoldanyp jatamyz. Jalpy osy iman degen sózdi qalay týsinsek bolady?

- Iman degen - Qúday tabaraka ua taghalanyng shәriksiyz, ghayypsyz birligine, barlyghyna ua әr týrli bizge Payghambarymyz sallalahu ghalayhy uәssәllәm arqyly jibergen jarlyghyna, bildirgenine moyyn úsynyp, ilanmaq. Endi búl iman derlik ilanugha eki týrli nәrse kerek. Áueli - ne nәrsege iman keltirse, sonyng haqtyghyna aqyly birlәn dәlel jýrgizerlik bolyp, aqyly dәlel - ispat qylargha jarasa, múny yakiny iman dese kerek. Ekinshisi - kitaptan oqu birlәn yaky moldalardan estu birlәn iman keltirip, sol iman keltirgen nәrsesine sonshalyq berik bolargha kerek. Bireu óltiremin dep qorqytsa da, myng kisi myng týrli is kórsetse de, soghan ainyp, kónili qozghalmastay berik bolu kerek. Búl imandy iman taklidy deymiz.[1]

Áueli din islamnyng jolyndaghy pendeler imannyng haqiqaty ne sóz ekenin bilsin. Iman degenimiz bir ghana inanmaqtyq emes, sen Alla taghalanyng birligine, uә qúrannyng onyng sózi ekendigine, uә payghambarymyz Múhammed Mústafa salallahu ghalayhy uәssәllәm onyng tarapynan elshi ekendigine inandyn.[2]

- Sonda Allagha iman etu barshagha birdey mindet bolghany  ma?

- Qúday taghala әrbir aqyly bar kisige iman paryz, әrbir imany bar kisige ghibadat paryz degen eken.

Mý'minbolsan, әueli imandy bol,

 Bendege iman ózi ashady jol,

Shyr ainal da, taza oila bir imandy,

Múnafiq namaz qylmap pa, maghlúm ghoy ol.

Alla ishimdi aitqyzbay biledi oila,

Bendesine qastyqpen kinә qoyma.

Raspenen talaspa mý'min bolsan,

Oyla, aittym, adamdyq, atyn joyma!

-  Allagha iman etkennen keyin, Alla Taghalany qalaysha  tanuymyz qajet?

- Siz «Ámәntu billahy kәmahuә by әsmayhy uasifatihi» dediniz. Ol esim Allalar hәmma ol Alla taghalanyng fighyl ghazimlәrining attary, olardyng maghynasyn bil hәm segiz sifat zatiyalary ne degen sóz, kәmil ýiren. Ózindi onyng qúly bilip, ózine muslim at qoyyp, tәslim bolghanyna rast bolasyng da. Óz pighyldaryndy soghan óz halinshe úqsatudy shart qyl. Alla taghalagha úqsay alam ba dep, nadandyqpen ol sózden jiyirkenbe, úqsamaq - dәl birdeylik daghuasymenen emes, sonyng sonynda bolmaq. Onyng ýshin Alla taghalanyng sipattary: Hayat, Ghylym, Qúdiret, Basar, Sәmiygh, Irada, Kәlam, Tәkiyn. Búl segizinen Alla taghaladaghyday kәmәlat-ghazamat birlәn bolmasa da, pendesinde de әrbirinen óz halinshe bar qylyp jaratypty. Jә, biz ózimizding boyymyzdaghy segiz zәrrә attas sipatymyzdy ol Alla taghalanyng segiz úlygh sipatynan bas búrghyzyp, ózge jolgha salmaqpenen bizding atymyz muslim bola ala ma? Bolmasa kerek. Jә, ol segiz sipatyna sipatymyzdy hәm ol attary birlәn aghlamlanghan fighyl qúdagha fiyghlymyzdy ertpek nemenen tabylady, qalaysha tabylady, ony bilmek kerek. Ol - Alla taghalanyng zaty, eshbir sipatqa múqtaj emes, bizding aqylymyz múqtaj, jogharghy jazylmysh sipattar birlәn taghriflap tanymaqqa kerek. Egerde ol sipattar birlәn taghriflamasaq, bizge maghrifatulla qiyn bolady. Biz Alla taghalany ózining bilingeni qadar ghana bilemiz, bolmasa týgel bilmekke mýmkin emes. Zaty týgil, hikmetine eshbir hakim aqyl eristire almady. Alla taghala - ólsheusiz, bizding aqylymyz - ólsheuli. Ólsheulimen ólsheusizdi biluge bolmaydy.[3]

- Imannyng sharttarynyng biri-qiyamet kýnine senu. Qiyamet kýnine senuding adam ómirindegi manyzy qanday?

- Júrttyng bәri biledi óletúghynyn jәne ólim ýnemi qartaytyp kelmey túghynyn, bir alghandy qata jibermey túghynyn. Qazaq osyghan da, amal joq, nanady, anyq óz oiyna, aqylyna teksertip nanbaydy. Jәne hәmmany jaratqan qúday bar, ahiyrette súrau alady, jamandyqqa jazghyrady, jaqsylyqqa jarylghaydy, jazghyruy da, jarylghauy da pende isine úqsamaydy, begirek esepsiz qinauy da bar, begirek esepsiz jetistirui de bar dep - bәrine sendik deydi. Joq, onysyna men senbeymin? Olar sendim dese de, anyq sengen kisige uayym oilap ne kerek? Osy ekeuine layyqty jaqsylyqty ózderi de izdep taba beredi. Egerde osy ekeuine búldyr senip otyrsa, endi nege sendire alamyz? Ony qaytip týzete alamyz? Olardy músylman dep, qalaysha imany bar ghoy deymiz.
Kimde-kim ahiyrette de, dýniyede de qor bolmaymyn dese, bilmek kerek: esh adamnyng kónilinde eki quanysh birdey bolmaydy, eki yntyq qúmarlyq birdey bolmaydy, eki qorqynysh, eki qayghy - olar da birdey bolmaydy. Múnday eki nәrseni birdey bolady dep aitugha mýmkin emes. Olay bolghanda, qay adamnyng kónilinde dýnie qayghysy, dýnie quanyshy ahiyret qayghysynan, ahiyret quanyshynan artyq bolsa - músylman emes.[4]

- Kóp adamdargha qiyamet jayynda uaghyz nasihat aitylsa, ol  jaqqa kim baryp kelipti, kóppen kórgen úly toy, el kórgendi bizde kórermiz dep jatady. Osy aqtalu qanshalyqty dúrys?

- Endi júbanyshy - jalghyz biz be, elding bәri de sýitip-aq jýr ghoy, kóppen kórgen úly toy, kóppen birge bolsaq bolady da degen sózdi júbanysh qylady. Oghan Qúday taghala aityp pa, kópten qalmasang bolady dep. Kópke qaharym jýrmeydi dep. Kópke túzaghym jetpeydi dep pe? Ghylym kópke kelip pe? Bireuden tarap pa? Hikmet kópten taray ma? Birden taray ma? Kópke qorlyq jýrmey me? Bir ýiding ishi týgel auyrsa, jenil tie me? Jer bilmegen kóp adam adasyp jýrse, bir jer biletúghyn kisining keregi joq pa eken? Kóp kisi jolaushynyng bәrining aty aryghany jaqsy ma? Joq, jarmysy arysa, jarmysynyng kýilisi jaqsy ma? Jút kelse, elding bәrining týgel jútaghany jaqsy ma? Jarym-jartysy aman qalghany jaqsy ma? Osy kóp aqymaqtyng bir aqymaqqa nesi júbanysh? Túqymymyzben auzymyz sasyq bolushy edi degen jaman kýieu qalyndyghyn jenip pe? Kónilin sol sózi razy qylugha jetip pe? Endeshe, kóbinnen qalma, sen de auzyndy sasyta ber dep pe?! [5]

- Imandy adamnyng sipattar óte kóp ekendigi belglili. Sonyng biri

«Úyalu imannan» degen sózdi jii estip qalyp jatamyz. Búl turaly ne deysiz?

-  Payghambarymyz salallahu ghalayhy uәssәllәmning hadis shariyfinde aitypty: «mәn lә hayahýn uәlә imanun lәhu» dep, yaghny kimning úyaty joq bolsa, onyng imany da joq degen. Bizding qazaqtyng ózining maqaly da bar: «úyat kimde bolsa, iman sonda» degen. Endi búl sózden bilindi: úyat ózi imannyng bir mýshesi eken. Olay bolghanda bilmek kerek, úyat ózi qanday nәrse? Bir úyat bar - nadandyqtyng úyaty, jas bala sóz aitudan úyalghan sekildi, jaqsy adamnyng aldyna jazyqsyz-aq әnsheyin baryp jolyghysudan úyalghan sekildi. Ne sharighatqa teris, ne aqylgha teris jazyghy joq bolsa da, nadandyqtan boyyn keristendirip, sheshilmegendik qylyp, úyalmas nәrseden úyalghan múnday úyat shyn úyalu emes - aqymaqtyq, jamandyq. Shyn úyat sonday nәrse, sharighatqa teris, ya aqylgha teris, ya abiyúrly boygha teris bir is sebepti bolady.[6]

- Kóp adamdar «men tua bitkennen osyndaymyn, mening minezim esh ózgermeydi»,- dep jatady. Osy adam balasynyng minezin ózgertuge bola ma?

- Men eger zakon quaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin týzep bolmaydy degen kisining tilin keser edim. [7]

- Takapparlyq pen kerbezdik turaly ne aitasyz?

- Kerbezding eki týrli qylyghy bolady: biri bet-pishinin, múrtyn, mýshesin, jýrisin, qas-qabaghyn qoldan týzetip, shyntaghyn kóterip, qolyn taraqtap әure bolmaq. Bireui atyn, kiyimin «ayran isherim» dep, solardyng arqasynda sypayy, júghymdy jigit atanbaqqa, ózinen ilgerilerge eleuli bolyp, ózi qatardaghynyng ishin kýidirip, ózinen keyinshilerge «әtten, dýniye-ay, osylardyng atynday at minip, kiyimindey kiyim kiygenning ne armany bar eken?!» - deytúghyn bolmaqqa oilanbaq.
Múnyng bәri - masqaralyq, aqymaqtyq. Múny adam bir oilamasyn, egerde bir oilasa, qayta adam bolmaghy - qiyn is. Kerbez degendi osynday ker, kerdeng nemeden bezinder degen sózge úqsatamyn. Teginde, adam balasy adam balasynan aqyl, ghylym, ar, minez degen nәrselermen ozbaq. Onan basqa nәrsemenen ozdym ghoy demekting bәri de - aqymaqtyq.[8]

- Adam boyynda osy takapparlyqqa jaqyn maqtanu degen sipat  bar. Ol jayynda ne aitasyz?

- Az ba, kóp pe, adam balasy bir týrli maqtannan aman bolmaghy - qiyn is. Sol maqtan degen nәrsening men eki týrlisin bayqadym: bireuining atyn ýlkendik dep ataymyn, bireuin maqtanshaqtyq deymin. Ýlkendik - adam ishinen ózin-ózi baghaly esep qylmaq. Yaghni, nadan atanbastyghyn, jenil atanbastyghyn, maqtanshaq atanbastyghyn, әdepsiz, arsyz, baylausyz, paydasyz, súramshaq, ósekshi, ótirikshi, aldamshy, keseldi - osynday jaramsyz qylyqtardan saqtanyp, sol minezderdi boyyna qorlyq bilip, ózin ondaylardan zor eseptemek. Búl minez - aqyldylardyn, arlylardyn, artyqtardyng minezi. Olar ózimdi jaqsy demese, meyli bilsin, jaman degizbesem eken dep azaptanady. Ekinshi, maqtanshaq degen bireui «demesin» demeydi, «desin» deydi. Bay desin, batyr desin, qu desin, pysyq desin, әrdayym ne týrli bolsa da, «desin» dep azaptanyp jýrip, «demesindi» úmytyp ketedi. Úmytpaq týgil, әueli is eken dep eskermeydi. Múnday maqtanshaqtardyng ózi ýsh týrli bolady. Bireui jatqa maqtanarlyq maqtandy izdeydi. Ol - nadan, lәkin nadan da bolsa adam. Ekinshisi óz elining ishinde maqtanarlyq maqtandy izdeydi. Onyng nadandyghy tolyq, adamdyghy әbden tolyq emes. Ýshinshisi óz ýiine kelip aitpasa, ya auylyna ghana kelip aitpasa, ózge kisi qostamaytyn maqtandy izdeydi. Ol - nadannyng nadany, lәkin ózi adam emes.
Jatqa maqtalsam eken degen elim maqtasa eken deydi. Elime maqtalsam eken degen aghayynym maqtasa eken deydi. Aghayynnyng ishinde ózi maqtau izdegen ózimdi ózim maqtap jetem deydi.[9]

- Músylman adam ýshin ghylymnyng manyzdylyghy qanday?

- Ghylymsyz ahiyret te joq, dýnie de joq. Ghylymsyz oqyghan namaz, tútqan oraza, qylghan haj, eshbir ghibadat ornyna barmaydy[10].

- Sonda ghibadat tek ghylymnyng ayasynda boluy qajet pe?

- Kimde-kim jaqsy-jaman ghibadat qylyp jýrse, ony ol ghibadattan tyigha auzymyz barmaydy, әiteuir jaqsylyqqa qylghan niyetting jamandyghy joq qoy deymiz. Lәkiyn, sonday adamdar tolymdy ghibadatqa ghylymy jetpese de, qylsa eken. Biraq onyng eki sharty bar, sony bilse eken. Áueli - imannyng iyghtiqatyn mahkamlemek kerek, ekinshi - ýirenip jetkenshe osy da bolady ghoy demey, ýirene berse kerek. Kimde-kim ýirenip jetpey jatyp, ýirengenin qoysa, ony Qúday úrdy, ghibadaty ghibadat bolmaydy. Ua-lәkiyn, kimde-kim imannyng neshe nәrse birlәn kәmәlәt tabatúghynyn bilmey, qansha jerden búzylatúghynyn bilmey, basyna shalma orap, birәdar atyn kóterip, orazashyl, namazshyl bolyp jýrgen kónilge qalyng bermey túryp, jyrtysyn salghangha úqsaydy. Kýzetshisiz, eskerusiz iman túrmaydy, yqylasymenen ózin-ózi andyp, shyn diny shynshyldap jany ashyp túrmasa, salghyrttyng imany bar dep bolmaydy.[11]

- Qoghamda kóptegen adamdar ghylymgha den qoyyp «oqyghym aq keledi, biraq oqyghanmenen esimde qalmaydy», dep jatady. Osynday adamdargha qanday kenes aitar ediniz?

- Estigen nәrseni úmytpastyqqa tórt týrli sebep bar: әueli - kókiregi baylauly berik bolmaq kerek; ekinshi — sol nәrseni estigende ya kórgende ghibrәtlanu kerek, kónildenip, túshynyp, yntamen úghu kerek; ýshinshi — sol nәrseni ishinen birneshe uaqyt qaytaryp oilanyp, kónilge bekitu kerek; tórtinshi - oy keseli nәrselerden qashyq bolu kerek. Eger kez bolyp qalsa, salynbau kerek. Oy keselderi: uayymsyz salghyrttyq, oiynshy-kýlkishildik, ya bir qayghygha salynu, ya bir nәrsege qúmarlyq payda bolu sekildi. Búltórtnәrse - kýlliaqyl men ghylymdy tozdyratúghyn nәrseler.[12]

Bilim-ghylymdy kóbeytuge eki qaru bar adamnyng ishinde: biri - múlahaza qylu, ekinshisi - berik múhafaza qylu. Búl eki quatty zoraytu jahatinde bolu kerek. Búlar zoraymay, ghylym zoraymaydy.[13]

- Bilim izdeuding jolyn úrpaqqa egjey tegjeyli týsindirgeninizge rahmet. Qazirgi uaqytty jas úrpaqty imany bilimge qalaysha baulysaq bolady?

- Bilimdi әueli bastan bala ózi izdenip tappaydy. Basynda zorlyqpenen yaky aldaumenen ýiir qylu kerek, ýirene kele ózi izdegendey bolghansha. Qashan bir bala ghylym, bilimdi mahabbatpenen kókserlik bolsa, sonda ghana onyng aty adam bolady. Sonan song ghana Alla taghalany tanymaqtyq, ózin tanymaqtyq, dýniyeni tanymaqtyq, óz adamdyghyn búzbay ghana jәlib mәnfaghat dәfghy múzarratlarny aiyrmaqlyq sekildi ghylym-bilimdi ýirense, biler dep ýmit qylmaqqa bolady. Bolmasa joq, eng bolmasa shala. Onyng ýshin kóbinese balalardy jasynda ata-analary qiyanatshylyqqa salyndyryp alady, sonynan mollagha bergen bolady, ya ol balalary ózderi barghan bolady - eshbir bәhra bolmaydy.
Ol qiyanatshyl balalary talapqa da, ghylymgha da, ústazgha da, hattә iman iyghtiqadqa da qiyanatpenen bolady. Búl qiyanatshylar - jarym adam, jarym molla, jarym músylman.[14]

- Sóz sonynda oqyrmandargha tileginizdi bildirseniz.

- Egerde esti kisilerding qatarynda bolghyng kelse, kýninde bir mәrtebe, bolmasa júmasynda bir, eng bolmasa aiynda bir, ózinnen ózing esep al! Sol aldynghy esep alghannan bergi ómirdi qalay ótkizding eken, ne bilimge, ne ahiyretke, ne dýniyege jaramdy, kýninde ózing ókinbestey qylyqpen ótkizippisin? Joq, bolmasa, ne qylyp ótkizgenindi ózing de bilmey qalyppysyn? [15]

Sayfullin Duman

Ayagóz qalalyq meshitining

naib imamy

Abai.kz