10.

Qazaqstan K(b)P Ortalyq Komiytetining 1947 jylghy 21 qantardaghy «Qazaq SSR Ghylym Akademiyasy Til jәne Ádebiyet instituty júmysyndaghy óreskel sayasy qatelikter turaly» qaulysyna oray akademik Saqtaghan Bәiishevting «Professor M.Áuezov ótkenning shyrmauynda» atty әshkereleushi maqalasy «Sosialistik Qazaqstan» gazetining 14 nauryz kýngi sanynda  jariyalandy. Búl maqalanyng birynghay jýieli týrde nyghyzdalyp, aiyp taghugha qúrylghandyghy sonday, odan iriktep silteme aludyng ózi mýmkin emestey jәne múnda M.Áuezovke osy uaqytqa deyin taghylyp kelgen, aldaghy uaqytta «ashy sybagha» bolyp tartylatyn «ómir dәminin» talqysy syzylyp berilgendikten de, ony bólip, jarmay tútas berudi jón kórdik. Negizgi maqsatymyz alash iydeyasynyng janyshtaluyn derekter men qújattar arqyly әshkereleu bolghandyqtan da, búl erkindigimizdi ziyaly da angharly oqyrman týsiner degen ýmittemiz. Sonymen...

S.Bәiishev, «Professor M. Áuezov ótkendegi qatelerining shyrmauynda»: «Qazaqstan K(b)P Ortalyq Komiyteti jaqynda ghana «Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng Til jәne әdebiyet institutynyng júmysyndaghy sayasy óreskel qateler turaly» arnauly qauly aldy. Búl qaulyda Til jәne әdebiyet institutynyng iydeologiya júmysyndaghy asa manyzdy mәseleler jóninde marksizm-leninizmning negizinen aua jayylghandyghy atap kórsetildi.

10.

Qazaqstan K(b)P Ortalyq Komiytetining 1947 jylghy 21 qantardaghy «Qazaq SSR Ghylym Akademiyasy Til jәne Ádebiyet instituty júmysyndaghy óreskel sayasy qatelikter turaly» qaulysyna oray akademik Saqtaghan Bәiishevting «Professor M.Áuezov ótkenning shyrmauynda» atty әshkereleushi maqalasy «Sosialistik Qazaqstan» gazetining 14 nauryz kýngi sanynda  jariyalandy. Búl maqalanyng birynghay jýieli týrde nyghyzdalyp, aiyp taghugha qúrylghandyghy sonday, odan iriktep silteme aludyng ózi mýmkin emestey jәne múnda M.Áuezovke osy uaqytqa deyin taghylyp kelgen, aldaghy uaqytta «ashy sybagha» bolyp tartylatyn «ómir dәminin» talqysy syzylyp berilgendikten de, ony bólip, jarmay tútas berudi jón kórdik. Negizgi maqsatymyz alash iydeyasynyng janyshtaluyn derekter men qújattar arqyly әshkereleu bolghandyqtan da, búl erkindigimizdi ziyaly da angharly oqyrman týsiner degen ýmittemiz. Sonymen...

S.Bәiishev, «Professor M. Áuezov ótkendegi qatelerining shyrmauynda»: «Qazaqstan K(b)P Ortalyq Komiyteti jaqynda ghana «Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng Til jәne әdebiyet institutynyng júmysyndaghy sayasy óreskel qateler turaly» arnauly qauly aldy. Búl qaulyda Til jәne әdebiyet institutynyng iydeologiya júmysyndaghy asa manyzdy mәseleler jóninde marksizm-leninizmning negizinen aua jayylghandyghy atap kórsetildi.

Til jәne әdebiyet institutynyng júmysyndaghy oryn alghan soraqy sayasy qateler men búrmalaushylyqtar Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng beldi qyzmetkerlerining biri professor M.Áuezov joldastyng da basynda, onyng әdebiyet jónindegi ghylymy enbekterinde bar. Mysaly, qazaq әdebiyetining tarihyn teris jolmen pishken, teris jolmen jazugha jobalaghan, «Qazaq әdebiyeti tarihynyn» soraqy sayasy qatelermen jazylghan birinshi tomyn basqaryp, redaksiyalaghan professor M.Áuezov joldas bolady.

Olay bolsa, professor M.Áuezov joldastyng qazaq әdebiyetining tarihyn zertteu men jazudaghy basty qateleri qanday?

Birinshiden, professor M.Áuezov joldas qazaq әdebiyetining revolusiyadan búrynghy tarihyn zertteude әdebiyetti tek týr-týrine, sala-salalaryna ghana bólumen tyndy, belgili bir әdebiyettik aghymyn, әsirese, auyz әdebiyetining әleumettik mәnin, taptyq syryn ashpady. Auyz әdebiyetine bagha berude, ótken zamannyng әdeby múralaryn mengerude búrynghy qazaq burjuaziyashyl últshyldardyng kontrrevolusiyalyq teoriyalaryn әshkereleu bylay túrsyn, qayta sol teoriyalardyng shyrmauynda qalyp qoydy, al әdebiyetting keybir mәseleleri jóninde sol burjuaziyashyl búrmalaushylardyng salghan jolymen, basqan izimen jýrip otyrdy.

Ekinshiden, professor M.Áuezov joldas qazaq әdebiyetining tarihyn zertteu men jazuda onyng әleumettik mәnin ashyp kórsetpeui bylay túrsyn, iskusstvo ataulynyng bәri, onyng ishinde kórkem әdebiyet belgili bir qoghamdyq zamannyng bel balasy bolyp tabylady, taptyq qoghamdardyng barlyghynda da iydeyalyq, mәdeny ómir tap kýresining negizine sýienip otyrady, taptyq qoghamda jalpy adam balasyna birdey taptan tys iydeologiya boluy mýmkin emes dep kórsetken marksizm-leninizm ghylymynyng erejesin úmytty. IYdeologiya, atap aitqanda kórkem әdebiyetting damu zandary iydeologiyanyng sýiegine singen qaydaghy bir ishki zandarynan emes, materialdyq óndiristing jalpy zanynan, tap tartysynyng jalpy zandarynan tuatyndyghyn mýldem úmytqan.

Ýshinshiden, professor M.Áuezov joldas osynday qate kózqarastyng nәtiyjesinde ótken zamannan qalghan әdeby múralardyng barlyghyn jalpy halyq múrasy, al ótken kezde bolghan qayratkerlerding bәrin halyq qayratkerleri dep tanyghan. Olardyng tarihta atqarghan qyzmetin bir jaqty, tek jaqsy jaghynan ghana alyp qaraghan, keybir kezderde olardyng reaksiyalyq jolgha, iydeologiyagha auytqyghandaryn býrkep ótken. Sondyqtan qazaq әdebiyetining tarihyna aty ilingenderding bәrin zamanynan bólip alyp qarap, halyq qamqorshysy, últ joghyn joqtaushy dep kórsetken.

Tórtinshiden, professor M.Áuezov joldas eski ómirdin, eski taqyryptardyng әuenine týsip ketip, jana ómirden, sovet ómiri men shyndyghynan qol ýzgen. Múnysy, sayyp kelgende, qazaq әdebiyeti men qazaq mәdeniyetin shyn mәnisinde órkendetken Oktyabri sosialistik revolusiyasynyn, sovet qoghamynyng róli men manyzyn elemeuge әkelip soqty. Ylghy mәdeniyet maydanynda istep kele jatqan M.Áuezov joldastyng shiyrek ghasyrdan asa uaqyt ómir sýrip, órkendep kele jatqan qazaq sovet әdebiyetining tarihy jolyn zertteuge arnap qalam týrtpeui de jogharghy aitylghan negizgi qatelerine baylanysty.

Professor M.Áuezov joldastyng qazirgi enbekterinde bolyp otyrghan osy iri qateler bilmestikten nemese kezdeysoq bola qalghan jana qateler me? Joq, olay emes. Búlardyng tamyry M.Áuezov joldastyng basynda bolyp ótken búrynghy kezdegi últshyldyq iri qatelerimen jalghasyp jatyr. M.Áuezov joldastyng Oktyabri revolusiyasy kezindegi de, odan keyingi kezdegi de, yaghni, qazaq sovet әdebiyetine kelip qosylghangha deyingi әdebiyet mәselesinde meylinshe adasuy, ómiri bitken qazaq burjuaziyasynyng iydeologi bolghany, qazaq burjuaziyashyl últshyldardyng tobynda bolyp, kópke deyin jas qazaq sovet әdebiyetine qarsy kýres jýrgizgeni ekining birine ayan bolatyn. M.Áuezov joldastyng búl qatelerine býkil Qazaqstan júrtshylyghy kezinde ózining әdil baghasyn bergen bolatyn. Sondyqtan da M.Áuezov joldas Qazaqstan júrtshylyghyna arnap, ashyq jazghan hatynda óz basyndaghy barlyq qatelerin moyyndap, bylay dep jazghan edi.

«Alashordashyl baghytta bolghan jazushylar siyaqty men de búrynghy kezde de, proletariat diktaturasy kezinde de qazaq auylynyng baylary men feodaldarynyng mýddelerin, tilekterin iydeologiya jaghynan jaqtaushysy boldym. Osy jaghdayyma sәikes әleumettik qúrylystardy jәne iydeologiyalyq qondyrmalardyng aluan-aluan týrlerining mәnin týsinude úzaq uaqyt negizsiz, ziyandy iydealistik negizde qalyp keldim. Ádebiyet әleumettik-ekonomikalyq túrmystan aulaq, tomagha-túiyq bolady, әdebiyetting mәni de, atqaratyn qyzmeti de búlardan aulaq bolady degen teris, qate pikirdi jaqtap keldim. Aqyrynda әdebiyetting býkil memleket sistemasyna jәne onyng sayasatyna baghynyshty roli atqaratyndyghy turaly birden-bir markstik-lenindik anyqtamalardy elemey jәne kóp uaqyt týsinbey keldim. Osynday ghylmy jaghynan dereksiz, tarihy jaghynan qate iydeologiyalyq baghyttarymnyng bәri qazirding ózinde-aq ayausyz soqqy kórdi, búlardyng barlyghyn tarih teriske shyghardy dep esepteymin».

M.Áuezov joldastyng búdan dәl 15 jyl búryn júrtshylyqqa bergen uәdesi, aitqan sózi, mine, osynday edi. Al, endi M.Áuezov joldastyng osy aitqan sózi men qazirgi naqty isining arasynda qanday baylanys bar? Sózi men isi bir jerden shyghyp otyr ma? Ómir shyndyghyna sensek, M.Áuezov joldastyng sózi men isining arasynda jer men kóktey qayshylyq bar.

Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng Til jәne әdebiyet institutynyng ghylymy qyzmetkerleri professor M.Áuezovting basqaruymen «Qazaq әdebiyetining tarihynyn» birinshi tomynyng qoljazbasyn baspagha әzirlegen. Sóz joq, múny jazugha, әzirleuge kóp uaqyt, kóp enbek sinirilgen, kóp materialdar jinalghan. Biraq, ne payda, múnshalyqty ýlken enbekte qoghamdyq ómirding ózegi – materialdyq óndiristegi qatynastar, ondaghy adam qatynastary, tap kýresteri joq. Sol zamandaghy әdebiyetting qalay shyqqandyghy, qay tapqa qalay qyzmet etkendigi bayandalmaydy. Múnyng ornyna baylardy, nayzanyng úshymen, qamshynyng kýshimen el biylegen biyler men handardy maqtaghan, qazaqtardyng feodaldyq-ru qúrylysyn qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan kez edi dep dәripteytin materialdar bar. Han men qaranyng arasyn ashatyn, ezushi men ezilushining jigin kórsetetin material joq. Professor M.Áuezovting basqaruymen jazylghan «Qazaq әdebiyetining tarihyna» senetin bolsaq, qazaq halqynyng qoghamdyq damuynyng tarihynda eshqanday tap tartysy, eshqanday keritartpa adamdar bolmaghan, qazaqtardyng bәri ózining tuysynan-aq, jaratylysynan-aq kemenger, aqylgói, jalpy halyq ataulynyng múnyn, jyryn jyrlaushy qayratker bolghan siyaqty. Áriyne, múnyng bәri tarihy shyndyqtan kórine kózge aua jayylghandyq ekendigi, qazaq baylary men feodaldarynyng soyyly astynda ghasyrlar boyy auyr ómir sýrgen enbekshilerdi kórmegendik ekeni ózinen ózi týsinikti.

Professor M.Áuezovting kóp jyldar boyy kótermelep ósirgen «ghalymdarynyn» biri, Til jәne әdebiyet institutynyng búrynghy diyrektory E.Ismaiylov Úly Otan soghysynyng dәl aldynda «Ádebiyet teoriyasy» degen kitap jazady. Ysmaiylov búl kitabynda nemis mәdeniyetin maqtap, ony dýnie jýzindegi mәdeniyetting shyny degenge deyin aparyp juyqtatyp qoyady. Nemis-fashist iydeologiyasynyng arghy atasy, naghyz baryp túrghan reaksioner Nissheni de dәriptep, qúlshylyq kórsetedi. Mine, osynyng barlyghyna qaramastan, professor M.Áuezov Ismaiylovty qamqorlyghyna alyp, onyng qoqys kitabyna ózi redaktor bolyp, basyp shyghartady.

Úly Otan soghysy kezinde keybir jazushylar shyn ómirdi, bizding qoghamdyq qúrylystyng qaynap jatqan ómirin dúrys, realistik jolmen kórsetuding ornyna, handardy, baylardy, tórelerdi dәripteytin shygharmalar jasady. Sonday jazushylardyng biri Á.Tәjibaev joldas «Jomart kilem», «Kóterilgen kýmbez», «Biz qazaqtarmyz» degen piesalar jazyp qazaq sovet әdebiyetine belgili burjuaziyalyq simvolizmdi әkeldi. Bizding sovet halqynyng iydeologiyasyna jat múnday ziyandy nәrselerding qazaq sovet әdebiyetinde oryn aluyna, eng aldymen M.Áuezov joldas «qolqabysyn» tiygizedi. Ol 1945 jyly ortalyqta shyghatyn «Ádebiyet gazetinde» basylghan maqalasynda Á.Tәjibaev joldastyng búl ziyandy, ústamsyz shygharmalaryn jalghan týrinde kókke kótere maqtady.

Professor M.Áuezov joldas kópten beri-aq joghary dәrejeli oqu oryndarynda sabaq berip, jas ghylymy kadrlar dayarlau isine aralasyp keledi. Talay aspiranttar men studentter M.Áuezov joldastyng basqaruymen ghylymy enbekter, dissertasiya jazyp jýr. Biraq, ne payda, osynday qasiyetti iste M.Áuezov joldas bizding iydeologiyamyzgha jat, ziyan keltiretin isterge keyde kórine kózge jol berip jýr. Til jәne әdebiyet institutynyng ghylymy qyzmetkeri Á.Qonyratbaev «Ghashyqtyq jyr» degen taqyrypta filologiya ghylymynyng kandidaty degen ghylymy ataq alu ýshin dissertasiya jazady. Á.Qonyratbaev búl enbeginde M.Áuezovting eski uaqytta jazylghan qate, últshyldyq túrghydan qaralyp jazylghan enbekterin paydalanady, 1922 jyly «Sholpan» jurnalynda basylghan «Qazaq әdebiyetting qazirdegi hali» degen ziyandy maqalany keybir jerlerde negizge alady, dәripteydi. Al, M.Áuezov joldas búl maqalasy jóninde ózi búdan dәl on bes jyl búryn:

«Ásirese qazaq әdebiyetining revolusiyadan búryn damu joldary turaly «Sholpan» jurnalynda jazylghan búrynghy ózimning iydeologiyalyq ziyandy pikirlerimning revolusiyalyq qogham júrtshylyghynyng tilegine mýldem say kelmeytindigin basa aitamyn»,– dep jazghan edi.

Sirә, múnysy M.Áuezov joldastyng esinen shyghyp ketken bolar. Sondyqtan da Á.Qonyratbaevqa júmghan auyzyn ashpastan, onyng dissertasiyasyna múnday bagha beredi:

«Qazaqstanda әdebiyet ghylymyn damytudaghy búl enbekting ýshinshi bir jaqsy jaghy – avtor әdebiyet zertteuining mindeti men maqsatyn markstin-lenindik negizde týsinip, shygharmanyng mazmúny men formasyn bir negizde taldaudyng әdisin qoldanghan».

Al, Qonyratbaevtyng búl enbeginde, M.Áuezov joldas jazyp otyrghanday, eshqanday marksistik-lenindik úghymnyng joq ekendigi, múnyng marksistik-lenindik әdebiyetpen ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyny júrtqa mәlim.

Til jәne әdebiyet institutynyng ekinshi bir ghylymy qyzmetkeri Á.Mametova joldas «Qazaqtyng sheshen biylerining sózderi» degen taqyrypta kandidattyq dissertasiya jazdy. Múnyng da tolyp jatqan óreskel tarihi, sayasy qateleri boldy, biylerdin, olardyng sózderining әleumettik mәnin býrkedi, by ataulynyng bәrin dәriptedi, sóitip tariyhqa kórine kózge qiyanat jasady. Osylardyng barlyghyn kóre-túra, M.Áuezov joldas búl «enbekti» jerge syighyzbay maqtaydy, qazaq әdebiyetining tarihynda búryn-sondy múnday zertteu bolghan emes, múnyng ózi bir ýlken tabys, eshbir mini joq enbek dep maqtau qaghaz beredi.

Aqyrynda professor M.Áuezov joldastyng songhy kezde teoriya jýzinde de, praktika jýzinde de qoldanyp jýrgen teris pikirleri Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng birinshi sessiyasynda jasaghan «Qazaq әdebiyetining tarihyn zertteu problemalary» degen bayandamasynda әbden shumaqtalyp, bir qalypqa salynyp, ózining shynyna shyghady. Professor M.Áuezov joldas búl bayandamasynda salghan jerden:

«Qazaq halqy ótken zamanda materialdyq mәdeniyetten jarytyp, qúndy derlik esh nәrse jasaghan joq, biraq onyng esesine ruhany mәdeniyetten asqar tauday alyp, qúndy múra jasap qaldyrdy, atap aitqanda, óte bay foliklor (auyz әdebiyeti) men jazba әdebiyetin jasap qaldyrdy»,– dedi.

Eger M.Áuezov joldastyng búl qaghidasyn, ashqan janalyghyn teoriya tiline audarsaq: iydeologiyalyq qondyrmany, әdebiyetti materialdyq negizinen, qoghamnyng materialdyq ómirining jaghdaylarynan aulaq, bólip alyp qaraghandyq bolyp tabylady. Basqasha aitqanda, múnyng ózi tarihty materialistik týrde týsinuimen ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn naghyz baryp túrghan iydealistik úghym, marksizm-leninizm ghylymynyng qaghidalaryna qayshy keletin teris pikir bolyp tabylady. Ol ózining osy bayandamasynda:

«19 ghasyrdyng әdebiyetinde sonshalyqty mol boldy. IYdeyalardyn, izdenushilikterdin, olardyng shygharmalarynyng tarihy baghyttarynyng týrleri óte-móte kóp, aluan-aluan boldy. Múnday tamasha ólenderdi tughyzghan jәne kuәsi bolghan sary dala men asqar bel taular, bos jatqan Arqanyng dalasy, Balqashtyn, Syrdariyanyn, Araldyng qamysty jaghalaulary, Altay men Alataudyng qarly asu belderi...» taghysyn-taghylar jәne taghy sondaylar – deydi.

M.Áuezov joldastyng búl jerde qúr maghynasyz sózge salynyp ketkendigin bylay qoyghanda, búrynghy kezde halyqqa ruhany mәdeniyetting molshylyghy degenge әkelip tireytin teris pikiri bar. M.Áuezov joldastyng búl pikirining óte-móte qateligi jәne ziyandylyghy sol – ne feodalizm túsynda, ne kapitalizm túsynda jalpy búqaralyq, halyqtyq ruhany mәdeniyetting molshylyghy bolghan emes jәne boluy da mýmkin emes. Taptyq qoghamdarda ýstemdik etushi, biraq keri ketushi taptar iydeologiyasy qogham(dyq) ghylymda(rdyn) iskusstvo, әdebiyet siyaqty týrlerining damuyn tejep otyrady, tek ózderining mýddelerine qayshy kelmeytin týrlerin ghana damytyp otyrady. Demek, taptyq qoghamdardaghy ýstemdik etushi iydeologiya, әdebiyet, iskusstvo ýstemdik etushi tap – baylar men feodaldar ýshin qyzmet etedi. Biraq búl faktini, búl talasugha mýmkin emes jaghdaydy professor M.Áuezov joldas búrynda ashyp aitqan emes, qazirde eshbir ashyp aitqysy kelmeydi.

Professor M.Áuezov joldastyng qazaq әdebiyetining tarihyn qalay zertteu kerek ekendigi jóninde ghylymgha qosqan «janalyqtary», әdebiyetpen shúghyldanyp jýrgen jәne bolashaqta shúghyldanatyn bizding sansyz kóp jastarymyzgha, jas ghalymdarymyzgha «aqyly», kórsetken «joldary» osylay keledi.

Ol-ol ma, qazaq әdebiyetining tarihyn zertteuding problemalaryn bastan ayaq tegis surettep kelip, professor M. Áuezov bylay deydi:

«Biz, sovet әdebiyetshileri, Marks-Engels-Leniyn-Stalin ghylymynyng eng dúrys, naghyz ghylymy metodologiyasymen qarulanghan adamdarmyz. Biz qazaq әdebiyetining tarihyn osy әdispen naghyz ghylymy týrde zertteuimiz kerek, tarihiy-әdeby prosesti búrmalaugha, búrugha jol bermeuimiz kerek».

Dau joq, eshbir qatesiz aitylghan. Biraq Áuezov joldas sóz jýzinde osylay dese de, is jýzinde múny qoldanbay keledi.

Sóz joq, professor M.Áuezov joldastyng múnday iri qateleri qazaq әdebiyetining tarihyn jasau isine, qazaq sovet әdebiyetining kýrdeli mәselelerin sheshu isine, enbekshiler júrtshylyghyna, әsirese, jastargha kommunistik tәrbie beru isine teris jaghynan әserin tiygizdi. M.Áuezov joldastyng búl qateleri, eng aldymen qazaq halqynyng basynan keshken búrynghy dәuirlerdi, feodaldyq ru dәuirin dәripteuge, sypyra maqtaugha әkelip soqty. M.Áuezov joldastyng ghylymy enbekterinde de, әdeby shygharmalarynda da ótken zamannyng ýstemdik etken taptarynyng adamdary men isi, salty men minez-qúlqy bayandalady, sóitip naghyz tarih jasaghan adamdardyn, enbekshilerding ókilderi men isi mýldem auyzgha alynbaydy, ne kýngirt qalady. Mine, osynyng saldarynan «tarihi» zertteudin, tarihy faktylardyng nәtiyjesi degenderdi býrkenip, bizding adamdarymyzgha, sovet adamdaryna, qaydaghy bir keritartpa adamdardy, halyqqa jat nәrselerdi әkelip tyqqyshtaydy.

M.Áuezov joldastyng búl qateleri qazaq sovet әdebiyetining naghyz kerek, eng qajetti taqyryptarynan, zamanymyzdyn, sovet halqynyng dәl qazirgi qoyyp otyrghan mәselelerinen qashyqtaugha әkelip soqty. Songhy on bes jyldyng ishinde jazghandarynyng bәri – «Ayman-Sholpan», «Han Kene» piesalarynan bastap, eng songhy jazyp jýrgeni «Abay» romanyna deyin – eski taqyrypqa arnalghan. Búl jyldardyng ishinde jana taqyrypqa arnap jazghan piesalarynyng bir de bireuining sәti týspedi. Óitkeni sovet ómirining shyndyghyn, onyng búrynghy bolghan qoghamdyq-ekonomikalyq qúrylystyng barlyghynan artyq ekenin shyn sózben, jýrekke qonatyn, aqylgha siyatyn sózben nanymdy etip kórsete almady. Sovet adamdarynyng beynesin, isi men kýresin kórkem shygharmada aiqyn ashyp bere almady, yaghni, búl ispen, jana taqyryppen shúghyldanbady, barlyq kýshi men talabyn salmady. Mine, sondyqtan da M.Áuezov joldastyng jana taqyryptan, sovet taqyrybynan búrynghy kezde, búdan on bes – jiyrma jyl búrynghy qashyqtauymen qazirgi kezde qashyqtauynyng arasynda qanday aiyrma bar degen mәsele ózinen ózi tuady.

M.Áuezov joldastyng búl iri qateleri әdebiyet pen ghylymda iydeyasyzdyq pen partiyasyzdyqtyng boluyna, bizding iydeologiyamyzgha jat múnday әreketke qarsy kýresten M.Áuezov joldastyng syrt qaluyna әkelip soqty. M.Áuezov joldas respublikamyzda shyghatyn birneshe әleumettik-sayasi, kórkem әdebiyet jurnaldardyng alqa mýshesi. Múnyng ózi bizding júrtshylyghymyzdyng M.Áuezov joldasqa kórsetken kóp senimderining biri. Biraq ne payda, osy jurnaldardyng betterinde songhy eki-ýsh jyldyng jýzinde iydeya jaghynan ústamsyz, kórkemdik jaghynan qúnsyz bir sypyra materialdar basyldy, keyde tipti adam balasyna paydasy joq, bizding halqymyzdy tәrbiyeleu isine ziyannan basqa payda bermeytin shygharmasymaqtar basylyp jýrdi. Al, M.Áuezov joldas osy siyaqty kemshilikterding barlyghyna tózip, eshbir qynjylmastan otyra berdi. Múnyng barlyghy M.Áuezov joldastyng bizding sovettik iydeologiyamyzdyng taza boluy ýshin jany onsha ashymaytynyn, әdebiyet pen ghylymdaghy bayqalyp jýrgen óreskel qatelerge qarsy shyndap, bilek sybanyp kýreskisi kelmeytinin ghana kórsetedi.

M.Áuezov joldastyng búl iri qateleri bizding qazaq әdebiyeti men qazaq tilining teoriyalyq jәne tarihy mәselelerin sheshude eleuli núqsan keltirip otyr. Qazaq halqynyng sovet ókimetining bolishevikter partiyasynyng M.Áuezov joldasqa ólsheusiz zor, ýlken senim kórsetkeni, múnyng arqasynda M.Áuezov joldastyng sharyqtap ghylym shynyna qaray órlegeni, ýlken abyroy, zor ataqqa ie bolghany júrttyng bәrine mәlim. Sondyqtan da bizding júrtshylyghymyz ghylym men әdebiyetke ózining adal ómirin, barlyq enbegi men isin júmsaghaly otyrghan jas sovet ghylymdary qazaq әdebiyetining teoriyalyq jәne tarihy mәseleleri jóninde keyde, M.Áuezov joldas siyaqty, bilgeni men kórgeni kóp adamdardyng aqylyn súraydy. Sol siyaqty qazaq әdebiyetining tarihymen endi-endi ghana tanysyp, zerttegeli jýrgen basqa últtardyng oqymystylary da kenes, qajetti jәrdem súraydy. Ashyghyn aitu kerek, búl jóninde M.Áuezov joldas óz dәrejesinde, qazaq әdebiyetining tarihyn zertteude marksizm-leninizm ghylymynyng túrghysynan aqyl aitatyn, kenes beretin dәrejede bola almady. Sondyqtan da qazaq әdebiyeti men qazaq tilining keybir teoriyalyq jәne tarihy mәseleleri songhy kezde әbden shatasyp bolghan deuge bolady. Qazirgi kezde auyzsha da, әdebiyet jýzinde de ne tarihy faktorlargha da, ne teoriyagha da sýienbesten qazaq jazba әdebiyeti men әdebi, ghylymi, memlekettik tili búdan bir-eki ghasyr búryn jasaldy desip jýr. Al keybir tarihshylar men әdebiyet synshylary qazaq jazba әdebiyeti men әdebiyet tili búdan seksen jyl, elu jyl búryn jasaldy desip jýr. Endi bireuleri bizding qazaq әdebiyeti men qazaq tilin shyn mәninde jasaghan, kemeline keltirilgen tek bir ghana Abay desip jýr.

Al, eger tariyhqa da, teoriyagha da qiyanat jasaudan aulaq bolyp, aqylgha salyp oy jibersek, qazaq әdebiyeti men qazaq tilining shyghuy jónindegi taralyp jýrgen osy jogharyda aitylghan pikirler de qanday derek, qanday negiz bar? Bizding bayqauymyzsha, búl mәseleler de ýlken shalalyq, ghylymdyq deregi joq, asa ýstirt aitylyp jýrgen, әnsheyin namys qorghaudyn: aty osylay edi ghoy – dep, alypqashty әngimege salynushylyq bar. Áriyne, múnday arzan әngimenin, qúnsyz teoriyanyng ne tariyhqa, ne bizding qazirgi isimizge eshbir paydasy joq ekeni ózinen ózi aiqyn.

Qazaq halqy tútas bir últ bolyp tek ghana Oktyabri sosialistik revolusiyasynan keyin sovet ókimeti tuy astynda birikti. Oghan deyin qazaq halqynda til tútastyghy, jer tútastyghy, ekonomikalyq túrmys tútastyghy bolghan emes. Demek, qazaq halqy Oktyabri revolusiyasyna deyin tútas bir últ bolyp biriguge ýlgire almady. Olay bolsa, qazaq jazba әdebiyeti men әdeby tili búdan ghasyrlar boyy, seksen jyl, elu jyl búryn, Abay zamanynda boldy dep kim kesip aita alady? Búdan, әriyne, qazaq әdebiyeti men qazaq tilining Oktyabri revolusiyasynan búryn tarihy joq, ony zertteuding keregi joq, búlardyng damuyna Abaydyng róli joq degen eshbir maghyna tumaydy.

Osynday alyp qashty, dereksiz әngimelerding qaydan shyghyp jýrgenin zerttep qarasaq, búlardyng tórkini M.Áuezov joldastyng búrynghy últshyldyq qatelerimen úshtasyp jatyr. Búl qate pikirlerdi búryn M.Áuezov joldastyng ashyqtan ashyq aityp ta, jazyp ta jýrgen bolsa, endi búl qate, tipti ziyandy pikirlerdi M.Áuezov joldastan qorek alyp, sonyng tónireginde jýrgen keybir sayaz ghalymdar men әdebiyetshiler toghyz saqqa jýgirtip, taratyp jýr.

Qazaq әdebiyetining tarihyn zertteu men jazuda, qazaq әdebiyetining tarihynan sabaq berude negizge alynyp, qoldanylyp jýrgen professor M.Áuezov joldastyng metodologiyasynyng mәn-jayy, mine, osynday. M.Áuezov joldastyng múnday metodologiyasyn birden bir ghylymy markstik-lenindik metodologiyadan qashyq jatqandyghy, bizding iydeologiya júmysymyzgha ziyan keltirgeni aitpasa da týsinikti.

M.Áuezov joldasqa óz ómirinde bolyp ketken qatelerining barlyq mәnin sóz jýzinde emes, is jýzinde týsinetin uaqyt endi әbden jetken siyaqty. Sonymen qatar, QK(b)P Ortalyq Komiytetining songhy tarihy qaulysynyng barlyq mәnin týsinetin de uaqyt jetti. Ángime kezdeysoq bola qalghan jeke qateler turaly emes, jeke bir әdebiyetshilerding tútas bir teris joldary turaly bolyp otyr.

Sóz joq, professor M.Áuezov joldas búrynghy últshyldyq qatelerining ayaghyna túsau bolyp jýrgen qaldyqtarynan neghúrlym tez qútylsa, solghúrlym onyng ózine de, jalpy isting mýddesi ýshin de óte paydaly bolmaq».

Qazaqstandaghy ghylym salasyndaghy basty baqylaushy akademiktin, qoghamdyq ghylymnyng bas iyedologining búl maqalasy tek onyng ózining ghana emes, kenestik jazalau apparatynyng ýkimi de bolatyn. Aragha tórt jyl salyp baryp osynda aitylghan әr eskertpe sayasi, iydeologiyalyq, últshyl, burjauaziyalyq óreskel qatelikter men búrmalaushylyqtar retinde aiyptau qorytyndysyna ainalyp, әr abzastaghy pikir jeke mәsele retinde talqygha salyndy. Sondyqtan da sayasattyng aspanda ýiirilgen búltyn alystan tanityn M.Áuezovting janúshyra jantalasuy zandy da edi.

Al búl әngirtayaqtan qútqaratyn adam bireu-aq, ol «halyqtardyng kósemi» Stalinning ghana qolynan keletinin týsindi. Týsindi de «Qazaqstan kenes jazushylar odaghynyng mýshesi jәne Qazaq Ghylym Akademiyasynyng tolyq mýshesi Múhtar Áuezov «BK(b)P Ortalyq Komiytetine, Stalinge» janayqayyn jetkizuge úmtyldy. Ol «jazushylar men ghalymdardyng әkesine» (M.Áuezov):

«Osy jyldyng 14-nauryz kýni qazaq tilinde shyghatyn respublikalyq «Sosialistik Qazaqstan» gazetining betinde jariyalanghan S.Bәiishevting maghan asa auyr aiyp taqqan maqalasy – mening 30 jyldyq jazushylyq, ghylymiy-zertteu júmysymdy jәne Qazaqstannyng joghary oqu oryndaryndaghy 15 jyldyq pedagogikalyq qyzmetimdi kenes ókimetine qarsy jýieli jәne tabandy týrde jýrgizilgen әreket retinde qaralap shyqty. Búl maqalanyng ózegi – obektivti, qatal talap qoya biletin, bolisheviktik әdil syngha emes, kerisinshe, respublikadaghy bedeldi basylymdaghy jariyalanymynyn, adal kenes jazushysy, mәdeniyet maydanynyng qayratkeri, otanyna berilgen kenes azamaty – mening barlyq әdebiy-ghylymi, qoghamdyq qyzmetime dóreki aiyp taghu arqyly mening barlyq enbegimdi esh ketiruge baghyttaluy – atalghan maqalanyng tapsyrysty maqsat kózdep, tabalau (gluboko oskorbiytelinyi) túrghysynda jazylghandyghyn aiqyndap beredi. Mening qyzmetim men jeke basyma qatysty múnday әperbaqan jәne qatygez talqygha (raspravoy) boysynghym kelmese de, oghan qanday da bir resmy jolmen jauap beruding mýmkindigi bolmaghandyqtan da, dәl osynday shekten shyqqan jankeshudi basynan ótkizgen partiya mýshelerimen, men siyaqty partiyada joq qyzmetkerlerding sizge jýginetini siyaqty, men de tek Sizding jeke ózinizge jýginip otyrmyn.

Men Sizge, eng әdil jәne eng jogharghy sot, kenes jazushylarynyn, kenes ghalymdarynyng әkesi retinde jýgine otyryp, mening enbegimning baghasyn jәne mәdeniyet maydanynyng qarapayym qyzmetkeri degen atymdy qalpyna keltiruge, sóitip, ózimning kenestik otanymnyng mýddesi ýshin qalypty júmys isteuge kómektesuinizdi ótinemin.

Mening enbekterimning nәtiyjesin baghalay otyryp ýkimet meni 1945 jyly Enbek Qyzyl Tu ordenimen marapattady, al 1946 jyly Qazaq Ghylym akademiyasy qúrylghan kezde meni Akademiyanyng tolyq mýshesi jәne Prezidium mýshesi etip saylady.

Úzaq jyldarghy mening qyzmet jolym ózining úzyna boyynda iydeyalogiyalyq-sayasi, kórkemdik-ghylymy túrghydan baghalaghanda onyng barlyq belesinde minsiz boldy dey almaymyn.

Qysqasha aitqanda, men: Qazaqstandaghy barlyq mәdeniyet maydanynyng jetekshisi (sayasiy-últshyl búrmalaushylyqtyng úiymdastyrushysy – T.J.) retinde aiyptalyp otyrmyn, dәlirek aitsam, Ábdihalyqov joldastyn, QK(b)P Ortalyq Komiytetining hatshysynyng mәdeniyet maydanynda jibergen iydeologiyalyq qateleri maghan – partiyada joq jazushy, ghalymgha audarylyp sap otyr, óitkeni, eshqanday pikir talastyrmastan, qarsy pikir bildiruge mýmkindik bermesten adamgha jala jabu op-onay, onyng ýstine, últshyldyq ómir tarihy bar adamdy kez-kelgen sәtte kez-kelgen jalghan jalamen (v lubyh smertnyh grehah) aiyptau týkke túrmaydy.

Osynday baghytty ústanghan boluy kerek, mening barlyq shygharmalarymdy, onyng ishinde kenestik taqyrypqa arnalghan piesalarymdy, Bәiishev bir-aq sózben, manyzsyz maghlúmat retinde joqqa shyghara salypty. Al, anyghynda, osy Bәiishev joldastyng ózi 1938 jyly «Sosialistik Qazaqstannyn» redaktory kezinde 1938 jylghy halyq jaularyn әshkerelegen mening «Shekarada» atty piesama bir bet maqala arnaghan bolatyn. Alayda búl piesa kenestik taqyrypqa arnalghan ózge de piesalar siyaqty sahnada úzaq túraqtaghan joq...

Tanqalarlyghy sol, qazaq nemese odaq oqyrmandary tarapynan mening bir shygharmam turaly qanday da bir jaghymdy pikir aityla qalsa boldy, j.Ábdihalyqovtyng maghan degen kózqarasy búzylyp shygha keledi. Sonda onyng kózdegen mýddesi ne? Álde, ol jetekshilik etetin әdebiyet, óner salasynyng mamandary jana tuyndylardy ómirge әkelip, sol arqyly múqym mәdeniyet maydanynyng danqyn kótergenine kinәli me, әlde, әdebiyetting taghdyry ýshin alandaghansyghan syrttayghy jalghan qúqayy ma, mine, osynysy júmbaq, búl mening jeke basym ýshin ghana emes, Qazaqstan әdebiyetinin, ónerining jәne ghylymynyng basym kópshilik mamandary ýshin de júmbaq jayt. Adamnyng jeke basyna qarap enbegine bagha bermey, enbegine qarap adamdy baghalau turaly BK(b)P-nyng әdil talaby – jold. Ábdihalyqovtyng qyzmet talaby men daghdysyna enbegen bolsa kerek. Tipti Shayahmetovting joldastyng bergen baghasyna boysynbau da osy adamnan, osy pighyldan shyghyp otyr, sonyng pikirin maldanghan jold. Bәiishevting maqalasy mening bayaghyda ótip ketken, enbek jolymdaghy eskirgen ómirimdi qayta janghyrtyp, mening barlyq qyzmetimdi syngha alyp otyr.

Qalyptasqan osynday kýrdeli jaghdaygha baylanysty men Sizden: meni osynday qiyn jaghdaygha dushar etip, enbegimdi esh ketirgen, sharasyz túiyqqa tiregen jaghdaygha nazarynyzdy audarudy ótinemin»,–dep ýmittene shaghyndy.

Búl hattyng qanday nәtiyje bergeni bizge beymәlim. Sol tústa Ortalyq Komiytetting tarapynan M.Áuezovti ózgelerden derbes ajyratyp, daralay synap, tobyrdan bólip alu turaly pәrmendi jarlyq bolsa kerek. Áriyne, múnda aldynghy tarauda aitylghan ýsh toptyng enbegi erekshe. Pәlenshe men týgenshelerding kýndelikti sypsyny ýlken pikir retinde qorytylyp, jazalau sayasatynyng qúralyna ainaldy.

(Jalghasy bar)

Abai.kz