10.

قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1947 جىلعى 21 قاڭتارداعى «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر تۋرالى» قاۋلىسىنا وراي اكادەميك ساقتاعان بايىشەۆتىڭ «پروفەسسور م.اۋەزوۆ وتكەننىڭ شىرماۋىندا» اتتى اشكەرەلەۋشى ماقالاسى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 14 ناۋرىز كۇنگى سانىندا  جاريالاندى. بۇل ماقالانىڭ بىرىڭعاي جۇيەلى تۇردە نىعىزدالىپ، ايىپ تاعۋعا قۇرىلعاندىعى سونداي، ودان ىرىكتەپ سىلتەمە الۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەستەي جانە مۇندا م.اۋەزوۆكە وسى ۋاقىتقا دەيىن تاعىلىپ كەلگەن، الداعى ۋاقىتتا «اششى سىباعا» بولىپ تارتىلاتىن «ءومىر ءدامىنىڭ» تالقىسى سىزىلىپ بەرىلگەندىكتەن دە، ونى ءبولىپ، جارماي تۇتاس بەرۋدى ءجون كوردىك. نەگىزگى ماقساتىمىز الاش يدەياسىنىڭ جانىشتالۋىن دەرەكتەر مەن قۇجاتتار ارقىلى اشكەرەلەۋ بولعاندىقتان دا، بۇل ەركىندىگىمىزدى زيالى دا اڭعارلى وقىرمان تۇسىنەر دەگەن ۇمىتتەمىز. سونىمەن...

س.بايىشەۆ، «پروفەسسور م. اۋەزوۆ وتكەندەگى قاتەلەرىنىڭ شىرماۋىندا»: «قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى جاقىندا عانا «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنداعى ساياسي ورەسكەل قاتەلەر تۋرالى» ارناۋلى قاۋلى الدى. بۇل قاۋلىدا ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ يدەولوگيا جۇمىسىنداعى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر جونىندە ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ نەگىزىنەن اۋا جايىلعاندىعى اتاپ كورسەتىلدى.

10.

قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1947 جىلعى 21 قاڭتارداعى «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر تۋرالى» قاۋلىسىنا وراي اكادەميك ساقتاعان بايىشەۆتىڭ «پروفەسسور م.اۋەزوۆ وتكەننىڭ شىرماۋىندا» اتتى اشكەرەلەۋشى ماقالاسى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 14 ناۋرىز كۇنگى سانىندا  جاريالاندى. بۇل ماقالانىڭ بىرىڭعاي جۇيەلى تۇردە نىعىزدالىپ، ايىپ تاعۋعا قۇرىلعاندىعى سونداي، ودان ىرىكتەپ سىلتەمە الۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەستەي جانە مۇندا م.اۋەزوۆكە وسى ۋاقىتقا دەيىن تاعىلىپ كەلگەن، الداعى ۋاقىتتا «اششى سىباعا» بولىپ تارتىلاتىن «ءومىر ءدامىنىڭ» تالقىسى سىزىلىپ بەرىلگەندىكتەن دە، ونى ءبولىپ، جارماي تۇتاس بەرۋدى ءجون كوردىك. نەگىزگى ماقساتىمىز الاش يدەياسىنىڭ جانىشتالۋىن دەرەكتەر مەن قۇجاتتار ارقىلى اشكەرەلەۋ بولعاندىقتان دا، بۇل ەركىندىگىمىزدى زيالى دا اڭعارلى وقىرمان تۇسىنەر دەگەن ۇمىتتەمىز. سونىمەن...

س.بايىشەۆ، «پروفەسسور م. اۋەزوۆ وتكەندەگى قاتەلەرىنىڭ شىرماۋىندا»: «قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى جاقىندا عانا «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنداعى ساياسي ورەسكەل قاتەلەر تۋرالى» ارناۋلى قاۋلى الدى. بۇل قاۋلىدا ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ يدەولوگيا جۇمىسىنداعى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر جونىندە ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ نەگىزىنەن اۋا جايىلعاندىعى اتاپ كورسەتىلدى.

ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنداعى ورىن العان سوراقى ساياسي قاتەلەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتار قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ بەلدى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداستىڭ دا باسىندا، ونىڭ ادەبيەت جونىندەگى عىلىمي ەڭبەكتەرىندە بار. مىسالى، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن تەرىس جولمەن پىشكەن، تەرىس جولمەن جازۋعا جوبالاعان، «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» سوراقى ساياسي قاتەلەرمەن جازىلعان ءبىرىنشى تومىن باسقارىپ، رەداكتسيالاعان پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداس بولادى.

ولاي بولسا، پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداستىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ مەن جازۋداعى باستى قاتەلەرى قانداي؟

بىرىنشىدەن، پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداس قازاق ادەبيەتىنىڭ رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى تاريحىن زەرتتەۋدە ادەبيەتتى تەك ءتۇر-تۇرىنە، سالا-سالالارىنا عانا بولۋمەن تىندى، بەلگىلى ءبىر ادەبيەتتىك اعىمىن، اسىرەسە، اۋىز ادەبيەتىنىڭ الەۋمەتتىك ءمانىن، تاپتىق سىرىن اشپادى. اۋىز ادەبيەتىنە باعا بەرۋدە، وتكەن زاماننىڭ ادەبي مۇرالارىن مەڭگەرۋدە بۇرىنعى قازاق بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلداردىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق تەوريالارىن اشكەرەلەۋ بىلاي تۇرسىن، قايتا سول تەوريالاردىڭ شىرماۋىندا قالىپ قويدى، ال ادەبيەتتىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى جونىندە سول بۋرجۋازياشىل بۇرمالاۋشىلاردىڭ سالعان جولىمەن، باسقان ىزىمەن ءجۇرىپ وتىردى.

ەكىنشىدەن، پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداس قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ مەن جازۋدا ونىڭ الەۋمەتتىك ءمانىن اشىپ كورسەتپەۋى بىلاي تۇرسىن، يسكۋسستۆو اتاۋلىنىڭ ءبارى، ونىڭ ىشىندە كوركەم ادەبيەت بەلگىلى ءبىر قوعامدىق زاماننىڭ بەل بالاسى بولىپ تابىلادى، تاپتىق قوعامداردىڭ بارلىعىندا دا يدەيالىق، مادەني ءومىر تاپ كۇرەسىنىڭ نەگىزىنە سۇيەنىپ وتىرادى، تاپتىق قوعامدا جالپى ادام بالاسىنا بىردەي تاپتان تىس يدەولوگيا بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ كورسەتكەن ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمىنىڭ ەرەجەسىن ۇمىتتى. يدەولوگيا، اتاپ ايتقاندا كوركەم ادەبيەتتىڭ دامۋ زاڭدارى يدەولوگيانىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن قايداعى ءبىر ىشكى زاڭدارىنان ەمەس، ماتەريالدىق ءوندىرىستىڭ جالپى زاڭىنان، تاپ تارتىسىنىڭ جالپى زاڭدارىنان تۋاتىندىعىن مۇلدەم ۇمىتقان.

ۇشىنشىدەن، پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداس وسىنداي قاتە كوزقاراستىڭ ناتيجەسىندە وتكەن زاماننان قالعان ادەبي مۇرالاردىڭ بارلىعىن جالپى حالىق مۇراسى، ال وتكەن كەزدە بولعان قايراتكەرلەردىڭ ءبارىن حالىق قايراتكەرلەرى دەپ تانىعان. ولاردىڭ تاريحتا اتقارعان قىزمەتىن ءبىر جاقتى، تەك جاقسى جاعىنان عانا الىپ قاراعان، كەيبىر كەزدەردە ولاردىڭ رەاكتسيالىق جولعا، يدەولوگياعا اۋىتقىعاندارىن بۇركەپ وتكەن. سوندىقتان قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا اتى ىلىنگەندەردىڭ ءبارىن زامانىنان ءبولىپ الىپ قاراپ، حالىق قامقورشىسى، ۇلت جوعىن جوقتاۋشى دەپ كورسەتكەن.

تورتىنشىدەن، پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداس ەسكى ءومىردىڭ، ەسكى تاقىرىپتاردىڭ اۋەنىنە ءتۇسىپ كەتىپ، جاڭا ومىردەن، سوۆەت ءومىرى مەن شىندىعىنان قول ۇزگەن. مۇنىسى، سايىپ كەلگەندە، قازاق ادەبيەتى مەن قازاق مادەنيەتىن شىن مانىسىندە وركەندەتكەن وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنىڭ، سوۆەت قوعامىنىڭ ءرولى مەن ماڭىزىن ەلەمەۋگە اكەلىپ سوقتى. ىلعي مادەنيەت مايدانىندا ىستەپ كەلە جاتقان م.اۋەزوۆ جولداستىڭ شيرەك عاسىردان اسا ۋاقىت ءومىر ءسۇرىپ، وركەندەپ كەلە جاتقان قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ تاريحي جولىن زەرتتەۋگە ارناپ قالام تۇرتپەۋى دە جوعارعى ايتىلعان نەگىزگى قاتەلەرىنە بايلانىستى.

پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداستىڭ قازىرگى ەڭبەكتەرىندە بولىپ وتىرعان وسى ءىرى قاتەلەر بىلمەستىكتەن نەمەسە كەزدەيسوق بولا قالعان جاڭا قاتەلەر مە؟ جوق، ولاي ەمەس. بۇلاردىڭ تامىرى م.اۋەزوۆ جولداستىڭ باسىندا بولىپ وتكەن بۇرىنعى كەزدەگى ۇلتشىلدىق ءىرى قاتەلەرىمەن جالعاسىپ جاتىر. م.اۋەزوۆ جولداستىڭ وكتيابر رەۆوليۋتسياسى كەزىندەگى دە، ودان كەيىنگى كەزدەگى دە، ياعني، قازاق سوۆەت ادەبيەتىنە كەلىپ قوسىلعانعا دەيىنگى ادەبيەت ماسەلەسىندە مەيلىنشە اداسۋى، ءومىرى بىتكەن قازاق بۋرجۋازياسىنىڭ يدەولوگى بولعانى، قازاق بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلداردىڭ توبىندا بولىپ، كوپكە دەيىن جاس قازاق سوۆەت ادەبيەتىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزگەنى ەكىنىڭ بىرىنە ايان بولاتىن. م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇل قاتەلەرىنە بۇكىل قازاقستان جۇرتشىلىعى كەزىندە ءوزىنىڭ ءادىل باعاسىن بەرگەن بولاتىن. سوندىقتان دا م.اۋەزوۆ جولداس قازاقستان جۇرتشىلىعىنا ارناپ، اشىق جازعان حاتىندا ءوز باسىنداعى بارلىق قاتەلەرىن مويىنداپ، بىلاي دەپ جازعان ەدى.

«الاشورداشىل باعىتتا بولعان جازۋشىلار سياقتى مەن دە بۇرىنعى كەزدە دە، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى كەزىندە دە قازاق اۋىلىنىڭ بايلارى مەن فەودالدارىنىڭ مۇددەلەرىن، تىلەكتەرىن يدەولوگيا جاعىنان جاقتاۋشىسى بولدىم. وسى جاعدايىما سايكەس الەۋمەتتىك قۇرىلىستاردى جانە يدەولوگيالىق قوندىرمالاردىڭ الۋان-الۋان تۇرلەرىنىڭ ءمانىن تۇسىنۋدە ۇزاق ۋاقىت نەگىزسىز، زياندى يدەاليستىك نەگىزدە قالىپ كەلدىم. ادەبيەت الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرمىستان اۋلاق، توماعا-تۇيىق بولادى، ادەبيەتتىڭ ءمانى دە، اتقاراتىن قىزمەتى دە بۇلاردان اۋلاق بولادى دەگەن تەرىس، قاتە پىكىردى جاقتاپ كەلدىم. اقىرىندا ادەبيەتتىڭ بۇكىل مەملەكەت سيستەماسىنا جانە ونىڭ ساياساتىنا باعىنىشتى رول اتقاراتىندىعى تۋرالى بىردەن-ءبىر ماركستىك-لەنيندىك انىقتامالاردى ەلەمەي جانە كوپ ۋاقىت تۇسىنبەي كەلدىم. وسىنداي عىلمي جاعىنان دەرەكسىز، تاريحي جاعىنان قاتە يدەولوگيالىق باعىتتارىمنىڭ ءبارى قازىردىڭ وزىندە-اق اياۋسىز سوققى كوردى، بۇلاردىڭ بارلىعىن تاريح تەرىسكە شىعاردى دەپ ەسەپتەيمىن».

م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇدان ءدال 15 جىل بۇرىن جۇرتشىلىققا بەرگەن ۋادەسى، ايتقان ءسوزى، مىنە، وسىنداي ەدى. ال، ەندى م.اۋەزوۆ جولداستىڭ وسى ايتقان ءسوزى مەن قازىرگى ناقتى ءىسىنىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟ ءسوزى مەن ءىسى ءبىر جەردەن شىعىپ وتىر ما؟ ءومىر شىندىعىنا سەنسەك، م.اۋەزوۆ جولداستىڭ ءسوزى مەن ءىسىنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي قايشىلىق بار.

قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى پروفەسسور م.اۋەزوۆتىڭ باسقارۋىمەن «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومىنىڭ قولجازباسىن باسپاعا ازىرلەگەن. ءسوز جوق، مۇنى جازۋعا، ازىرلەۋگە كوپ ۋاقىت، كوپ ەڭبەك سىڭىرىلگەن، كوپ ماتەريالدار جينالعان. بىراق، نە پايدا، مۇنشالىقتى ۇلكەن ەڭبەكتە قوعامدىق ءومىردىڭ وزەگى – ماتەريالدىق وندىرىستەگى قاتىناستار، ونداعى ادام قاتىناستارى، تاپ كۇرەستەرى جوق. سول زامانداعى ادەبيەتتىڭ قالاي شىققاندىعى، قاي تاپقا قالاي قىزمەت ەتكەندىگى باياندالمايدى. مۇنىڭ ورنىنا بايلاردى، نايزانىڭ ۇشىمەن، قامشىنىڭ كۇشىمەن ەل بيلەگەن بيلەر مەن حانداردى ماقتاعان، قازاقتاردىڭ فەودالدىق-رۋ قۇرىلىسىن قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان كەز ەدى دەپ دارىپتەيتىن ماتەريالدار بار. حان مەن قارانىڭ اراسىن اشاتىن، ەزۋشى مەن ەزىلۋشىنىڭ جىگىن كورسەتەتىن ماتەريال جوق. پروفەسسور م.اۋەزوۆتىڭ باسقارۋىمەن جازىلعان «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا» سەنەتىن بولساق، قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق دامۋىنىڭ تاريحىندا ەشقانداي تاپ تارتىسى، ەشقانداي كەرىتارتپا ادامدار بولماعان، قازاقتاردىڭ ءبارى ءوزىنىڭ تۋىسىنان-اق، جاراتىلىسىنان-اق كەمەڭگەر، اقىلگوي، جالپى حالىق اتاۋلىنىڭ مۇڭىن، جىرىن جىرلاۋشى قايراتكەر بولعان سياقتى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى تاريحي شىندىقتان كورىنە كوزگە اۋا جايىلعاندىق ەكەندىگى، قازاق بايلارى مەن فەودالدارىنىڭ سويىلى استىندا عاسىرلار بويى اۋىر ءومىر سۇرگەن ەڭبەكشىلەردى كورمەگەندىك ەكەنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى.

پروفەسسور م.اۋەزوۆتىڭ كوپ جىلدار بويى كوتەرمەلەپ وسىرگەن «عالىمدارىنىڭ» ءبىرى، ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ بۇرىڭعى ديرەكتورى ە.يسمايىلوۆ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ءدال الدىندا «ادەبيەت تەورياسى» دەگەن كىتاپ جازادى. ىسمايىلوۆ بۇل كىتابىندا نەمىس مادەنيەتىن ماقتاپ، ونى دۇنيە جۇزىندەگى مادەنيەتتىڭ شىڭى دەگەنگە دەيىن اپارىپ جۋىقتاتىپ قويادى. نەمىس-فاشيست يدەولوگياسىنىڭ ارعى اتاسى، ناعىز بارىپ تۇرعان رەاكتسيونەر نيتسشەنى دە دارىپتەپ، قۇلشىلىق كورسەتەدى. مىنە، وسىنىڭ بارلىعىنا قاراماستان، پروفەسسور م.اۋەزوۆ يسمايىلوۆتى قامقورلىعىنا الىپ، ونىڭ قوقىس كىتابىنا ءوزى رەداكتور بولىپ، باسىپ شىعارتادى.

ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە كەيبىر جازۋشىلار شىن ءومىردى، ءبىزدىڭ قوعامدىق قۇرىلىستىڭ قايناپ جاتقان ءومىرىن دۇرىس، رەاليستىك جولمەن كورسەتۋدىڭ ورنىنا، حانداردى، بايلاردى، تورەلەردى دارىپتەيتىن شىعارمالار جاسادى. سونداي جازۋشىلاردىڭ ءبىرى ءا.تاجىباەۆ جولداس «جومارت كىلەم»، «كوتەرىلگەن كۇمبەز»، «ءبىز قازاقتارمىز» دەگەن پەسالار جازىپ قازاق سوۆەت ادەبيەتىنە بەلگىلى بۋرجۋازيالىق ءسيمۆوليزمدى اكەلدى. ءبىزدىڭ سوۆەت حالقىنىڭ يدەولوگياسىنا جات مۇنداي زياندى نارسەلەردىڭ قازاق سوۆەت ادەبيەتىندە ورىن الۋىنا، ەڭ الدىمەن م.اۋەزوۆ جولداس «قولقابىسىن» تيگىزەدى. ول 1945 جىلى ورتالىقتا شىعاتىن «ادەبيەت گازەتىندە» باسىلعان ماقالاسىندا ءا.تاجىباەۆ جولداستىڭ بۇل زياندى، ۇستامسىز شىعارمالارىن جالعان تۇرىندە كوككە كوتەرە ماقتادى.

پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداس كوپتەن بەرى-اق جوعارى دارەجەلى وقۋ ورىندارىندا ساباق بەرىپ، جاس عىلىمي كادرلار دايارلاۋ ىسىنە ارالاسىپ كەلەدى. تالاي اسپيرانتتار مەن ستۋدەنتتەر م.اۋەزوۆ جولداستىڭ باسقارۋىمەن عىلىمي ەڭبەكتەر، ديسسەرتاتسيا جازىپ ءجۇر. بىراق، نە پايدا، وسىنداي قاسيەتتى ىستە م.اۋەزوۆ جولداس ءبىزدىڭ يدەولوگيامىزعا جات، زيان كەلتىرەتىن ىستەرگە كەيدە كورىنە كوزگە جول بەرىپ ءجۇر. ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ءا.قوڭىراتباەۆ «عاشىقتىق جىر» دەگەن تاقىرىپتا فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى دەگەن عىلىمي اتاق الۋ ءۇشىن ديسسەرتاتسيا جازادى. ءا.قوڭىراتباەۆ بۇل ەڭبەگىندە م.اۋەزوۆتىڭ ەسكى ۋاقىتتا جازىلعان قاتە، ۇلتشىلدىق تۇرعىدان قارالىپ جازىلعان ەڭبەكتەرىن پايدالانادى، 1922 جىلى «شولپان» جۋرنالىندا باسىلعان «قازاق ادەبيەتتىڭ قازىردەگى ءحالى» دەگەن زياندى ماقالانى كەيبىر جەرلەردە نەگىزگە الادى، دارىپتەيدى. ال، م.اۋەزوۆ جولداس بۇل ماقالاسى جونىندە ءوزى بۇدان ءدال ون بەس جىل بۇرىن:

«اسىرەسە قازاق ادەبيەتىنىڭ رەۆوليۋتسيادان بۇرىن دامۋ جولدارى تۋرالى «شولپان» جۋرنالىندا جازىلعان بۇرىنعى ءوزىمنىڭ يدەولوگيالىق زياندى پىكىرلەرىمنىڭ رەۆوليۋتسيالىق قوعام جۇرتشىلىعىنىڭ تىلەگىنە مۇلدەم ساي كەلمەيتىندىگىن باسا ايتامىن»،– دەپ جازعان ەدى.

ءسىرا، مۇنىسى م.اۋەزوۆ جولداستىڭ ەسىنەن شىعىپ كەتكەن بولار. سوندىقتان دا ءا.قوڭىراتباەۆقا جۇمعان اۋىزىن اشپاستان، ونىڭ ديسسەرتاتسياسىنا مۇنداي باعا بەرەدى:

«قازاقستاندا ادەبيەت عىلىمىن دامىتۋداعى بۇل ەڭبەكتىڭ ءۇشىنشى ءبىر جاقسى جاعى – اۆتور ادەبيەت زەرتتەۋىنىڭ مىندەتى مەن ماقساتىن ماركستىڭ-لەنيندىك نەگىزدە ءتۇسىنىپ، شىعارمانىڭ مازمۇنى مەن فورماسىن ءبىر نەگىزدە تالداۋدىڭ ءادىسىن قولدانعان».

ال، قوڭىراتباەۆتىڭ بۇل ەڭبەگىندە، م.اۋەزوۆ جولداس جازىپ وتىرعانداي، ەشقانداي ماركسيستىك-لەنيندىك ۇعىمنىڭ جوق ەكەندىگى، مۇنىڭ ماركسيستىك-لەنيندىك ادەبيەتپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنى جۇرتقا ءمالىم.

ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ەكىنشى ءبىر عىلىمي قىزمەتكەرى ءا.مامەتوۆا جولداس «قازاقتىڭ شەشەن بيلەرىنىڭ سوزدەرى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جازدى. مۇنىڭ دا تولىپ جاتقان ورەسكەل تاريحي، ساياسي قاتەلەرى بولدى، بيلەردىڭ، ولاردىڭ سوزدەرىنىڭ الەۋمەتتىك ءمانىن بۇركەدى، بي اتاۋلىنىڭ ءبارىن دارىپتەدى، ءسويتىپ تاريحقا كورىنە كوزگە قيانات جاسادى. وسىلاردىڭ بارلىعىن كورە-تۇرا، م.اۋەزوۆ جولداس بۇل «ەڭبەكتى» جەرگە سىيعىزباي ماقتايدى، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى مۇنداي زەرتتەۋ بولعان ەمەس، مۇنىڭ ءوزى ءبىر ۇلكەن تابىس، ەشبىر ءمىنى جوق ەڭبەك دەپ ماقتاۋ قاعاز بەرەدى.

اقىرىندا پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداستىڭ سوڭعى كەزدە تەوريا جۇزىندە دە، پراكتيكا جۇزىندە دە قولدانىپ جۇرگەن تەرىس پىكىرلەرى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىندا جاساعان «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ پروبلەمالارى» دەگەن بايانداماسىندا ابدەن شۋماقتالىپ، ءبىر قالىپقا سالىنىپ، ءوزىنىڭ شىنىنا شىعادى. پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداس بۇل بايانداماسىندا سالعان جەردەن:

«قازاق حالقى وتكەن زاماندا ماتەريالدىق مادەنيەتتەن جارىتىپ، قۇندى دەرلىك ەش نارسە جاساعان جوق، بىراق ونىڭ ەسەسىنە رۋحاني مادەنيەتتەن اسقار تاۋداي الىپ، قۇندى مۇرا جاساپ قالدىردى، اتاپ ايتقاندا، وتە باي فولكلور (اۋىز ادەبيەتى) مەن جازبا ادەبيەتىن جاساپ قالدىردى»،– دەدى.

ەگەر م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇل قاعيداسىن، اشقان جاڭالىعىن تەوريا تىلىنە اۋدارساق: يدەولوگيالىق قوندىرمانى، ادەبيەتتى ماتەريالدىق نەگىزىنەن، قوعامنىڭ ماتەريالدىق ءومىرىنىڭ جاعدايلارىنان اۋلاق، ءبولىپ الىپ قاراعاندىق بولىپ تابىلادى. باسقاشا ايتقاندا، مۇنىڭ ءوزى تاريحتى ماتەرياليستىك تۇردە تۇسىنۋىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ناعىز بارىپ تۇرعان يدەاليستىك ۇعىم، ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمىنىڭ قاعيدالارىنا قايشى كەلەتىن تەرىس پىكىر بولىپ تابىلادى. ول ءوزىنىڭ وسى بايانداماسىندا:

«19 عاسىردىڭ ادەبيەتىندە سونشالىقتى مول بولدى. يدەيالاردىڭ، ىزدەنۋشىلىكتەردىڭ، ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ تاريحي باعىتتارىنىڭ تۇرلەرى وتە-موتە كوپ، الۋان-الۋان بولدى. مۇنداي تاماشا ولەڭدەردى تۋعىزعان جانە كۋاسى بولعان سارى دالا مەن اسقار بەل تاۋلار، بوس جاتقان ارقانىڭ دالاسى، بالقاشتىڭ، سىرداريانىڭ، ارالدىڭ قامىستى جاعالاۋلارى، التاي مەن الاتاۋدىڭ قارلى اسۋ بەلدەرى...» تاعىسىن-تاعىلار جانە تاعى سوندايلار – دەيدى.

م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇل جەردە قۇر ماعىناسىز سوزگە سالىنىپ كەتكەندىگىن بىلاي قويعاندا، بۇرىنعى كەزدە حالىققا رۋحاني مادەنيەتتىڭ مولشىلىعى دەگەنگە اكەلىپ تىرەيتىن تەرىس پىكىرى بار. م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇل پىكىرىنىڭ وتە-موتە قاتەلىگى جانە زياندىلىعى سول – نە فەوداليزم تۇسىندا، نە كاپيتاليزم تۇسىندا جالپى بۇقارالىق، حالىقتىق رۋحاني مادەنيەتتىڭ مولشىلىعى بولعان ەمەس جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. تاپتىق قوعامداردا ۇستەمدىك ەتۋشى، بىراق كەرى كەتۋشى تاپتار يدەولوگياسى قوعام(دىق) عىلىمدا(ردىڭ) يسكۋسستۆو، ادەبيەت سياقتى تۇرلەرىنىڭ دامۋىن تەجەپ وتىرادى، تەك وزدەرىنىڭ مۇددەلەرىنە قايشى كەلمەيتىن تۇرلەرىن عانا دامىتىپ وتىرادى. دەمەك، تاپتىق قوعامدارداعى ۇستەمدىك ەتۋشى يدەولوگيا، ادەبيەت، يسكۋسستۆو ۇستەمدىك ەتۋشى تاپ – بايلار مەن فەودالدار ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. بىراق بۇل فاكتىنى، بۇل تالاسۋعا مۇمكىن ەمەس جاعدايدى پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداس بۇرىندا اشىپ ايتقان ەمەس، قازىردە ەشبىر اشىپ ايتقىسى كەلمەيدى.

پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداستىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن قالاي زەرتتەۋ كەرەك ەكەندىگى جونىندە عىلىمعا قوسقان «جاڭالىقتارى»، ادەبيەتپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن جانە بولاشاقتا شۇعىلداناتىن ءبىزدىڭ سانسىز كوپ جاستارىمىزعا، جاس عالىمدارىمىزعا «اقىلى»، كورسەتكەن «جولدارى» وسىلاي كەلەدى.

ول-ول ما، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدىڭ پروبلەمالارىن باستان اياق تەگىس سۋرەتتەپ كەلىپ، پروفەسسور م. اۋەزوۆ بىلاي دەيدى:

«ءبىز، سوۆەت ادەبيەتشىلەرى، ماركس-ەنگەلس-لەنين-ستالين عىلىمىنىڭ ەڭ دۇرىس، ناعىز عىلىمي مەتودولوگياسىمەن قارۋلانعان ادامدارمىز. ءبىز قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن وسى ادىسپەن ناعىز عىلىمي تۇردە زەرتتەۋىمىز كەرەك، تاريحي-ادەبي پروتسەستى بۇرمالاۋعا، بۇرۋعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك».

داۋ جوق، ەشبىر قاتەسىز ايتىلعان. بىراق اۋەزوۆ جولداس ءسوز جۇزىندە وسىلاي دەسە دە، ءىس جۇزىندە مۇنى قولدانباي كەلەدى.

ءسوز جوق، پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداستىڭ مۇنداي ءىرى قاتەلەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن جاساۋ ىسىنە، قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن شەشۋ ىسىنە، ەڭبەكشىلەر جۇرتشىلىعىنا، اسىرەسە، جاستارعا كوممۋنيستىك تاربيە بەرۋ ىسىنە تەرىس جاعىنان اسەرىن تيگىزدى. م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇل قاتەلەرى، ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن بۇرىڭعى داۋىرلەردى، فەودالدىق رۋ ءداۋىرىن دارىپتەۋگە، سىپىرا ماقتاۋعا اكەلىپ سوقتى. م.اۋەزوۆ جولداستىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە دە، ادەبي شىعارمالارىندا دا وتكەن زاماننىڭ ۇستەمدىك ەتكەن تاپتارىنىڭ ادامدارى مەن ءىسى، سالتى مەن مىنەز-قۇلقى باياندالادى، ءسويتىپ ناعىز تاريح جاساعان ادامداردىڭ، ەڭبەكشىلەردىڭ وكىلدەرى مەن ءىسى مۇلدەم اۋىزعا الىنبايدى، نە كۇڭگىرت قالادى. مىنە، وسىنىڭ سالدارىنان «تاريحي» زەرتتەۋدىڭ، تاريحي فاكتىلاردىڭ ناتيجەسى دەگەندەردى بۇركەنىپ، ءبىزدىڭ ادامدارىمىزعا، سوۆەت ادامدارىنا، قايداعى ءبىر كەرىتارتپا ادامداردى، حالىققا جات نارسەلەردى اكەلىپ تىققىشتايدى.

م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇل قاتەلەرى قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ناعىز كەرەك، ەڭ قاجەتتى تاقىرىپتارىنان، زامانىمىزدىڭ، سوۆەت حالقىنىڭ ءدال قازىرگى قويىپ وتىرعان ماسەلەلەرىنەن قاشىقتاۋعا اكەلىپ سوقتى. سوڭعى ون بەس جىلدىڭ ىشىندە جازعاندارىنىڭ ءبارى – «ايمان-شولپان»، «حان كەنە» پەسالارىنان باستاپ، ەڭ سوڭعى جازىپ جۇرگەنى «اباي» رومانىنا دەيىن – ەسكى تاقىرىپقا ارنالعان. بۇل جىلداردىڭ ىشىندە جاڭا تاقىرىپقا ارناپ جازعان پەسالارىنىڭ ءبىر دە بىرەۋىنىڭ ءساتى تۇسپەدى. ويتكەنى سوۆەت ءومىرىنىڭ شىندىعىن، ونىڭ بۇرىنعى بولعان قوعامدىق-ەكونوميكالىق قۇرىلىستىڭ بارلىعىنان ارتىق ەكەنىن شىن سوزبەن، جۇرەككە قوناتىن، اقىلعا سياتىن سوزبەن نانىمدى ەتىپ كورسەتە المادى. سوۆەت ادامدارىنىڭ بەينەسىن، ءىسى مەن كۇرەسىن كوركەم شىعارمادا ايقىن اشىپ بەرە المادى، ياعني، بۇل ىسپەن، جاڭا تاقىرىپپەن شۇعىلدانبادى، بارلىق كۇشى مەن تالابىن سالمادى. مىنە، سوندىقتان دا م.اۋەزوۆ جولداستىڭ جاڭا تاقىرىپتان، سوۆەت تاقىرىبىنان بۇرىنعى كەزدە، بۇدان ون بەس – جيىرما جىل بۇرىنعى قاشىقتاۋىمەن قازىرگى كەزدە قاشىقتاۋىنىڭ اراسىندا قانداي ايىرما بار دەگەن ماسەلە وزىنەن ءوزى تۋادى.

م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇل ءىرى قاتەلەرى ادەبيەت پەن عىلىمدا يدەياسىزدىق پەن پارتياسىزدىقتىڭ بولۋىنا، ءبىزدىڭ يدەولوگيامىزعا جات مۇنداي ارەكەتكە قارسى كۇرەستەن م.اۋەزوۆ جولداستىڭ سىرت قالۋىنا اكەلىپ سوقتى. م.اۋەزوۆ جولداس رەسپۋبليكامىزدا شىعاتىن بىرنەشە الەۋمەتتىك-ساياسي، كوركەم ادەبيەت جۋرنالداردىڭ القا مۇشەسى. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ جۇرتشىلىعىمىزدىڭ م.اۋەزوۆ جولداسقا كورسەتكەن كوپ سەنىمدەرىنىڭ ءبىرى. بىراق نە پايدا، وسى جۋرنالداردىڭ بەتتەرىندە سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدىڭ جۇزىندە يدەيا جاعىنان ۇستامسىز، كوركەمدىك جاعىنان قۇنسىز ءبىر سىپىرا ماتەريالدار باسىلدى، كەيدە ءتىپتى ادام بالاسىنا پايداسى جوق، ءبىزدىڭ حالقىمىزدى تاربيەلەۋ ىسىنە زياننان باسقا پايدا بەرمەيتىن شىعارماسىماقتار باسىلىپ ءجۇردى. ال، م.اۋەزوۆ جولداس وسى سياقتى كەمشىلىكتەردىڭ بارلىعىنا ءتوزىپ، ەشبىر قىنجىلماستان وتىرا بەردى. مۇنىڭ بارلىعى م.اۋەزوۆ جولداستىڭ ءبىزدىڭ سوۆەتتىك يدەولوگيامىزدىڭ تازا بولۋى ءۇشىن جانى ونشا اشىمايتىنىن، ادەبيەت پەن عىلىمداعى بايقالىپ جۇرگەن ورەسكەل قاتەلەرگە قارسى شىنداپ، بىلەك سىبانىپ كۇرەسكىسى كەلمەيتىنىن عانا كورسەتەدى.

م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇل ءىرى قاتەلەرى ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتى مەن قازاق ءتىلىنىڭ تەوريالىق جانە تاريحي ماسەلەلەرىن شەشۋدە ەلەۋلى نۇقسان كەلتىرىپ وتىر. قازاق حالقىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنىڭ بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ م.اۋەزوۆ جولداسقا ولشەۋسىز زور، ۇلكەن سەنىم كورسەتكەنى، مۇنىڭ ارقاسىندا م.اۋەزوۆ جولداستىڭ شارىقتاپ عىلىم شىڭىنا قاراي ورلەگەنى، ۇلكەن ابىروي، زور اتاققا يە بولعانى جۇرتتىڭ بارىنە ءمالىم. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ جۇرتشىلىعىمىز عىلىم مەن ادەبيەتكە ءوزىنىڭ ادال ءومىرىن، بارلىق ەڭبەگى مەن ءىسىن جۇمساعالى وتىرعان جاس سوۆەت عىلىمدارى قازاق ادەبيەتىنىڭ تەوريالىق جانە تاريحي ماسەلەلەرى جونىندە كەيدە، م.اۋەزوۆ جولداس سياقتى، بىلگەنى مەن كورگەنى كوپ ادامداردىڭ اقىلىن سۇرايدى. سول سياقتى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىمەن ەندى-ەندى عانا تانىسىپ، زەرتتەگەلى جۇرگەن باسقا ۇلتتاردىڭ وقىمىستىلارى دا كەڭەس، قاجەتتى جاردەم سۇرايدى. اشىعىن ايتۋ كەرەك، بۇل جونىندە م.اۋەزوۆ جولداس ءوز دارەجەسىندە، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمىنىڭ تۇرعىسىنان اقىل ايتاتىن، كەڭەس بەرەتىن دارەجەدە بولا المادى. سوندىقتان دا قازاق ادەبيەتى مەن قازاق ءتىلىنىڭ كەيبىر تەوريالىق جانە تاريحي ماسەلەلەرى سوڭعى كەزدە ابدەن شاتاسىپ بولعان دەۋگە بولادى. قازىرگى كەزدە اۋىزشا دا، ادەبيەت جۇزىندە دە نە تاريحي فاكتورلارعا دا، نە تەورياعا دا سۇيەنبەستەن قازاق جازبا ادەبيەتى مەن ادەبي، عىلىمي، مەملەكەتتىك ءتىلى بۇدان ءبىر-ەكى عاسىر بۇرىن جاسالدى دەسىپ ءجۇر. ال كەيبىر تاريحشىلار مەن ادەبيەت سىنشىلارى قازاق جازبا ادەبيەتى مەن ادەبيەت ءتىلى بۇدان سەكسەن جىل، ەلۋ جىل بۇرىن جاسالدى دەسىپ ءجۇر. ەندى بىرەۋلەرى ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتى مەن قازاق ءتىلىن شىن مانىندە جاساعان، كەمەلىنە كەلتىرىلگەن تەك ءبىر عانا اباي دەسىپ ءجۇر.

ال، ەگەر تاريحقا دا، تەورياعا دا قيانات جاساۋدان اۋلاق بولىپ، اقىلعا سالىپ وي جىبەرسەك، قازاق ادەبيەتى مەن قازاق ءتىلىنىڭ شىعۋى جونىندەگى تارالىپ جۇرگەن وسى جوعارىدا ايتىلعان پىكىرلەر دە قانداي دەرەك، قانداي نەگىز بار؟ ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، بۇل ماسەلەلەر دە ۇلكەن شالالىق، عىلىمدىق دەرەگى جوق، اسا ءۇستىرت ايتىلىپ جۇرگەن، انشەيىن نامىس قورعاۋدىڭ: اتى وسىلاي ەدى عوي – دەپ، الىپقاشتى اڭگىمەگە سالىنۋشىلىق بار. ارينە، مۇنداي ارزان اڭگىمەنىڭ، قۇنسىز تەوريانىڭ نە تاريحقا، نە ءبىزدىڭ قازىرگى ىسىمىزگە ەشبىر پايداسى جوق ەكەنى وزىنەن ءوزى ايقىن.

قازاق حالقى تۇتاس ءبىر ۇلت بولىپ تەك عانا وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن سوۆەت وكىمەتى تۋى استىندا بىرىكتى. وعان دەيىن قازاق حالقىندا ءتىل تۇتاستىعى، جەر تۇتاستىعى، ەكونوميكالىق تۇرمىس تۇتاستىعى بولعان ەمەس. دەمەك، قازاق حالقى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن تۇتاس ءبىر ۇلت بولىپ بىرىگۋگە ۇلگىرە المادى. ولاي بولسا، قازاق جازبا ادەبيەتى مەن ادەبي ءتىلى بۇدان عاسىرلار بويى، سەكسەن جىل، ەلۋ جىل بۇرىن، اباي زامانىندا بولدى دەپ كىم كەسىپ ايتا الادى؟ بۇدان، ارينە، قازاق ادەبيەتى مەن قازاق ءتىلىنىڭ وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان بۇرىن تاريحى جوق، ونى زەرتتەۋدىڭ كەرەگى جوق، بۇلاردىڭ دامۋىنا ابايدىڭ ءرولى جوق دەگەن ەشبىر ماعىنا تۋمايدى.

وسىنداي الىپ قاشتى، دەرەكسىز اڭگىمەلەردىڭ قايدان شىعىپ جۇرگەنىن زەرتتەپ قاراساق، بۇلاردىڭ توركىنى م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇرىنعى ۇلتشىلدىق قاتەلەرىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. بۇل قاتە پىكىرلەردى بۇرىن م.اۋەزوۆ جولداستىڭ اشىقتان اشىق ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەن بولسا، ەندى بۇل قاتە، ءتىپتى زياندى پىكىرلەردى م.اۋەزوۆ جولداستان قورەك الىپ، سونىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەن كەيبىر ساياز عالىمدار مەن ادەبيەتشىلەر توعىز ساققا جۇگىرتىپ، تاراتىپ ءجۇر.

قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ مەن جازۋدا، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان ساباق بەرۋدە نەگىزگە الىنىپ، قولدانىلىپ جۇرگەن پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداستىڭ مەتودولوگياسىنىڭ ءمان-جايى، مىنە، وسىنداي. م.اۋەزوۆ جولداستىڭ مۇنداي مەتودولوگياسىن بىردەن ءبىر عىلىمي ماركستىك-لەنيندىك مەتودولوگيادان قاشىق جاتقاندىعى، ءبىزدىڭ يدەولوگيا جۇمىسىمىزعا زيان كەلتىرگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

م.اۋەزوۆ جولداسقا ءوز ومىرىندە بولىپ كەتكەن قاتەلەرىنىڭ بارلىق ءمانىن ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە تۇسىنەتىن ۋاقىت ەندى ابدەن جەتكەن سياقتى. سونىمەن قاتار، قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ سوڭعى تاريحي قاۋلىسىنىڭ بارلىق ءمانىن تۇسىنەتىن دە ۋاقىت جەتتى. اڭگىمە كەزدەيسوق بولا قالعان جەكە قاتەلەر تۋرالى ەمەس، جەكە ءبىر ادەبيەتشىلەردىڭ تۇتاس ءبىر تەرىس جولدارى تۋرالى بولىپ وتىر.

ءسوز جوق، پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداس بۇرىنعى ۇلتشىلدىق قاتەلەرىنىڭ اياعىنا تۇساۋ بولىپ جۇرگەن قالدىقتارىنان نەعۇرلىم تەز قۇتىلسا، سولعۇرلىم ونىڭ وزىنە دە، جالپى ءىستىڭ مۇددەسى ءۇشىن دە وتە پايدالى بولماق».

قازاقستانداعى عىلىم سالاسىنداعى باستى باقىلاۋشى اكادەميكتىڭ، قوعامدىق عىلىمنىڭ باس يەدولوگىنىڭ بۇل ماقالاسى تەك ونىڭ ءوزىنىڭ عانا ەمەس، كەڭەستىك جازالاۋ اپپاراتىنىڭ ۇكىمى دە بولاتىن. اراعا ءتورت جىل سالىپ بارىپ وسىندا ايتىلعان ءار ەسكەرتپە ساياسي، يدەولوگيالىق، ۇلتشىل، بۋرجاۋازيالىق ورەسكەل قاتەلىكتەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتار رەتىندە ايىپتاۋ قورىتىندىسىنا اينالىپ، ءار ابزاتستاعى پىكىر جەكە ماسەلە رەتىندە تالقىعا سالىندى. سوندىقتان دا ساياساتتىڭ اسپاندا ۇيىرىلگەن بۇلتىن الىستان تانيتىن م.اۋەزوۆتىڭ جانۇشىرا جانتالاسۋى زاڭدى دا ەدى.

ال بۇل اڭگىرتاياقتان قۇتقاراتىن ادام بىرەۋ-اق، ول «حالىقتاردىڭ كوسەمى» ءستاليننىڭ عانا قولىنان كەلەتىنىن ءتۇسىندى. ءتۇسىندى دە «قازاقستان كەڭەس جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى جانە قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى مۇحتار اۋەزوۆ «بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە، ستالينگە» جانايقايىن جەتكىزۋگە ۇمتىلدى. ول «جازۋشىلار مەن عالىمداردىڭ اكەسىنە» (م.اۋەزوۆ):

«وسى جىلدىڭ 14-ناۋرىز كۇنى قازاق تىلىندە شىعاتىن رەسپۋبليكالىق «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە جاريالانعان س.بايىشەۆتىڭ ماعان اسا اۋىر ايىپ تاققان ماقالاسى – مەنىڭ 30 جىلدىق جازۋشىلىق، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىمدى جانە قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى 15 جىلدىق پەداگوگيكالىق قىزمەتىمدى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى جۇيەلى جانە تاباندى تۇردە جۇرگىزىلگەن ارەكەت رەتىندە قارالاپ شىقتى. بۇل ماقالانىڭ وزەگى – وبەكتيۆتى، قاتال تالاپ قويا بىلەتىن، بولشەۆيكتىك ءادىل سىنعا ەمەس، كەرىسىنشە، رەسپۋبليكاداعى بەدەلدى باسىلىمداعى جاريالانىمىنىڭ، ادال كەڭەس جازۋشىسى، مادەنيەت مايدانىنىڭ قايراتكەرى، وتانىنا بەرىلگەن كەڭەس ازاماتى – مەنىڭ بارلىق ادەبي-عىلىمي، قوعامدىق قىزمەتىمە دورەكى ايىپ تاعۋ ارقىلى مەنىڭ بارلىق ەڭبەگىمدى ەش كەتىرۋگە باعىتتالۋى – اتالعان ماقالانىڭ تاپسىرىستى ماقسات كوزدەپ، تابالاۋ (گلۋبوكو وسكوربيتەلنىي) تۇرعىسىندا جازىلعاندىعىن ايقىنداپ بەرەدى. مەنىڭ قىزمەتىم مەن جەكە باسىما قاتىستى مۇنداي اپەرباقان جانە قاتىگەز تالقىعا (راسپراۆوي) بويسىنعىم كەلمەسە دە، وعان قانداي دا ءبىر رەسمي جولمەن جاۋاپ بەرۋدىڭ مۇمكىندىگى بولماعاندىقتان دا، ءدال وسىنداي شەكتەن شىققان جانكەشۋدى باسىنان وتكىزگەن پارتيا مۇشەلەرىمەن، مەن سياقتى پارتيادا جوق قىزمەتكەرلەردىڭ سىزگە جۇگىنەتىنى سياقتى، مەن دە تەك ءسىزدىڭ جەكە وزىڭىزگە جۇگىنىپ وتىرمىن.

مەن سىزگە، ەڭ ءادىل جانە ەڭ جوعارعى سوت، كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ، كەڭەس عالىمدارىنىڭ اكەسى رەتىندە جۇگىنە وتىرىپ، مەنىڭ ەڭبەگىمنىڭ باعاسىن جانە مادەنيەت مايدانىنىڭ قاراپايىم قىزمەتكەرى دەگەن اتىمدى قالپىنا كەلتىرۋگە، ءسويتىپ، ءوزىمنىڭ كەڭەستىك وتانىمنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قالىپتى جۇمىس ىستەۋگە كومەكتەسۋىڭىزدى وتىنەمىن.

مەنىڭ ەڭبەكتەرىمنىڭ ناتيجەسىن باعالاي وتىرىپ ۇكىمەت مەنى 1945 جىلى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتادى، ال 1946 جىلى قازاق عىلىم اكادەمياسى قۇرىلعان كەزدە مەنى اكادەميانىڭ تولىق مۇشەسى جانە پرەزيديۋم مۇشەسى ەتىپ سايلادى.

ۇزاق جىلدارعى مەنىڭ قىزمەت جولىم ءوزىنىڭ ۇزىنا بويىندا يدەيالوگيالىق-ساياسي، كوركەمدىك-عىلىمي تۇرعىدان باعالاعاندا ونىڭ بارلىق بەلەسىندە ءمىنسىز بولدى دەي المايمىن.

قىسقاشا ايتقاندا، مەن: قازاقستانداعى بارلىق مادەنيەت مايدانىنىڭ جەتەكشىسى (ساياسي-ۇلتشىل بۇرمالاۋشىلىقتىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى – ت.ج.) رەتىندە ايىپتالىپ وتىرمىن، دالىرەك ايتسام، ابدىحالىقوۆ جولداستىڭ، قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسىنىڭ مادەنيەت مايدانىندا جىبەرگەن يدەولوگيالىق قاتەلەرى ماعان – پارتيادا جوق جازۋشى، عالىمعا اۋدارىلىپ ساپ وتىر، ويتكەنى، ەشقانداي پىكىر تالاستىرماستان، قارسى پىكىر بىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەستەن ادامعا جالا جابۋ وپ-وڭاي، ونىڭ ۇستىنە، ۇلتشىلدىق ءومىر تاريحى بار ادامدى كەز-كەلگەن ساتتە كەز-كەلگەن جالعان جالامەن (ۆ ليۋبىح سمەرتنىح گرەحاح) ايىپتاۋ تۇككە تۇرمايدى.

وسىنداي باعىتتى ۇستانعان بولۋى كەرەك، مەنىڭ بارلىق شىعارمالارىمدى، ونىڭ ىشىندە كەڭەستىك تاقىرىپقا ارنالعان پەسالارىمدى، بايىشەۆ ءبىر-اق سوزبەن، ماڭىزسىز ماعلۇمات رەتىندە جوققا شىعارا سالىپتى. ال، انىعىندا، وسى بايىشەۆ جولداستىڭ ءوزى 1938 جىلى «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» رەداكتورى كەزىندە 1938 جىلعى حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەگەن مەنىڭ «شەكارادا» اتتى پەساما ءبىر بەت ماقالا ارناعان بولاتىن. الايدا بۇل پەسا كەڭەستىك تاقىرىپقا ارنالعان وزگە دە پەسالار سياقتى ساحنادا ۇزاق تۇراقتاعان جوق...

تاڭقالارلىعى سول، قازاق نەمەسە وداق وقىرماندارى تاراپىنان مەنىڭ ءبىر شىعارمام تۋرالى قانداي دا ءبىر جاعىمدى پىكىر ايتىلا قالسا بولدى، ج.ابدىحالىقوۆتىڭ ماعان دەگەن كوزقاراسى بۇزىلىپ شىعا كەلەدى. سوندا ونىڭ كوزدەگەن مۇددەسى نە؟ الدە، ول جەتەكشىلىك ەتەتىن ادەبيەت، ونەر سالاسىنىڭ ماماندارى جاڭا تۋىندىلاردى ومىرگە اكەلىپ، سول ارقىلى مۇقىم مادەنيەت مايدانىنىڭ داڭقىن كوتەرگەنىنە كىنالى مە، الدە، ادەبيەتتىڭ تاعدىرى ءۇشىن الاڭداعانسىعان سىرتتايعى جالعان قۇقايى ما، مىنە، وسىنىسى جۇمباق، بۇل مەنىڭ جەكە باسىم ءۇشىن عانا ەمەس، قازاقستان ادەبيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ جانە عىلىمىنىڭ باسىم كوپشىلىك ماماندارى ءۇشىن دە جۇمباق جايت. ادامنىڭ جەكە باسىنا قاراپ ەڭبەگىنە باعا بەرمەي، ەڭبەگىنە قاراپ ادامدى باعالاۋ تۋرالى بك(ب)پ-نىڭ ءادىل تالابى – جولد. ابدىحالىقوۆتىڭ قىزمەت تالابى مەن داعدىسىنا ەنبەگەن بولسا كەرەك. ءتىپتى شاياحمەتوۆتىڭ جولداستىڭ بەرگەن باعاسىنا بويسىنباۋ دا وسى ادامنان، وسى پيعىلدان شىعىپ وتىر، سونىڭ پىكىرىن مالدانعان جولد. بايىشەۆتىڭ ماقالاسى مەنىڭ باياعىدا ءوتىپ كەتكەن، ەڭبەك جولىمداعى ەسكىرگەن ءومىرىمدى قايتا جاڭعىرتىپ، مەنىڭ بارلىق قىزمەتىمدى سىنعا الىپ وتىر.

قالىپتاسقان وسىنداي كۇردەلى جاعدايعا بايلانىستى مەن سىزدەن: مەنى وسىنداي قيىن جاعدايعا دۋشار ەتىپ، ەڭبەگىمدى ەش كەتىرگەن، شاراسىز تۇيىققا تىرەگەن جاعدايعا نازارىڭىزدى اۋدارۋدى وتىنەمىن»,–دەپ ۇمىتتەنە شاعىندى.

بۇل حاتتىڭ قانداي ناتيجە بەرگەنى بىزگە بەيمالىم. سول تۇستا ورتالىق كوميتەتتىڭ تاراپىنان م.اۋەزوۆتى وزگەلەردەن دەربەس اجىراتىپ، دارالاي سىناپ، توبىردان ءبولىپ الۋ تۋرالى پارمەندى جارلىق بولسا كەرەك. ارينە، مۇندا الدىڭعى تاراۋدا ايتىلعان ءۇش توپتىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. پالەنشە مەن تۇگەنشەلەردىڭ كۇندەلىكتى سىپسىڭى ۇلكەن پىكىر رەتىندە قورىتىلىپ، جازالاۋ ساياساتىنىڭ قۇرالىنا اينالدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz