Kitap jóninde bir auyz sóz

Qazaqta «Jýrgenge jórgem ilinedi» degen sóz bar. Sol sózding rastyghyna taghy da kózim jetti. Oida joqta oljaly boldym. Ónim týgil týsime kirmegen qazynagha tap boldym. Áriyne, at basynday altyn emes, әitkenmen altynynnan bir mysqal da kem emes. Japyraqtay ghana jasyl kitap kórgennen kózime ottay basyldy. Syrtqy múqabasynda dәstýrli Shyghys әlemining әlipti órnegimen «Mәliyke jәne onyng myng bir saualy» degen jazu túr. Eriksiz yqylys audartyp, yntyzar etetindey. «Myng bir týndi» qúnygha oqyp, býrmeli kóilek, sýrmeli kirpik, kózding nebir qúpiyasyna boy aldyrghan bozbala kez, bozym jas aldymnan boz taylaqtay tayrandap óte shyqty… Esimdi jiyar-jimastan kitapqa qol soza berdim.

Búl — 1998 jyldyng jazy bolatyn. Ózbekstandaghy qazaq elshiliginde qyzmet atqaryp jýrgen kezim. Jolsaparlap jýrip Jyzaq shaharynyng qonaqýiine toqtaghanmyn. Keshkilik — auyl-eldi aralap kelgen meni qonaqýy kezekshisi ózbek aghayyndargha tәn sypayylyqpen: «Shәy ishiniz, shól basynyz» dep shaghyn bólmesine shaqyrdy. Shәy ýstinde kózim shalghany — әlgi kitapsha. Jayly jatyr eken.

— Ózimizding Jyzaq baspahanasynan shyqqan, – dedi shoqsha saqaldy, ala shapandy aghayyn, — kimning qaghazgha jazyp, hatqa týsirgeni de belgisiz. Biraq óte qúndy dýniye…

Kitaptyng birinshi betin audaryp, alghysózine kóz jýgirttim.

Kitap jóninde bir auyz sóz

Qazaqta «Jýrgenge jórgem ilinedi» degen sóz bar. Sol sózding rastyghyna taghy da kózim jetti. Oida joqta oljaly boldym. Ónim týgil týsime kirmegen qazynagha tap boldym. Áriyne, at basynday altyn emes, әitkenmen altynynnan bir mysqal da kem emes. Japyraqtay ghana jasyl kitap kórgennen kózime ottay basyldy. Syrtqy múqabasynda dәstýrli Shyghys әlemining әlipti órnegimen «Mәliyke jәne onyng myng bir saualy» degen jazu túr. Eriksiz yqylys audartyp, yntyzar etetindey. «Myng bir týndi» qúnygha oqyp, býrmeli kóilek, sýrmeli kirpik, kózding nebir qúpiyasyna boy aldyrghan bozbala kez, bozym jas aldymnan boz taylaqtay tayrandap óte shyqty… Esimdi jiyar-jimastan kitapqa qol soza berdim.

Búl — 1998 jyldyng jazy bolatyn. Ózbekstandaghy qazaq elshiliginde qyzmet atqaryp jýrgen kezim. Jolsaparlap jýrip Jyzaq shaharynyng qonaqýiine toqtaghanmyn. Keshkilik — auyl-eldi aralap kelgen meni qonaqýy kezekshisi ózbek aghayyndargha tәn sypayylyqpen: «Shәy ishiniz, shól basynyz» dep shaghyn bólmesine shaqyrdy. Shәy ýstinde kózim shalghany — әlgi kitapsha. Jayly jatyr eken.

— Ózimizding Jyzaq baspahanasynan shyqqan, – dedi shoqsha saqaldy, ala shapandy aghayyn, — kimning qaghazgha jazyp, hatqa týsirgeni de belgisiz. Biraq óte qúndy dýniye…

Kitaptyng birinshi betin audaryp, alghysózine kóz jýgirttim.

— Ózbekshe biletin be ediniz? – dedi qonaqýy kezekshisi odan sayyn yqylasyn audara týsip, shәiin janartyp jatyp.

— Shamaly habarym bar, – dedim men alghysózding astaryna ýnile týsip.

Shynynda da, ózbek bauyrym aitqanday, kitap iyesi osy kýnge deyin beymәlim eken. Múhammad Zafar degen búharalyq kózi ashyq biri kisi múqiyattap kóshirip býginge aman-esen jetkizipti.

Kúndy әri óte-móte siyrek kezdesetin dýnie ekenine kóz jetkizgen song ózaghana ózimdi jaqsylap tanystyrdym. Elshilik qyzmetinde jýrgenmen tuasy shayyr ekenimdi, tipti Samarqan uәlayatynda tughanymdy, әigili Sayypqyran — Ámir Temirmen  jerles ekenimdi, ol jayynda sahnalyq dýnie jazghanymdy da jasyrmay aldyna jayyp saldym.

Qonaqýy kezekshisi sypayy ghana emes, kishipeyil, әri әngimeshil, ótken-ketkennen habary mol adam bolyp shyqty. Samarqan tarihyn qozghap, Kesh, Jyzaq shaharlarynyng shartarabyn sharlap shyqtyq.

— Jaraydy, demalynyz, júmysbasty adamsyz ghoy, sharshattym bilem anany-mynany aityp. Myna kitapshagha beyilinizding aughanyn mana bilgenmin, ózimizde shyqqan ghoy, tauyp alarmyn, al mynany  Sizge syiladym, – dep «Myng bir saualdy» maghan úzata berdi.

Odan beri de ýsh-tórt jyl ótip ketipti. Atalmysh kitapty oqyp qana qoymay, qazaqy qalyng oqyrmangha qajeti bar ghoy dep tәrjimalaugha kiristim.

Maghan, әsirese, qatty únaghany — belgisiz jazbagerding /әri ghalym, әri din adamy bolsa kerek/ «Qúran kәrimdi» tәpsirleudegi tapqan ózgeshe amal-tәsili. «Myng bir saualdyn» — ereksheligi de, tartymdy әri qyzyqty oqylatyny da osydan bolsa kerek. Japyraqtay ghana jasyl kitapshada qanshama taghylym men tanym, ósiyet pen nәsiyat, riuayat pen hikayat jatyr desenizshi?!

Kitapty audaryp, kópshilik iygiligine jaratu niyeti de osydan tuyp otyr.

Aynalayyn, Oqyrman!

Endigi kónil de, beyil de, yqylas ta, ynta da ózinizde!

Keliniz, kitap ishine eniniz — oljagha ortaq bolayyq!..

Israiyl Saparbay

 

 Alhamdu lillahy rabbil alamina ua aqubatu mil muttaqina uas-salatu uassalamu ala rasulihy Muhammadin uaolihy ua ashabihy ajmaiyn!

Baghzylardyng bayan etuinshe jәne de tarihshy ghúlamalardyng taratuynsha Úrym patshalyghynda Árip Súltan degen serke kónil, seriqayrat kisi bolypty. Qoly ashyq, jany jomart jaydarynyng ózi eken. Músylmandyqtyng qasterli de qasiyetti jolynan ainymay da búrylmay Allanyng bergen ólshemdi jasyn abyroymen atqaryp, ótkerip bolghannan keyin Darul fәniyden Darul baqigha sapar shegipti. “Miri kem dýniye” demekshi, sonynda jaryq dýniyesin jalghastyrar jalghyz-aq qyzy qalypty. Nyspy-jamaly — Mәliyke eken. Áke múrasyna ie bolghan boyjetken úzamay taqqa otyryp, basyna tәj kiyipti.

Áke jolyn qughan, artyqsha tughan Mәliyke bir kýni uәzirlerinen bastap Saraydyng iygi jaqsylaryn ýzirine shaqyrtypty. Shaqyrtypty da bylay depti: «Mening kókirek sarayymda saralap saqtap jýrgen myng saualym bar. Kimde-kim osy saualdyng bәrine mýdirmey, kidirmey jauap beretin bolsa, basymdy da, baghymdy da, taghymdy da týgelimen soghan syigha tartamyn».

Mәliykening búl sózi kóp úzamay dýiim elge tarapty. Talaptylar men ýmitkerler de az bolmapty. Az kýnning ishinde ainala-tónirekten anau da kelipti, mynau da kelipti. Mәliyke de olardy saualdyng astyna alypty. Menmin degen talay tarlandar men tay-bozymdar, ghúlamalar men danyshpandar synnan óte almay, sybaghasyna jete almay orta jolda omaqasa qúlay beripti, qúlay beripti…

Mәliyke bolsa olardyng sesin qaytaryp: «neni búldanyp, neni maldanyp danyshpanmyn, danamyn dep jýrsinder? Kónil tolargha, ilip alargha bireuing joq! Ázireti Áli Kәrim Allahu uajhahudyn: «halaqa manlayarifa qadrahu!», yaghny «óz qadirin bilmegen tirisinde azapqa, ólisinde tozaqqa týsedi» dep aitqany bar. Sender de endi sonyng kebin kiyesinder!» – dep birin zyndangha, birin týrmege toghytady da, on kýnnen keyin ólim jazasyna kespek bolady. Múny estigen el búrynghyday emes, abdyrap, abyrjyp qalady. Tәuekelge bel baylaushylar da azayady.

Jazasy men qazasyn kýtip jatqan beysharalardy ayaghan iygi jaqsylar bir kýni Mәliykening qúzyryna kelip bylay deydi:

— Aldiyar patshamyz, ayauly Hanym Mәliyke! Rayynyzdan qaytynyz. Qangha emes, imangha jýgingeysiz. Tútqyndaghy bayghústardy bir jolgha keshiriniz. Elderine qaytsyn. Búlardy óltirgennen abyroyynyz arta qoymas, jau arttyryp alarsyz…

Aytsa aitqanday, Mәliyke jazyqty jazghan bayghústardy bosatyp, elderine qaytarady. Arada bir jyl ótedi. Men danyshpanmyn dep eshkim de kele qoymaydy. 

Onyng esesine Mәliyke — danyshpannyng ataq-danqy әlemdi sharlap ketti.

Kýnderding kýni bolghanda, tolyqsyp Ay tolghanda, Mәliyke «qúzyrynyzgha Týrkistan jaqtan bir kisi kelip túr» degen habar aldy.

Rasynda da danyshpan Mәliykening daqpyrty Týrkistangha da jetken edi. Týrkistan men Úrym arasy jayaulygha qyryq kýnshilik jol eken. Osy joldy aryp-ashyp artqa tastaghan Jolaushygha Mәliyke:

— Mening myng bir saualyma jauap bergeli kelding be? – depti. Jolaushy da kidirmedi:

— Nar tәuekel! Inshalla! Jauabym dayyn. Ár isting ayaghyn Alla biledi. Alla taghala «Qúrany shәripte bylay deydi: «Aghuzu billahy mina shaytonir rajiym. Bismillahir rahmanir rahiym! Qaulahu Taghala, Kull shayin haliqun illa uajghahu lahul hukmu ua ilayhy turjahun!».

— Saualyma say kelmese jauabyn,

Talqanyng men tausylady talabyn!

— Men pәruana, sening jaryq jamalyn,

Qaramaugha bar ma dәtim, amalym?

Jan shoghyna kýiip-janyp ketpesem,

Búl jalghanda kimge kerek amanym?!

— Alla taghalanyng qúdiretimen eki jahanda әr nәrse payda boldy. Alla taghalanyng ózi de bile bermeytin búl ne?

— Alla taghala bireu. Ol ózine úqsas basqa bir nәrseni bilgen emes.

— Alla taghalanyng boyynda ne nәrse joq?

— Úiqy.

— Kimning tughan-tuysqany, әiel, bala-shaghasy joq?

— Jalghyz ghana Jaratushy iyenin.

— Alla taghalanyng jýzi qay tarapqa qarauly dep oilaysyn?

— Qaranghy ýige sham jaqsan, jaryghy shartarapqa týsedi. Jaratushynyng núr jamaly da jan-jaqqa týsip túr. Onyng qúdireti de osynda.

— Alla taghala qayda — gharyshta ma, jerde me?

— Gharyshta emes, Jerde emes, onyng jayy — La Meken-dýr!

— Peyishke úqsaytyn hosh iyisti, shyryn dәmdi mәue bar ma, bar bolsa ol qaysy jemis?

— Ol Tәnirining meyir-shapaghaty. Tәnirining syi-siyapatyna bólengen jannyng ruhy da taza, pәkiza bolmaq.

— Alla taghala eng әueli kimdi, neni jaratty?

— Kafu Núndy jaratty.

— Oghan qanday dәleling bar?

— Alla taghala «Qúrany shәripte» «An yakula lahu kun fayakun!» – dep habar bergen.

— Kun Fayakunnen ne payda boldy?

— Jaratushy әueli «Kun» («payda bol»). Sonsong «Fayakun»(«boldy, jetedi») dep әlemdegi barsha nәrseni jaratty.

— Qay jaqtan keldiniz?

— Ákening súlbasynan, ananyng rahymynan.

— Búghan aitar dәleling qaysy?

— «Qaulahu Taghala, yahruju min baynis sulby uattaraibiy!».

— Qayda barasyn?

— La Mekenge baramyn.

— Qayda túraqtaysyn?

— Qabyrstanda túraq tabamyn.

— Ne jeysin?

— Ham (hareket) jeymin.

— Nening qam-hareketin jeysin?

— Ahiyrettin.

— Alla taghala ottan neni jaratty?

— Tozaqta eki nәrseni jaratty. Biri — Muzakkar (erkek), ekinshisi — Muannas (әiel). Muzakkardyng qúiryghy jylannyng qúiryghyna, al Muannastyng qúiryghy shayannyng qúiryghyna úqsaydy. Jýre kele ekeui júptasty. Olardan jyn payda boldy.

— Oghan qanday dәleling bar?

— «Qúrany shәripte» mynanday sóz bar: «Qaulahu Taghala uәl jinna halaqnahu min narissamum», yaghny «Biz jyndardy ottan jarattyq».

— Jany men basy joq bolsa da jemis jeytin ne nәrse?

— Ol — Hazireti Músa s.a.s-nyng Asatayaghy. Perghauyn alayhy lana (Ejelgi mysyr patshasy) Músa s.a.s.-men bәsekelesti. Ekeui de Asatayaqtaryn jerge tastady. Qúday taghala Asatayaqtargha jan berdi. Odan aidahar payda boldy da auzyna týsken nәrsening bәrin jalmap-júta bastady. Kәpirler múny kórip, qorqyp qashty.

— Jany, qanaty bolmasa da aspangha úshyp ketken ne nәrse?

— Ol — Kóhy Tur-dur. Alla taghala ony tajal núryna ainaldyrghany sebepti aspan ayasyna taralyp ketti.

— Dauysyn ózinen ózge estimeytin kim edi?

— Ol dauysty Músa s.a.s.-nan basqa eshkim de esty alghan joq.

— Aspannan jaughan janbyr da emes, qar da emes, biraq ol sudan meyiri men shóli qanyp, halyq qaryq bolyp qaldy. Ol qanday su?

— Músa payghambar qoldaryn jayyp su súrady. Asatayaghyn taban astyndaghy tasqa úrdy. Sodan Qúdiretting kýshimen on eki búlaq payda boldy. Halyqtyng qaryq bolghany — sol su.

— Bir top júrtqa saya bolghan nening kólenkesi edi?

— Qúmdy shóleytte adam aitqysyz ystyq kóterilip ajal qaupi tayaghanda Músa s.a.s. Alla taghalagha syiyndy. Alla múny qabyl alyp, aspandy lezdemde búlt torlady. Júrt aman qaldy.

— Ata-anasy joqtardyng atyn atap, týsin týstep bere alasyng ba?

— Eng birinshi — Hazireti Adamnyn.

     Ekinshi — Haua Ananyn.

     Ýshinshi — Ismaildyng ornyna qúrbandyqqa shalynghan qoshqardyn.

     Tórtinshi — Hazireti Salyq s.a.s.-nyng týielerinin.

     Besinshi — Hazireti Isa s.a.s.-nyn.

     Altynshy — Hazireti Shish s.a.s.-nyn.

— Arghy dýniyede de, bergi dýniyede de joq taghamnyng aty qanday?

— Bir top kәpirler kelip: «Ey, Isa, kәne, dua qyl, Qúdayyng bizge aspannan pisken balyq jibersin. Ony jep biz de músylman qauymyna kireyik» – dedi. Isa payghambar olardyng kózinshe qúdaygha jalbarynyp, siyndy. Aytqanday-aq aspannan balqyp pisken ýlken bir balyq týsti. Kәpirler aldaryndaghy balyqty jep bolghan song «ómirimizde múnday tәtti taghamdy jep kórmep edik» – dep imangha úiyp, músylman boldy.

— Búghan qanday dәleling bar?

— «Qúrany shәripte»: «Allahumma anzila alayna maidatan minas samaiy», yaghny «Ey, Alla, bizge óz tarapynnan bir dastarhan syilay gór!» degen ayat bar.

— Isnayn nesheden túrady?

—  On ekiden túrady. Olar:

Zaujy isnayn;

Ual-arzy uas samaiy;

Ual-lәili uan nahariy;

Ual-shamsy ual-Qamariy;

Ual-jәnnaty uan nariy;

Ual-kufru ual-imaniy;

Ual-hayaty (ómir) ual-Qamatiy;

Ual-barru ual-bahru;

Ual-Arshu ual-Kursu;

Ual-lauhu ual-qalamu;

Ual-ilmu (ilim) ual-amalu;

Ual-husnu ual-iyshqu (sýiispenshilik).

— Namaz aldynda nelikten azan aitylady?

— Bes uaqyt namaz ben júma namazgha azan aitu paryz sanalady.

— Búghan qanday dәlel aitasyn?

— Alty birdey sahaba — Ábuzar Ghaffari, Salman Farsi, Akkasha Abdolla, ibn Maqsút, Ábu Dardah jәne Aqlama Haziret Múhammed payghambardyng qúzyryna kelgen kezde Rasulullanyng kónilsiz otyrghanyn kóredi. «Ey, Rasululla, – dedi olar, — kóniliniz synyq siyaqty, sebebi ne?». Sonda Payghambarymyz: «Bayaghy sahabalar jamaghattan tys qaluly. Jamaghat namazyna búl núqsan keltirmese iygi edi» – dedi. Sahabalardyng biri: «Nelikten olay oilaysyz?» degende, «Búl is nasraniylerden (hristiandardan) bolyp túr». Endi bireuler: «Mýmkin, basqalardan da bolar» dedi. Payghambar: «Bәlkim, degenmen, búghan sebepshi — jóitter».

— Ertesine Abdulla Ansary kelip: «Ey, Rasululla, men keshe bir týs kórdim. Aspannan eki perishte jerge týsip, qúbylagha qarap azan shaqyrdy. Bireui takbir aityp túrdy, men ony ýirenip aldym. Sonda Rasuly Akram s.a.s. bylay dedi: «Azan shaqyrumen is bitpeydi. Tek Payghambardyng týsi ghana aqiqattan ayan bermek».

Keyinirek Ámir ul momyn Ály karamalauhu Zajhahu kelip: «Ey, Nәbiyim, men býgin tang azanda týs kórdim» dey bergende Payghambarymyz: «Ey, Abdulla Ansari, perishteler auzynan azan ýirendim dediniz, aitynyzshy, men de tyndayyn?!» – dep Ansarigha nazaryn audardy. Abdulla Ansary azan aityp, takbir oqydy. Búghan qarap Rasululla Jәbireyil perishte Meraj keshterinde Aqsada meshitinde azan men takbir oqyp ketip jýrgenin payymdady. Sahabalarynyng týs kóruin osyghan jorydy. Bes uaqyt namaz ben júma namazy kezinde azan shaqyru rәsimi, mine, osydan qalghan. Búl keyin kele barsha jamaghatqa mәlim boldy.

— Neshe uaqyt namaz oqu paryz?

— Bes uaqyt namaz oqu kim-kimge de paryz.

— Bes uaqyt namazdyng tuu sebebin qalay týsindirer edin?

— Adam ata men Haua ana Jәnnattan quylghan song birazgha deyin jerdegi qaranghylyqqa kózderi ýirene almay jýrdi. Uaqyty jetip, tang atty. Onyng shýkirana qúrmetine eki rakat namaz oqydy. Namazy qabyl boldy. Qazir ol bizge de paryz.

— Besin namazy kimnen qalghan?

— Hazireti Ismaildy qúrbandyqqa shalu turasynda Alla taghala tarapynan jarlyq týsti. Ákesi ony qúrbandyqqa qii ýshin bir shetke alyp baryp qol-ayaghyn baylap, tamaghyna pyshaghyn taqady. Osy mezette Alla taghaladan «Ua, fadaynahu biziybhin aziymiy!», yaghny «Ua, onyng ornyna jәnnattan әkelingen qoshqardy qúrbandyqqa shaludy parman ettik!» – degen habar týsti. Endigi bir riuayatta Narmud alayhilana manjanyq pen Ibrahim alayhisalamdy janyp jatqan ot ishine tastaghan. Ol ot Ibrahimge әser etpegen. Alla taghala: «Ey, ot-jalyn, órshimey órtindi bas, alqynba, salqynda, Ibrahimge zalalyng (ziyanyn) tiymesin!» – dep búiyrdyq» – dedi. Mine, sonyng shýkirana sharapatyna arnalyp tórt rakat namaz oqyldy. Alla taghala múny qabyl qyldy, bizge paryz boldy.

— Namazdyger namazyn kim oqydy?

—  Hazireti Jýnis payghambardy nәhan (nәn) balyq jútyp qoydy da ol ýsh kýn boyy balyqtyng ishinde jatty. (baghzy bir rette qyryq kýn boyy dep aitylady). Alla taghalanyng sharapaty arqasynda aman shyqty. Osy oqighanyng ýrmetine tórt rakat namaz oqyldy. Búl Alla taghala tarapynan  bizge paryz boldy.

— Al Namazsham kimnen qaldy?

— Hazireti Isagha kәpirler qúdaydy bireu emes, ýsheu dedi. Jer men kók yzagha bulyghyp: «Ey, Alla taghala, mynalardyng jazasyn ber!» – dep ótindi. Múny Jaratushy qabyl alyp: «Búlardyng jazasyn ózim beremin!» – dedi. Hazireti Isa óz abyroyyn saqtap qaluy sebepti onyng shýkiranasyna ýsh rakat namaz oqyldy. Búl Alla tarapynan qabyldanyp, bizge de paryz bolyp qaldy.

— Al endi Qúptan namazyn kim oqydy?

— Hazireti Músa alayhissalam Mәdiyneden Mysyrgha jetkenshe Hazireti Shúghayyp alayhisalamnyng qyzy Safura bosanar halge jetti. Osynau beymezgil uaqta qasqyrlar qoygha shapty. Ot jaghu kerek bolghanymen shaqpaq tútana qoymady. Osylaysha abyrjyp túrghan bir mezgilde kóz úshynda ot kórindi. Solay qaray jýrdi. Aralyq biraz jer bolghanymen lezde jetip kelgendey boldy. Osy sәtte Alla taghaladan әuez jetti: «Qaulahu Taghala an ya Músa inniy analaha Rabbal alamin ua an alqy asaka!», yaghny «Ey, Músa, әlbette, men әlemning jarylqaushysymyn. Sen asatayaghyndy qolyna al!»

Hazireti Músa búl búiryqty qabyl alyp, jarty joldan qaytyp ýiine kelse, zayyby aman-esen bosanyp, ýi-qorasynda tynyshtyq ornaghan eken. Mine, osynyng qúrmetine tórt rakat namaz oqyldy. Alla tarapynan búl qabyl alynyp, bizge paryz bolyp qaldy.

— Erteden keshke deyin neshe rakat namaz oqylady?

— Otyz rakat, onyng on jetisi — paryz, on ekisi — sýnnet, ýsheui uәjip bolyp esepteledi.

— Búl namazdarda qansha rukugh, qansha sujud (sәjde), neshe takbir jәne neshe tasbeh bar?

— 32 rukugh, 64 sujud, 77 takbiyr, 188 tasbeh bar. Tasbehterdi ýsh-ýshten aitu lazym.

— Nege keshke namaz dauysty, әuezdi qyratpen, al kýndizgi namaz bәseng әuenmen oqylady?

— Perishteler namazdyng bәrin dauystap oqidy. Al Alla taghala pendelerine: «Kýndiz jәi, al keshkilik dauystap oqyndar, sonda perishtelerding sauabyn alasyndar» – dep eskertti. Bes  uaqyt namazgha, sonday-aq, azan, takbir aitudy da úmytpaghan jón.

— Mәiit namazynda nege azan men takbir aitylmaydy?

— Adam balasy — haqtyng úly. Úl bolsyn, qyz bolsyn, anadan tuylghanda Hazireti Múhambet Músa s.a.s.-nyng sýnnetine say ong qúlaghyna azan, sol qúlaghyna takbir aitylyp, at qoyylady. Osy azan men takbir mәiit (ólim) namazy bolyp sanalady.

— Basqa namaz týrlerinde rukugh, sujud bar da, janazada nege joq?

— Alla taghala ruzy qiyamette kәpirlerge bylay dep eskertpe jasady: «Ne ýshin menen basqagha syiyndyn?» Sebebi, mýrdege ol jýrmeydi.

— Ghúsyl kezinde  (juynuda) nendey nәrse paryz sanalady?

— Qol sausaqtaryn ghúsyl men taaratta qozghaltpaq paryz sanalady.

— Dariya qaydan payda boldy?

— Topan sudan.

— Tóbeler qaydan shyqqan?

— Peyishten.

— Ógizding tegi qaydan shyqty?

— Ol da peyishten payda boldy.

— Qanday dәleling bar?

— Alla taghala «Qúrany shәripte» bylay degen: «Ua minal baqara isnayn», yaghny siyr da ekeuden ósip-ónedi.

— Eshkining negizi qaydan shyqqan?

— Ol da peyishten shyqqan. Alla taghala: «Ua minal mazy isnayn», yaghny «Eshki de o bastan ekeu».

— At pen esekting týbi neden payda boldy?

— At pen esek jelden jaralghan.

— Qiyamet qayymgha deyin biri quyp, biri qashatyn nәrseler ne?

— Biri — kýndiz, biri — týn, yaghny kýn men týn.

— Bir daraq (aghash) bar. Onyng on eki bútaghy, әr bútaqta otyz japyraghy, әr japyraghynyng bir jaghy aq ta, bir jaghy qara. Ol qanday daraq?

— Ol daraghynyz — bir jyl. On eki bútaghy — on eki ai. Ár bútaghyndaghy otyz japyraq — otyz kýn. Japyraqtyng aq jaghy — kýndiz, qara jaghy — týn.

— Kýndiz-týni jýruden sharshamaytyn, demaludy bilmeytin ne?

— Onyng biri — Ay da, ekinshisi — Kýn.

— Peyishte de, búl dýniyede de erekshe baghalanatyn jemis aghashynyng aty ne?

— Ol qúrma aghashy.

— Hazireti Adam atanyng qan tókken perzentining aty kim?

— Abyldy Qabyl óltirip, qan tókken.

— Payghambarlar jerge neshe mәrte týsti?

— Alghash ret hazireti Adam ata, odan song elu mәrte Hazireti Shis Nabiolla, ýshinshi kezekte Hazireti Ydyrys payghambar, tórtinshisinde Hazireti Ibrahim payghambar on ret týsti.

— Neshe kitap týsti? Olardyng qaysysy qaldy, qaysysy óshti?

— Jýz tórt kitap týsti. Onyng tórteui bar da, jýzi joq. Tórteuding bireui «Tәurat» — Músa alayhissalamgha, ekinshisi — «Injil» — Isa alayhissalamgha, ýshinshisi — «Zabur» — Dәuit alayhissalamgha, tórtinshisi «Furqan» — «Qúran» — mushaf-Qalamy Shariyf» dep atalady. Ol Múhammed alayhisalamgha týsti.

— «Tәurat» neshe sýreden túrady?

— Ár sýresi toghyz myng ayattan túrady. «Injil» — segiz myng sýre. Ár sýresi — on eki myng ayat.

— «Qúrandy» nege «Furqan» dep ataydy?

— «Qúrannyn» әr sýresi men ayaty bólek-bólek týsken. Al basqa ýsheui birjola býtin halde týsken. «Qýran» sol ýshin «Furqan» dep atalady.

— «Furqan» neshe jylda týsti?

— Jiyrma ýsh jyl ishinde týsti.

— Eng alghash qay ayat týsti?

— «Auual (әueli) IYnrogh bismy rabbikallazy halaqa» týsti. Sonynda «Alyauma Akmaltu lakum dinakum ua atmamtu alaykum nematy ua razitu lakum al Islama dinan» týsken.

— «Qúran» neshe sýre jәne әr sýrening aty qanday?

— «Qúran» jýz on tórt sýreden túrady:

 

1. Fatiha sýresi

2. Baqara sýresi

3. Imran sýresi

4. Nisa sýresi

5. Maida sýresi

6. Anam sýresi

7. Ál-Araf sýresi

8. Ál-Anfal sýresi

9. At-Tәuba sýresi

10. Jýnis sýresi

11. Hud sýresi

12. Jýsip sýresi

13. Arruad sýresi

14. Ibrahim sýresi

15. Ál-hijr sýresi

16. An-Nahl sýresi

17. Ál-Isrogh sýresi

18. Kahf sýresi

19. Mariyam sýresi

20. Taha sýresi

21. Ál-Ánbis sýresi

22. Ál-haj sýresi

23. Ál-muminun sýresi

24. Án-Núr sýresi

25. Ál-Furqan sýresi

26. Ásh-Shuara sýresi

27. Án-Naml sýresi

28. Ál-Qasas sýresi

29. Ál-Ánkabut sýresi

30. Ar-Rum sýresi

31. Ál-Lúqpan sýresi

32. As-Sajdy sýresi

33. Ál-Azhab sýresi

34. As-Sabaa sýresi

35. Ál-Fatir sýresi

36. Yasin sýresi

37. Ua-s-Saffat sýresi

38. Sad sýresi

39. Az-Zumar sýresi

40. Ál-Ghafur sýresi

41. Ál-Fussilat sýresi

42. Ash-Shura sýresi

43. Az-Zuhruf sýresi

44. Ad-Duhan sýresi

45. Ál-Jasiya sýresi

46. Ál-Ahkaf sýresi

47. Ál-Múhammed sýresi

48. Ál-Faty sýresi

49. Ál-Hujurat sýresi

50. Qaf sýresi

51. Uaz-Zariyat sýresi

52. Uaz-Tur sýresi

53. Ua-n-Najm sýresi

54. Ál-Qamar sýrresi

55. Ar-Rahman sýresi

56. Ál-Uaqiya sýresi

57. Ál-Hadid sýresi

58. Ál-Mujadala sýresi

59. Ál-Hashr sýresi

60. Ál-Mýmtahana sýresi

61. As-Saf sýresi

62. Ál-Juma sýresi

63. Ál-Munafiqun sýresi

64. At-Taghabun sýresi

65. At-Talaq sýresi

66. Tahrim sýresi

67. Mulk sýresi

68. Qalam sýresi

69. Ál-haaqqa sýresi

70. Mәarij sýresi

71. Núh sýresi

72. Jyn sýresi

73. Múzammil sýresi

74. Muddassir sýresi

75. Qiyamet sýresi

76. Insan sýresi

77. Ual-Mursalat sýresi

78. Naba sýresi

79. Uan-Naziat sýresi

80. Abasa sýresi

81. Takvir sýresi

82. Infitar sýresi

83. Mutaffifun sýresi

84. Inshikah sýresi

85. Buruj (Borysh) sýresi

86. Tariq sýresi

87. Ala sýresi

88. Ghashiya sýresi

89. Ual-fajr sýresi

90. Balad sýresi

91. Uash-shams sýresi

92. Ual-layl sýresi

93. Uaz-Zuha sýresi

94. Sharh sýresi

95. Uatt — tiyn sýresi

96. Alaq sýresi

97. Qadyr sýresi

98. Bayina sýresi

99. Zilzala sýresi

100. Ual-adiyat sýresi

101. Ál-qariya sýresi

102. Takasur sýresi

103. Ual-as sýresi

104. Humaza sýresi

105. Fil sýresi

106. Qúraysh sýresi

107. Mauvn sýresi

108. Kәusar sýresi

109. Kafirun sýresi

110. Nasyr sýresi

111. Masad sýresi

112. Yqylas sýresi

113. Falaq sýresi

114. An-nas sýresi.

— «Qúranda» neshe ayat bar? Búl ayattardyng sebep-saldary qanday?

— «Qúranda» 6666 ayat bar. Onyng 1006 ayatyn Payghambarlar bayan etken. 1020 ayaty Alla taghala tarapynan taratylady. 1000 ayaty patshalar men ziyaly adamdar tarapynan bayan etiledi. 1200 ayat — iman sharttaryna tiyesili. 200 ayat dәri-dәrmekter haqynda. 200 ayat baylyq pen qazyna jәne sauda-sattyq pen saudagerler haqynda. 70 ayaty qazylar men biyler haqynda bayan etiledi. 103 ayat kýnәkarlardyng tәubege kelui turasynda. 203 ayat búqara halyqtyng yryzdyghy men nesibesi haqynda. 50 ayat qajylar haqynda. 694 ayat әiel alu, ajyrasu, zinaqorlyqqa baylanysty. 366 ayat pitir, zeket jayynda. 200 ayat sadaqa beru turaly. 61 ayat kuәgerlik haqynda. 150 ayat

— Shýkirlik kimnen qalghan?

— Hazireti Núh payghambardan.

— Zәkirlik she?

— Zikiriya payghambardan.

— Danalyq kimnen qalghan?

— Hazireti Ayub payghambardan.

— Hazireti Haua Raziallahu anhadan keyin 16 payghambar qaysy aida jәne qaysy kýnde dýniyege kelip, neshe jyl ómir sýrip dýniyeden ótti?

— Eng әueli Hazireti Adam alayhissalam. Mýkәrәm (amal) ayynyng júmasy kýni tansәride dýniyege kelip, sol amal aiynyng on birinde júma kýni dýniyeden ótti. Shis Mýkәrram aiynyng ishinde, yaghny júma kýni dýnie jaryghyn kórip, Haua ananyng omyrauyn emdi. 912 jyl ómir sýrip, Rabbiul aiynyng 12-si, yaghny júma kýni dýnie saldy. Ydyrys payghambar Qúrban aiynyn  10-y, dýisenbi kýni tansәride dýniyege kelip, 450 jyl ómir keship, amal aiynyng ony kýni — jeksenbide beyishke kirdi. Hazireti Jýnis payghambar dýisenbi kýni dýnie jaryghyn kórip, 750 jyl ómir sýrdi. Mýkәrәm aiynyng ony kýni jeksenbide dýniyeden qaytty. Hazireti Núh nәbiulla Mulkanyng úly, Mulka Qayyldyn, Qayyl Min shayqynyng úly, al Min Ahnuhtyn, Ahnuh hazireti Ydyrys payghambardyng úly. Hazireti Núh payghambardyng anasy — Mәstura. Núh payghambar da mýkәrrәm aiynyng on ekisi — dýisenbide dýniyeden ótti. Al, hazireti Dәuit a.s. Erejep aiynyng on ekisinde — senbi kýni dýniyege kelip, 100 jyl ómir kórip Qúrban aiynyng 27 kýni dýnie saldy, Sýleymen payghambar Dәuit payghambardyng úly. Mýkәrram aiynyng on besinde dýniyege kelip, 170 jyl ómir sýrdi. Rabbiul aiynyng songhy senbisinde dýniyeden ótti. Zikiriya payghambar Ramazan aiynyng jiyrmasynda, senbi kýni ómirge kelip, 300 jyl ómir sýrdi. Ramazan aiynyng toghyzynda — júma kýni dýnie saldy. Ibragim a.s. Azardyng úly. Rabbiul aiynyng dýisenbisinde ómirge kelip, 100 jyl ómir sýrdi, qúrban aiynyng jetisinde dýniyeden ótti. Qabyry Hamid shaharynda. Hazireti Ismail payghambar — Hazireti Ibrahim payghambardyng úly, rabbial aiynyng on ekisi — senbi kýni dýniyege kelip, 104 jyl  ómir sýrip, Ramazan aiynyng onynda — júma kýni dýniyeden ótti. Ysqaq payghambar Mýkәrram aiynyng onynda — dýisenbi kýni ómirge kelip, 104 jyl ómir sýrip, qúrban aiynyng on besinde — dýisenbi kýni dýniyeden ótti. Jaqyp payghambar — Ysqaq payghambardyng úly, Rabbial aiynyng on besi – sәrsenbi kýni ómirge kelip, 120 jyl ómir sýrip, mýkәrram aiynyng júmasynda dýnie saldy. Hazireti Jýsip — Jaqyptyng úly, Erejep aiynyng besinde — júma kýni ómirge kelip, 160 jyl ómir sýrip, sol Erejep aiynyng ekisinde — senbi kýni dýniyeden ótti. Shúghayyp a.s. Sapar aiynyng senbisinde dýniyeden ótti. Hazireti Músa a.s. Imrannyng úly Erejep aiynyng jetisinde — júma kýni ómirge kelip, 120 jyl ómir sýrip, Erejep aiynyng on besinde — júma kýni dýniyeden qaytty. Hazireti Isa a.s. әkesiz edi. Anasy — Mәriyam Mýkәrram aiynyng on besinde — jeksenbi kýni dýniyege kelip, 80 jyl ómir keshti. Erejep aiynyng jetisi — beysenbi kýni aspangha kóterildi. Qiyamet qayymgha deyin tiri. Al payghambarymyz hazireti Múhammed s.a.s., Abdullanyng úly, Rabbial aiynyng on tórtinde, yaghny dýisenbining keshinde dýniyege kelip, 63 jyl ómir kórip, Rabbial aiynyng on ekisi kýni — dýisenbide, kýn shyghardan sәl aldynda baqilyq әlemine jol aldy.

— Neshe payghambar patshalyq qyldy?

— Tórt payghambar. Olar: Sýleymen, Jýsip jәne Eskendir Zúlqarnayyn, Múhammed s.a.s.

— Mashyryqtan Maghyrypqa deyin neshe kisi patshalyq qúrdy?

— Ekeui músylman, ekeui kәpir. Músylmany — Sýleymen men Eskendir. Kәpiri — Shaddat pen Namrud.

— Ári jarqyryghan jarqyly bar, әri ýndi әuezi bar nәrse ne?

— Hazireti Músanyng qolyndaghy núry.

— Kýndiz de, týnde de kórinbeytin ne nәrse?

— Júmaq.

— Peyish (júmaq)  júrtyna tiyesi emes nәrse ne?

— Peyishte pendelik, auru-syrqaulyq jәne tәtti jemis-jiydekten toyattanu degeniniz bolmaydy. Onda tek ishpey-jemey kóz qanady, kónil toyady.

— Aspan men Jerding arasynda sýieusiz, tireusiz túrghan ne?

— Ol Hajar dep atalady.

— Shumaly Sýleymen payghambardy óz ýiine qonaq etip, syr-súhbat qúrdy. Sol Shumaly kim — erkek pe, әiel me?

— «Qúrany shәripte»: «Qaulahu Taghala qalat ya aiiuhan-namlu» dep habar berilgen. Endeshe ol әiel kisi.

— Qaysysy qadirli de qúrmetti — ghúlamalar ma, әlde әuliyeler me?

— Ghúlamalar. Hazireti Múhammed payghambar haqyndaghy hadisterde solay delinedi: «Qala annabii alayhissalamu: «Al ulamau varasat un anbiyau!».

— Álemde qansha júmaq bar?

— Segiz. Olar: Darussalam, Darul-Huld, Jәnnat un-naiym, Jәnnat ul-adiyn, Jәnnat ul-maua, Jәnnat Darul-Jәlel, Jәnnat ul-firdaus, Baghy Eram.

— Búl jәnnat jaylary qalay, nemen salynghan?

— Darussalam qyzyl jaqúttan, Darun-Huld kýmisten, Jәnnat ul-naim zýmirattan, Jәnnat ul-adin laghyldan, Jәnnat ul-firdaus gauhardan, Jәnnat ul-maua núrdan, Darul-Jәlel  zubarjattan, Baghy Eram altynnan.

— Jәnnat mekeni qayda?

— Peyish jaratylghaly beri jeti qat aspanda túrady. Biri ekinshisining ýstinde, әr peyishte eki esik (darbaza) bar. Ár darbazanyng arasy núrdan jaratylghan: «Ana lau azzibu man qala la Ilaha Illallahu Muhammaddur Rasululluhu», yaghny «Kәliman shәripti aitqan kisige azap emes, rahat syilaymyn!».

— Júmaq júrtynyng syr-sipatyn qalaysha surettey alar edin?

Peyish jayynyng bir qyshy (kirpishi) altynnan, bir qyshy kýmisten, bir qyshy laghyldan, al tastary meruertten, ósimdikteri raushan gýlderden, bútaqtary altynnan, ne kýmisten, laghyl-jәuhardan týzilgen. Japyraqtarynyng biri aq, biri kók, biri sary, endi biri jasyl, týrli týsti — tauystyng tanghajayyp qanattaryna úqsas keledi. Bútaqtaryndaghy jemisterin qansha jeseng de tausylmaq emes. Uyljyp piskenimen ezilmeydi, qay kezde de әzir-mәzir. Ár peyishting aryghynda sýtten de aq,  baldan da shyryn shәrbet sharaby aghyp jatady. Ár peyish mekeni jetpis týrli saraydan túrady. Olardyng әrqaysysy bir-birine mýldem úqsamaydy, qabyrghalary men ústyndary altynnan, laghyldan hәm jauhardan qalanady. Ár saraydyng esigi men tóri — әr (bir ailyq) jol. Ár sarayda myng qújyra (bólme) bolsa, olardyng da arasy bir ailyq jolmen para-par. Ár qújyrada myng bir taq, әr taqta eki myng týrli kórpe-jastyq, әr qújyrada jetpis myng hor qyzy, әr hor qyzynyng boyynda jetpis qabat kiyim, tәj, jayyn júmaq attaghan kisige iyilip sәlem berip túrady. Osy hor qyzdarynyng bireuining tyrnaghy ghayyptan mynau jaryq dýniyege tap bola qalsa, Mashyryqtan Maghyrypqa deyingi aralyq raushanday ashylyp, dýriya gauhar shashylyp keter edi! Jәnnattan jay alghan kimde-kim hor qyzynyng bireuimen syr-súhbat qúrsa, qayta tuyp, jasarghanday bolar edi?! IYә, ylayym da әr momynda (mumiyn) keminde myng erkekting kýsh-quaty bolghay!…

— Úiqy rahat syilaydy, biraq peyishte nege úiqy joq!

— Úiqy — ólimning elshisi, erinshekting enshisi, auru-syrqaudyng basy. Peyishte ólim de, syrqat ta joq, ókpe-renish pen mashaqat ta bolmaq emes. Peyishke kirgen kisiler pәkiza-pәk kýiinde bir-birimen qúshaq jayyp kórisip, sәlemdesip, riyasyz lәzzaty, rahatty kýn keshedi. Ár júmaqta myng baq bar. Ár baqta týrlishe jemis aghashtary, hosh iyisti, aluan rendi gýlder ósedi. Qanattary týrli-týsti qústar bútaqtargha qonyp alyp myng bir maqamda әuez-ýn tógedi. Alla taghalanyng meyir-shapaghaty bólengen júmaq esigin ashqan әrbir jan peyish jemisterin qalaghanynsha terip jep, qúiqyljyghan qús әuenine kónil masaytady. Peyish qyzmetshileri ibamen úsynghan shyryn-erbetterden dәm tatyp, auyz tiyedi. Ár Peyish mekenining ol jaghy men búl jaghy kóz jetkisiz — otyz myng jyldyq jol dep eseptelinedi.

— Úly daraqtyng syr-sipatynan ne habaryng bar?

— Úly daraqty Alla taghala Peyishte jaratqan. Hazireti Múhammed s.a.s-nyng meken-jayy bolyp esepteledi. Ár bútaghy — altyn. Ár bútaghy men japyraghyna perishteler ayaldap, tәnirge tәuba, ómirge saugha aitady. Ár bútaghynyng úzyndyghyn әr bútaqtyng arasymen úshyp-qonyp jýrgender payymdasa kerek. Úly aghashtyng sayasy shartarapqa sharapatyn tiygizip jatatynday. Saya ishinde búrqaq bar. Bireui Salsabyl, ekinshisi Zanjabil dep atalady. Asty-ýsti jaqút, jauharmen bezendirilgen, jәmy peyish jamaghaty janynda otyryp rahat tabady. Árqaysysynyng qasynda bir-bir búraq (Múhammed payghambar mingen at) ertteuli túrady. Búraqtyng tizginin tejep túrghan qyzmetshiler: «Ey momyndar, Alla taghala sizderge sәlem joldady. Búraqqa minip, aspangha kóterilip maghan meyman bolyp qaytyndar» dep әmir berdi.

Momyndar bolsa Alla әmirin eki etpey, Búraqqa minip nil aspangha kóteriledi. Sayaban búlttar olardyng tónireginde jýredi. Zanghar kókke kóterilgen olar Shauq ul jәnnat degen jangha jayly mekende meyman bolyp, Alla asynan dәm tatyp, shyryn-sherbetpen susyndaydy, Jaratushynyng jamalyn kórip, qúdireti men amalyna tәnti bolady. Payghambarlar, әuliyeler, salyqtar men momyndar rizashylyqtaryn bildirip: «Bizderge Alla Taghalanyng didaryn kóruden artyq qanday baqyt, rahat bar deysiz!» – dep myng da bir shýkirshilikterin bildiredi. Qúdireti kýshtining núrly jýzinen nәr alyp, toyat tapqan olar ishpey-jemey mas bolyp, kónilderinde raushan gýli kókteydi, jýz-ónderinen quanysh, kýlki ketpeydi. Pәndәuy tirshilikte auru kórip, azap tartyp jýrgender Alladan sabyr-shafqat, medeu-medet tilep aq-adal jýrse, júmaqqa kirgende osynday rahatty, lәzzaty shaqty basynan keshirmek. Sabyr týbi — sary altyn, azap-ahiybet daraghynda nyghmet ósip túr. Ár pendening múny úmytpaghany lazym.

— Kәusar turaly ne aita alasyn?

— Alla taghala kәusar әuizin Peyish ishinde jaratqan. «Qúrany shәripte» búl turaly: «Kәulahu Taghala innaa ataynaaka әl-Kәusar!» dep aitylghan. Kәusar әuizin perishteler tóbelerine kóterip jýrip, peyishtegi susaghandardyn  shólin qandyrady. Onyng suy Átirgýl sólinen de taza hәm tәtti, sýtten de aq, baldan da shyryn, múzdan da salqyn, suyq. Kәusar hauyzynyng tereni men auqymyn jaratushy iyemizden basqa eshkim bilmek emes. Áuiz jiyegi altynmen aptalghan, janamasy kýmispen kýptelgen, týbinde laghyl, marjannyng nesheme týri kóz jәuin alyp jarqyrap jatady! Kәusar әuizi gharyshtan bastau alyp jәnnat ul-firdausqa qaray aghady degen sóz bar. Aghyny kisi aghyzatynday aryndy emes. Jaghasynda jýrgen ang men úshyp-qonyp jýrgen qús atauly Haziret Múhammed s.a.s-gha maqtau aityp, meyir-sharapatyn әuenge qosyp aitady. Al perishteler bolsa: «Ey, Júmaq júrty, endi sizderge ólim de joq, syrqat ta joq. Sol ýshin de Alla taghalanyng kórsetkenine shýkirana aityndar, zikir salyp, tasbih audaryp, tәuba oqyndar, bir-birinmen hosh kónil, dos peyilde qauyshyndar, әngime-súhbat qúryndar!» dep barsha jaqsylyqty ortagha salyp uaghyzdap jýredi.

— Sirat (qylkópir) kópiri jayynda ne bilesin?

— Sirat — jeti tozaq ýstindegi qylday kópir. Sirat kópirining úzyndyghy — ýsh myng jyldyq jol. Ár joly bú dýniyening ýsh jýz alpys jylymen barabar. Kópir qyldan jinishke, qylyshtyng jýzinen ótkir!

Alla taghala: «Ey, perishtelerim, kýnәkarlardy, yaghny Shaytan jolyna týskenderdi, azghyrugha kóngen azghyndardy qylkópir ýstimen aidap ótinder!» dep әmir beredi. Dozaqta pendeler masqara kýide, púshayman halde birining basy, ekinshisining ayaghy kesilip, qyrqylyp tamúq otyna toghytylady. Biraq búl kópirden payghambarlar men әuliyeler, shahidter men qajylar, salyqtar men momyndar, basqa da Qúdaydyng sýigen úldary men qúldary kózdi ashyp-júmghansha aman-esen ótip ketedi.

— Dozaqtyng sany nesheu? Árqaysysynyng aty qanday? Neden jaratylghan? Nelikten adamdar Dozaq otyna týsip, azap shegedi?

— Adam týgil jәmy perishteler de Dozaq otynan qaymyghady. Alla Taghalanyng azabynan qorqyp zar shegedi, tәube aitady, shýkirana qylady. Al adamzat qauymy bú dýniyede qiyametqayym oqighasynan beyhabar. Sodan da kóbi kýnәgha batyp, týzu joldan tayyp, nәpsisin jene almay bos әureshilikpen ómirin ótkizedi.

Kýnderding bir kýninde hazireti Múhammed Mústapa s.a.s. hazireti Jәbireyilge bylay depti: «Ey, pirәdar, jeti Dozaqtyng mәn-jayyn maghan týsindirip bershi?». Hazireti Jәbireyil alayhissalam sonda jeti Dozaq jayyn bylay taratypty: «Ey, Múhammed s.a.s. dozaqtyng bireuin Hauiya dep ataydy. Ol ottan jaratylghan. Myng jyl ot jaghyp qyzdyrghan song ishi qyp-qyzyl alaugha ainaldy. Búl Dozaqtyng ainala-aumaghy — bes myng jyldyq jol. Myng tarau jaziraly jazyghy bolady. Ár jazyghynda myng sandyq, әr sandyqta myng týrli azap bar. Ol Dozaqtyng bir jerinen iynening kózindey sanylau ashyla qalsa, Maghyryptan Mashyryqqa deyingi mynau jaryq dýniyeni kýidirip, órtep jibergen bolar edi! Namazgha úiyp, oraza ústamaghan, sharighat qanún-qaghidalaryn oryndamaghan miskinder osy Dozaqtyng ot-jalyn oranghan esiginen attaydy.

Ekinshi Dozaq Laza dep atalady. Alla taghalanyng ashu-yzasynan payda bolghan búl dozaqtyng bólek-bólek myng jazyghy bolady. Ár jazyqta jetpis myng qala, әr qalada ýlkendigi tau tektes shayandar órip jýredi. Eger bireui bir ret shaghyp alsa, ol adam qiyamettik azaptan aryla almaydy. Shayannyng bireui ghayyptan búl dýniyege keler bolsa, onyng uy men zәrinen jaryq dýniyedegi kýlli tirshilik iyesi zardap shekken bolar edi! Tәkabbarlyghy shekten asyp ózgelerding bәrin ózinen tómen qoyatyn, músylmandardy, kәrip-kәsir, jetim-jesirlerdi ayamaghan, әdildikten ada, adamgershilikten júrday, paryzyn paragha, qaryzyn jalagha almastyrghan patsha men paqyrlar, qazy men muftiyler osy tozaqtan tabylyp, shayannyng shaqqan uynan býrisip-tyrysyp óledi.

Dozaqtyng ýshinshisi Saqar — dep atalady. Kólemi men aumaghy — ýsh myng jyldyq jol. Búl Dozaqtyng ishinde ýsh myng or bar. Árqaysysy qan men iringe, sasyq-qúsyq shirindige toly. Eger taudy kóterip әkelip osy ordyng ishine tastasa, myng jylda týbine baryp týsken bolar edi. Osy ýrindi-shirindining bireu-mireui, ghayyptan kelip myna dýnie tirshiligine payda bola qalsa, jәmy jan-januar men adamzat qauymy odan aman qalmas edi. Dýnie baylyqqa kenelip, mal tapqanymen, qalta-qapshyghyn qazynagha toltyrghanymen, zeket bermese, kórshige kómek, bauyrgha enshi bólmese, jetim-jesirler men auru-syrqaulargha qaraylamasa, Alla jolyna, meshit ýiine manaylamasa, araq-sharap pen zinaqorlyqqa qúmarlanyp qúlqyn satsa, qarau kónildi kýnәkәr miskender Saqar dozaghynda irip-shiriydi!

Tórtinshi Dozaq Saiyr dep atalady. Aynala-tóniregi — on eki myng jyldyq joldy alyp jatyr. Ishinde myng shahary bar. Ár shaharda myng múztau jәne bar. Búl Dozaqtyng ýp etken bir ghana yzgharynyng ózi tiri jannyng bәrin qatyryp tastaugha jaraydy. Zorlyq-zombylyqpen momyn músylmandardyng mal-mýlkin tartyp alyp óz ataq-abyroyyna bola medrese, meshit jәne basqa da qúrylys ghimarattaryn saldyrghan dóiler men dókeyler, әperbaqandar, jetim-jesirler men paqyr pendelerge zúlymdyq pen tizesin batyrghandar, kisi aqysyna, qúqyna qiyanat qylghandar osy Dozaqta múz jastanyp, qargha kómilip, qatyp-semip qalmaq!

Besinshi Dozaq Jahannam dep atalady. Ana sheti men myna sheti jeti jýz myng jyldyq jol. Búl dozaq jelining ekpini әdettegiden jetpis ese kýshti. IYne kózindey sanylau ashylsa, ýilerdi úshyryp, aghashtardy qúlatyp, adamdar men jan-januarlardy aspannan bir-aq shygharar edi! Áytkenmen, әzir ol sanylau jabyq. Zinaqorlar men ishimpazdar, yaghny aram әreketke boy aldyrghandar, ata-anasyn, qauym-qaryndasyn, kórshi-qolanyn azar-bezer etkenderding bәri derlik osy dozaq otyna toghytylmaq!

Altynshy Dozaqtyng aty Sijjiyn. Ana sheti men myna sheti on myng jyldyq jol. Tas qaranghy. Jylan jaylaghan mekeniniz osy. Ghayyptan tayyp olardyng bireu-mireui myna jaryq dýniyege kele qalsa, barsha tirlik baqilyqqa ainalar edi. Onyng esigi ashylsa, ainalany qara týnek qaptaydy. Áytkenmen, ol esik әzirge bekituli. Búl dozaq sәjdege basyn salmaytyndar men pitir, sadaqa bermeytinderdin, dýniyege qúnyqqandar men qúmarpazdardyn, auyrdyng ýsti, jenilding astymen jýretinderding aqiyrettegi barar jer, basar tauy bolmaq.

Jetinshi Dozaqtyng atyn Hutama dep ataydy. Ana sheti men myna sheti toghyz myng jyldyq jol. Múnyng jalyn-alauy barsha dozaqtardan da ystyq. Azaby men aqyreti aityp jetkisiz. Búl — amanatqa qiyanat qylushylardyn, bir-birining qadyr-qasiyetin bilmeytin erli-zayyptylardyn, aramdyq jolmen mal tabushylardyn, ishimpazdardyn, beynamaz, nәpsiqorlardyng dozaq orny. Allanyng ashu-yzasy men qaharynan tughan búl Dozaqtyng bәri de jeti qabat jer astynda.

— Ýlkendi de, kishini de, biyikti de, tómendi de tәubasyna keltirip, qalasa, jermen jeksen etetin qúdiretti kýshke ie kim, nemese ne nәrse dep bilesin?

— Ol — Ázireyil. Alladan parman alsa, ýlkenning de, kishining de odan kútylatyn imkәniyaty (mýmkindigi) joq.

— Shynyraudan su tartyp ózgening ydysyn sugha toltyrghanymen, óz kesesi bos qalatyn, ózgelerdi tamaqtandyrghanymen, óz balalary ash qalatyn qay pende?

— Dýnie tapqanymen ataghym shyqsyn dep ony talan-tarajgha úshyratatyn, aqyr sonynda ózin, әielin, balalaryn taz taqyrgha otyrghyzatyn onday danghoylar qansha qayyr-meyir qylsa da aqyret sauabynan mahrum qylmaq.

— Aldyndaghy tamaghyn bireuge berip, ózi ash qalatyn әpendiler kimder?

— Olar — aqyrzaman alymdary. El-júrtqa nәsiyat aitqanymen, ony ózderi amalgha asyrmaydy. Al amalgha aspaghan qay isting de sauaby az, sahabaty kem.

— Bir tesikten shyqqanymen oghan qayta kire almaytyn nәrse ne?

— Ol — ósek-ayan, byqsyq, pasyq-sasyq sóz. Kimning auzynan shyqsa da aqyr týbinde ony abyroysyzdyqqa úshyratady.

— Anasyn emgen sayyn aryqtay týsetin semiz serke kim, bilesing be?

— Ol — zalym patsha, zúlym Ámirshi. Tespey qanyn soryp búqarany yghyr qylatyn da sol. Alym alyp, salyq salyp qazynasyn qansha toltyrmaq bolsa da, týpting týbinde onysy ózine pәleket bolyp jabysar. Jany azapta, tәni tozaqta órtengen onday zalym patshalargha Alla tarapynan da, pende tarapynan da eshbir ayaushylyq bola qoymas!

— Bir jylan bar — qansha adamdy shaghyp, qansha jandy ulap óltirse de júrttyng bәri soghan yntyq, qasyna jaqyndaghysy kep túrady. Ol nendey jylan?

— Ol jylanymyz — mynau ótmish jalghannyng dýniye-baylyghy ghoy. Kónil qanbaytyn, kóz toymaytyn búl jaltyraq-jyltyraqqa jannyng bәri qúmar. Nәpsi-qúlqyn jene almaytyn bәndәuiyler onyng arbauyna aldanyp, qarmauyna týser, ashy zәrin tәtti tәnine darytar. Aqyr sonynda azapqa týser, dozaqta piser!

— Qarnynda qarshaday kýshikteri shәuildep ýrip jýretin qanday iyt?

— Aqyrzamanda tughan úl men qyz óz ata-analarynyng sózin tyndamay, ózderin algha salar. Osydan kelip qariyadan qasiyet qashar, jasty әbilet basar.

— Qatar túrghan eki qasapshynyng bireui adal semiz et satsa, ekinshisi haram aryq-túryq et satady. Sóite túra alushylar semizden góri aryghyna әues. Búny nemen týsindiruge bolady?

— Aldynda adaly túryp haramyn qalaghan, arzangha bola aryn bylghaghan adamdar qiyamet kýninde kýnәgha batar, azapqa týser, Dozaqta jatar!

— Qatar túrghan eki aspazdyng bireui adal as pisirip satsa, ekinshisi aram as pisirip payda tabar. Aldynghysy: «Ey, jarandar! Mening adal asymdy satyp alyp jender!» dese, keyingisi: «Ey, halayyq, mening aram asymnan dәm tatyndar!» deydi. Al, el-júrt kóre-bile túra songhysyna qúmar, múny qalay týsinuge bolady?

— Múnyng mәni mynau: qaysybir adamdar qúday qosqan adal nekeli jary bola túryp kóshe kezbe kók kóilektilerge kóz salghysh. Múnyng aty — zinaqorlyq. Al sharighatta ol kýnәning eng auyry bolyp esepteledi. Ondaylardyng qiyamette jýzi qara!

— Bir әke-shesheden tughan ýili-barandy ýsh birdey  azamat kórdim. Eng kenjesining saqaly әppaq quday, ortanshysynyng saqaly jarym-jartylay aq, al eng ýlkenining saqaly әli qara. Búl nelikten?

— Kenjesining saqaly aq bolu sebebi — әieli beymaza. Ortanshysynyng saqaly jarym-jartylay aq bolu sebebi — әielining auyq-auyq súiyq jýrispen ainalysatyn әdeti bar. Al eng ýlkenining saqal-shashy qara bolu sebebi —qatynynyng minezi jayly, kýieuining aitqanynan shyqpaydy.

— Patshalargha nendey qasiyet layyqty?

— Ádilet isine adal bolu! Ádiletsiz patsha janbyrsyz búlt siyaqty keledi de ketedi, eshkimge sharapat-shapaghaty bolmaydy.

HIKAYaT: Hazireti Ibrahim alikssalamnyng balasy hazireti Ismail zamanynda Abdulhamit degen patsha ómir sýripti. Óte әdil bolsa kerek. Kýnderding bir kýninde onyng qúzyryna eki adam aryz aityp keledi. Mәnisi mynau eken: birinshisi ekinshisinen azyn-aulaq jer satyp alyp egin egipti. Ekken egini bitik shyghyp, edәuir ónim jinapty. Álgi adam múnshalyqty mol ónim alamyn dep oilamasa kerek. Ári oilanyp, beri oilanyp búrynghy jer iyesine barypty. Barypty da: «Jer o bastan sizdiki edi, men azyn-aulaq enbek etkenim bolmasa, asa ter tókkem joq. Endeshe jerden alghan ónim de sizdiki. Sony alynyz dep aitqaly keldim» depti. Sonda ekinshisi: «Joq, otaghasy, jerdi men sizge basy býtin satqanmyn. Sondyqtan odan alghan ónim de, sizdiki bolady-daghy» depti. Sodan ne kerek, ózara kelise almay patsha aldyna kelip túrghan beti eken.

Patsha myna ekeuining pәkiza tazalyghyna tang qalyp, janyndaghy uәzirlerinen: «Sender búghan ne deysinder?» dep súrapty.  Sonda bireui: «Ekeui de almaymyz dese, onda jinalghan ónim sizding qazynanyzgha kelip qúiylady da» depti. Patsha: «Ey, úyatsyz neme! Bireuding adal enbegin tep-tegin maldansam, erteng qiyamet kýni Alla aldynda ne dep jauap bermekpin?!» – dep oghan qatty ashulanypty. Sonsyn ekeuine qarap: «Bala-shaghalaryng bar ma edi?» dep súrapty. Jerin satqan adam: «Erjetip otyrghan úlym bar» depti. Ekinshisi: «Boyjetip otyrghan qyzym bar» depti.

Múny estigen Patsha quanyp: «Endeshe mәsele sheshildi» depti de sarayyna úl men qyzdy shaqyrtyp, ekeuining nekelerin qiypty. Álgi jerden alynghan ónimdi ekeuine beripti.

Jigitting aty Harun, al qyzdyng aty Sәlima bolatyn. Sәlima bir kýni kýieuine: «Ey, әzizim, mening bir syrym bar edi, rúqsat etsen, aitsam» deydi. «Ayta ghoy» deydi Harun. Sonda Sәlima: «Búl fәnida qansha kýndik ómirimiz bar ekenin kim bilipti. Áke-sheshemiz alugha arlanghan myna qazyna bizge qút bola ma? Odan da Patshamyzgha baryp «múny kemtar, ne kedey bireulerge beriniz» dep aitayyq. Peshenemizge búiyrghan rizyq, nesibemiz bolsa keyinshelik kóre jatarmyz» deydi. Harun da múny maqúl kórip, ekeui patsha aldyna kelgende, onyng janynda uәzirleri men nókerleri jinalyp otyr eken. «Ey, әziz patshamyz – deydi ekeui, — bizge jasaghan qayyrymynyzgha qayyrlymyz, әdildiginizge rizamyz, biraq bizge bólgen qazynany mýgedek, momyn jandargha berseniz, sóitip bizdi dýniye-mýlik qam-qareketinen  ada etseniz eken».

Patsha eki jastyng ynsap tazalyghyna yrzalyq peyil bildirip: «Al búghan sender qalay qaraysyndar?» dep ainalasyndaghylargha kóz tastaydy. Uәzirlerding biri «Onda búl ónimdi ornyna aparyp qoymaq kerek» depti. Ekinshi uәzir: «Alla bergen dýniyeni bosqa rәsuәlap shirituding qajeti qansha? Odan da múny ortaq qazynagha ainaldyrayyq. Árkim taudan ba, baudan ba óz kóshetterin alyp kelsin. Biz myna ónim esebinen olargha aqysyn tólep, barshagha ortaq jemis-jiydek bau-baghyn egeyik. Ekken men tikken búl jemis baghy keyin úrpaghymyzdyng iygiligine ainalatyn bolady» depti.

Patsha búl uәzirining úsynysyna riza bolyp, oghan zer shapan jauyp túryp: «Osy isting basy-qasynda ózing bol. Myna ónimdi al da júrtshylyqqa әdil bol. Búdan bylay bas uәzirim de ózing bolasyn», – depti de ainala-tóniregindegilerge: «Ózekti jangha bir ólim bar, múny qay-qaysyng da esten shygharmandar. Ahiyret aldynda taza bolayyq. Ádildik pen adaldyq — adamnyng qos qanaty. Qanaty qayrylghan qús alysqa úsha alushy ma edi?! Sanasy bylghanghan adamnyng ómir sapary sәtti ayaqtalushy ma edi?.. Qoldan kelgeninshe jetim-jesir, kәrip-kәsirge jәrdem bergenge ne jetsin?! Búl dýnie malyna qyzygham dep jýrip o dýnie qamyn úmytyp ketpeyik…»

Áudem uaqyttan song erli-zayypty eki kisi Patshadan ketuge rúhsat súraydy. Patsha óz qazynasynan aqsha bóluge әmir bere bastaghanda, búl ekeui azar-bezer bolyp: «Dýniye-mýlikten basqa syiynyzdy qabyl eteyik. Sizding aqyl-parasatynyz ben ghajayyp ghadildiginiz bizge ómir baqy ónege»  dep enkeye taghzym etip shyghyp ketti.

Óz kezeginde Uәzir de qarap qalmady. Álgi ónimdi iske jaratyp, el-júrttan jemis aghashtarynyng jas kóshetterin satyp aldy. Bir kóshetke bir mysqal altyn qarajattap, toqsan myng jemis aghashyn jerge otyrghyzdy. Otyz baghban olardy baptady, saqtady, ósirdi.

Uәzir Patshagha kelip: «maghan bergen dýniye-mýlikti týgel qaryshtadym. Toqsan myng kóshetti otyz baghban baghyp-qaghuda. Qazynadan qalghan aqshany olargha tendey bólip berdim» deydi. Patsha búghan quanyp: «Alla taghala ózine, ózinnen ósip-óngen úrpaqtaryna meyir-shapaghatyn ayamasyn ylayym!» dep aq tilegin bildirdi.

Uәzir ýsh jyl ótken song patshagha kelip: «Áziz Padisham, qúdireti kýshti Jaratqan iyemizding jaqsylyghyna bola bau-baghymyz mәuelep, alghashqy jemisin bere bastady. Búl tónirekte odan asqan jemis baghy joq! Qúdaydyng taghy bir qúdireti — jeti myng kóshetting daraghy erekshe ósip, jemisi dýrigauhar siyaqtanyp, erekshe shoqtanyp, jәudirep-jauharlanyp túr! Ár jemisi badanaday-badanaday! Al olardyng raushan jýzinen basqa miualar da bahar alyp túr!  Kelip kórseniz bolady» dedi.

Patsha qúshuaq kónilmen: «Olay bolsa sol mangha tagham әzirlep, dastarhan jayyndar. Uәzir, nókerlermen baryp, tamashalap kóreyin» dedi.

Aytqan kýni patsha óz nókerlerimen bau-baqshany baryp kórdi. Uәzirlerining baghzy bireuleri jaghympazdanyp әlgi jauhar-jemisten ýzip patshagha úzatpaq bolghanda, ol tiyp tastap: «Dayyn asqa tik qasyq bolmandar týge! Ol kórgensizdik bolady, qol tiygizushi  bolmandar. Sanasynda sanylauy bar kisige búl dýniyening dәminen ahiyret dýniyesining mәni artyghyraq. Búl jemisterge kóz toyghyzsaq, kónil qandyrsaq jarasar. Odan da búl bau-baqshanyng jemisi men ónimi momyn paqyrlargha búiyrsyn. Jetim-jesirler nesibesine ortaq bolmay-aq qoyayyq» dep nókerlerin ertip sarayyna qaytty.

Uәzir bolsa bau jemisin jinap-terip, eng әueli qarip-qasirler men jetim-jesirlerge ýlestirdi. Qalghanyn qalyng júrtqa ótkizip, qarajat jinady. Ol qarajatty jemis baghynyng kerek-jaraghyna júmsady.

Bir ghajaby, әlgi jeti mynday dýriguahar jemis bútaghyna qol sozghan qay adamnyng da sausaqtary qarysyp-býrisip qala beretin boldy. Búl oqighany estigen Patsha kóp úzamay jemis baghyna kelip minәjat qylyp: «Ua, Pәruardiger iyem! Ibrahim alayhissalamnyng sýiikti úly — Ismail ghalayhissalam úrpaqtaryna qayyrym etkeysin. Qarysyp-býrisip qalghan qoldaryn qayta jazghaysyn» dep ýzir súrady. Al halqyna: «Basqa miualardy terinder, jender. Ýilerine de alyp ketinder, biraq myna dýrigauhar jemis aghashtaryna qol sozushy bolmandar. Búlar — óz úryq-úrpaqtarynnyng enshisine tiyesili. Esi týzik adam ertenning yrzyghyn býgin tauyspas bolar…» dep toqtau aitty.

Uәzir bastaghan baghbandar dýrigauhar jemisterin jyl sayyn bólek jinap otyrdy. Qúba dala, qúnarly jerimizdegi jemis-jiydek — sol dýrigauhardyng dәn-dәremeti.

Al bir patshanyng dýiim elge yrzyq-nesibe bolghan әdileti haqynda nendey oy týyge bolady? Alla taghala bizding peshenemizge de osynday keng peyildi, kemel parasatty, kenish aqyldy patshany nәsip qylghay!..

— Áyelder nesimen únamdy?

— Ar-úyatymen! Ar-úyattan júrday  әiel de bir, aqyl-esi joq esek te bir.

— Al er adamdar nesimen únamdy?

— Tәuba, shýkirshiligimen! Tәubasy joq qanaghatsyz erkek te bir, kózinde gauhary joq jýzik te bir.

— Ghalymdar nesimen únamdy?

— Ilim men bilim, aqyl men amal, tazalyq pen taqualyq. Búlarsyz ózin ghalymmyn degen kez kelgen adam jemissiz, mәuesiz daraqqa ten.

— Baylar nesimen únamdy boluy kerek?

— Sahabat pen saqylyq, mәrttik pen jomarttyq. Sahabaty joq bay da bir, sasyq su da bir!

— Alla taghala adam balasyn jer betinde neshe mәrte jaratty?

— Eng әueli jiyrma tórt lak (әr lak — jýz myn) adamdy jaratty. Ol zamanda halyq eki topqa bólindi. Biri — adam, ekinshisi – dii. Dii erkekterding denesi bolattan, úrghashylarynyng tәni ruhtan jaratyldy. Jeytin tamaqtary biday, boyshan, úzyn edi. Bir-aq mezgil tamaqtanatyn. Jalanash jýretin. Áyelderi on-onbes  jylda bir bosanatyn. Úzaq ghúmyr jasaytyn. Dýnie isinen góri ahiyret isin jón kóretin.  Týptin-týbinde Múhammed Rasulullah dýniyege kelip, oghan Allanyng núry jauar! Alty qat aspanda Jәbireyil, Mikaiyl, Israfil jәne Ázireyil perishteler jerdegilerge Alla әmirin jetkizer…

— Ekinshi ret qansha halyqty jaratty?

— Jiyrma myngha mólsherlep on alty lak júrtty jaratty. Búlar úyatty jerlerine lypa baylap jýrdi. Keyin kiyim tigip kiyetin boldy. Jeytin taghamdary kóbine qúrma bolatyn. Ýi, baspana saludy ýirendi. Búlar da hazireti Múhammedting dinin ústandy. Búlar da dýniyeden ótti.

— Ýshinshi mәrte she?

— Jiyrma myng jylgha mólsherlep on eki lak júrtty jaratty. Alla taghala búl joly adamdarmen birge jiyrma myng týrli jan-januarlardy ómirge keltirdi. Olar talghajau etsin dep jer betine nesheme ósimdikterding dәnin septi, ósirdi. Sóitti de: «Ey, januarlar! Múnyng bәri — senderding yrzyq, nesibelerin. Búlar qashan tausylsa — senderding de ghúmyr shyraqtarynnyng óshkeni» dep eskertti.

— Tórtinshi mәrte she?

— Jiyrma tórt myng jylgha mólsherlep segiz júrtty jaratty. Alla óz tarapynan jylqy malyn jaratyp, ol adamdargha kýsh, kólik, serik boldy. Alla taghala әueli Adam atany sudan, auadan, topyraqtan jaratyp, sodan song hazireti Adamnyng sol jaq qabyrghasynan Haua Anany dýniyege keltirdi. Ekeuinen taraghan taypa, әulet býkil jer jýzine tarap, qiyametqayymgha deyin ómir sýrmek.

— Alla taghala hazireti Adamdy jaratqan song onyng boyyna әueli nendey qasiyetti darytty?

— Eng alghash Aqyl-Esti darytty. Alla taghala jibergen Aqyl Adam atagha keldi de: «Ey, Adam aliksalam, meni saghan jiberdi» degende, Hazireti Adam oghan: «Kelsen, qalaghan ornyna jayghas» dep qabyl aldy. Odan song Úyat kelip kózine qondy. Meyir kelip kóniline, Sabyr kelip ishine jayghasty…

 Onan song da kele berdi. Ólim qabaghyn qars jauyp: «Meni qayda qoymaqsyn?» dedi. Adam ata oghan: «Ózing bil» degende, Ólim: «Basynnyng mishyghyna jayghasamyn!» dedi. «Onda Aqyl túr» dedi Adam әliksalam. Ólim de qarysyp: «Ólim kelgen kezde Aqyl yghysa túrady» dedi.

Ekinshi bolyp Toyym (qanaghat) keldi: «Alla taghala meni saghan jiberdi». Adam: «qay jerimdi qalaysyn?» Toyym: «kózindi». Adam: «onda Úyat túr». Toyym: «Men kelgende ol ornyn bosatady». Ýshinshi kezekti Qúmarlyq aldy: «Men de saghan kelip edim…» Adam: «Qay jerimdi qalasan, sol jerge jayghas». Qúmarlyq: «Kónilinnen jay alsam dep edim». Adam: «Onda Meyir túr edi…» Qúmarlyq: «Men túrghanda Meyirine ne joryq?!» Kezek Nәpsige kelgende «Al, sen she?» dep súrady. Nәpsi: «maghan túla boyy túrqyng kerek!» dep kergidi. «Men — Sabyrdyng mekenimin» dedi Adam da aspay-saspay. Nәpsi bolsa: «Men myqtymyn ba, Sabyryng myqty ma, ony keyin kóre jatarmyz…» dep әi-shәy joq Adamnyng ishine endi de ketti.

— Dúrys jauap berdin. Al endi, aita qoyshy, adamnyng boyynda neshe jauhar (gauhar) bar?

— Tórt birdey jauhar bar. Tórteuining de almay qoymaymyn dep andysyp jýrgen alayaq úrylary bar. Birinshisi —Iman. Onyng úrysy — lәneti kelgir Saytan. Odan saqtanudyng joly — «La Ilaha illalahu Muhammadur rasulullah!».

Ekinshisi — Namaz. Onyng úrysy — Nadandyq. Odan saqtanudyng joly — jaqsylyq, marhabat.

Ýshinshisi — Ilim-Bilim. Onyng úrysy — tәkabbarlyq. Odan saqtanudyng joly —  tәrkidýniyelik, qam-qayghy.

Tórtinshisi — Sahabat. Onyng úrysy — qyzghanshaqtyq, kóre almaushylyq, ishtarlyq. Odan saqtanudyng joly — meyir-shapaghat.

— Tirshilik iyesining eng myqtysy, kýshtisi kim?

— Jolbarysta qyryq adamnyng kýshi bar! Bir sahabada qyryq jolbarystyng kýshi bar! Bir әuliye-әnbiyede qyryq sahabanyng kýshi bar! Bir payghambarda qyryq әuliye-әnbiyening qúdireti bar! Al Hazireti Múhammed Mústapada qyryq payghambardyng salauaty bar!

— Perishteler nesheu?

— Múny bir Alladan basqa eshkim bilmeydi. Áytse de mәshhýr perishtelerding sany toghyz. Búlardyng әrqaysysy — jetpis perishtening sardary. Ár sardargha jetpis myng Omar (basshy) perishte men jetpis myng adam baghynyshty. Ár Omargha jetpis perishte men jetpis myng adam baghynyshty.

Eng birinshi auyzgha alynatyny — payghambarlargha Alla әmirin jetkizushi Hazireti Jәbireyil perishte. Ekinshisi — jer betindegi, jer ýstindegi jәne su astyndaghy barsha maqlúqatqa tiyesili yrzyq iyesi, qar-janbyr jaudyrushy Hazireti Mikaiyl. Ýshinshisi — Jәmy tirshilik iyesining jan alushysy Hazireti Ázireyil. Tórtinshisi — qiyamet-qayymnyng kelgenin sýrnәi- (syrnay) men habarlap, ekpinimen dauyl túrghyzushy Hazireti Israiyl. Besinshisi — Ay men Kýndi, júldyzdy baqylap otyrushy Dardayyl perishte. Altynshysy — jer jýzindegi barsha ósimdik ataulynyng jelep-jebeushisi Hazireti Ismail perishte. Jetinshisi — qiyamet kýni pendelerdi tarazygha tartushy Zúqayyl perishte. Segizinshisi — jer jýzindegi barsha dariya men múhit sularynyng iyesi Ahrayyl perishte. Toghyzynshysy — jeti tozaq iyesi Hazireti Mәlik.

— Alla taghala eng әueli neni, kimdi jaratty?

— Alla taghala eng әueli Núrdy, sonan song núrdan barsha tirshilik iyesin jaratty. Múhammed Mústafanyng núryn da osylaysha jaratqan.

— Gharyshtyng (aspan әleminin) kendik-kemeldik ólshemi qansha? — Alla taghala Gharysh kenistigine on segiz myng ghalamdy jaratty. Ár ghalamnyng ózining ústyn, tiregi bar. Ár ústyngha bir-bir shamdal (shyraq) jaqty. Osyghan baylanysty bir mysal. Shamayyl degen perishte Alla taghalagha: «Rúhsat berseniz, Gharyshty ainalyp, ziyarat qylsam» dep arzu aitypty. Alla taghala múrsat beripti. Sodan Shamayyl perishte Gharyshty ainalyp myng jyl úshypty, biraq shet-shegine jete almay qanaty talypty. Talyp qana qoymay, úsha-úsha qauyrsyny týgel tógilip týsipti. Perishte Alla taghaladan taghy da qanat súrap alyp taghy da myng jyl úshypty. Aralap tauysa almaghan Shamayyl Alla taghaladan: «Gharyshtyng qanshasyn ainalyp kórdim eken?» dep súrapty. «Bir ústyn men ekinshi ústynnyng ghana arasynda jýrsing әli» depti Alla taghala.

Búl bir ghana mysal, әitpese Alla taghala aspan әlemining tórt jaghyna tórt jýz myng perishteni kýzetke qoyghan. Gharyshty kóterip túrghan solar! Perishtening iyghy, qary tala bastaghanda, qúdireti kýshti Qúday olargha taghy da kýsh syilady. Taghy bir sharshaghan shaqta olargha «myna kәlimany auyzdaryna alyndar» dep әmir etti: «Subhanalla uә alhamdullahy uә La Ilaha illallahu Akbar! Uala haula, uala quata illa billahil aliil aziym! Maasha allahu kәna ua ma lam Yakun!»

Perishteler osy kalimany qaytalay otyryp: «Alla taghalagha myng da bir shýkirana. Ol barshany birdey kóredi, eshkimdi alalamaydy. Onyng úlylyghy sonda! Ol — jalghyz. Onyng meyirimi úshan-teniz. Alla aldynda kýnәkәr bolmaghan jón. Nazary auyp, beyili týskendi ghana ol kýnәdan aryltady, әlemdegi bar tirshilik tek sonyng ghana qalauynda, tek Allanyng ghana әmirine jýginedi» dep óz rizashylyqtaryn bildirumen bolady.

Perishtelerding búl tәubasy qiyamet kýnine deyin sozyla bermek.

— Kýrzining (gýrzinin) ýlkendigi qanday?

— «Kaulahu Taghala uasia kursiyuhus sәmauaty ual Arziy», yaghny jeti qabat jer men alty qabat aspan astynda!

— Arshu kýrziden keyin Alla neni jaratty?

— Jeksenbi «Lauhul qalamdy» jaratty. Qyzyl laghyldan. Alla taghala «Ey, qalam, «La Ilaha illallahu Muhammadur Rasulullahtyn» sauabyn qabyl qylghaysyn» dep әmir berdi. Sóitti de Kalimay Sharifti tórt jýz jylda bitirdi. Gharyshtyng tómengi jaghyna bir dana meruertti jaratty. Odan «Lauh ul mahfuzdy» saldy. Sodan song «Ey, qalam, mening aitqan ilimimdi hatqa týsir, yaghny «lauh ul mahfuzgha» bederle» dep әmir berdi. Alla Taghala qiyamet-qayymgha deyingi bolatyn jaqsylyq pen jamandyqty, barsha yrzyq pen taghdyr jazuyn osylaysha belgilep bederlep qoydy.

— Aspan qay kezde jaratyldy? Olardyng aty bar ma? Iren-týsi qanday? Aspannyng әr qabatyndaghy perishteler nendey qyzmet atqarady? Úlyq perishtelerding attary qanday?

— Alla taghala eng әueli Hazireti Múhammed s.a.s-dy núrdan jaratty. Ol núrgha kózin tiktey qarap edi — kól-kósir dariya payda boldy. Dariyadan týtin shyghyp, odan alty qat aspan payda boldy. Alghashqy qabaty — Rafiqa dep atalady. Ol nil kók zýmirattan jaratylghan. «Subhana ziy-l-mulku ual malakut!» dep tasbih audaryp jýrgen perishtelerding eng úlyghy — Ismaiyl. Al Ruad dep atalatyn perishte búlt pen janbyrgha bas-kóz bolyp túrady.

Aspannyng ekinshi qabaty — Arfilun dep atalady. Múndaghy perishteler әuelgiden eki ese kóp. Olar «Subhana ziy-l-izzaty ual azimaty uә qúdraty uә kibriyay uәl jabbarut» dep tasbih audaryp olay-bylay úshyp jýredi, yaghny Allanyng pәktigin, kýsh-qúdiretin, izet-qúrmetin, meyir-shapaghatyn, úlyqtyghy men teni joq ekendigin barshagha әigilep jýredi. Búl perishtelerding eng úlyghy — Zuqaiyl. Ol «subhana man allafa bayn-as saljy uan nariy»-di auzynan tastamay, pәruәrdiger iyemiz kimdi dos kórse, ony ottan da, sudan da saqtaytynyn jahangha pash etip jýredi.

Búl eki qat aspan arasy — bes jýz jyldyq jolmen para-par. Al aspannyng ýshinshi qabaty — Qúlzum dep atalady. Ondaghy perishtelerding sanyn Qúdaydan ózge eshkim bilip kórgen emes! Olar: «Ya hayy ya kayiumu ya hәnnan ya mәnnan ya subhaanu ya burhanu yagufranu  mustaanu ya badius samovat ual arzy ya zualjalaliy», yaghny «Ey, tirshilik iyesi, ey әmise tiriltushi zat, ey berushi zat, ei, pәk zat, ei, kýnәkar zat, ei, jer men aspandy jaratushy zat, ei, úlyqtyq pen kendik, kemeldik IYesi!» dep tasbih audaryp, Alla taghalany úlyqtap jýredi. Aspannyng tórtinshi qabaty — Maun dep atalady. Perishteleri: «Subhan al maliky al Quddusiy!», yaghny pәruәrdiger iyemiz әri patsha, әri Múqaddes, әri jalghyz!» dep tasbih audarady. Eng úlyghy — Mominat.

Ázireyil, Mekail jәne Israil perishtelerding mekeni osy aspanda.

Aspannyng besinshi qabatyn — Arqiya deydi. Múndaghy perishtelerding eng úlyghy — Istifaiyl. Ol «Subhana rabby kully shayiyn», yaghny «Pәk te taza Alla taghala әrbir nәrseni aiyp pen kýnәdan aiyqtyryp, ózi tәrbiyeleuge yntyghady» dep tasbih audaryp jýredi.

Aspannyng altynshy qabaty — Fana (pana) dep atalady. Múndaghy perishtelerding eng úlyghy — Riadmaiyl.

Aspannyng jetinshi qabaty — Uryana dep atalady. Múndaghy perishtelerding eng úlyghy — Túraiyl. Aspannyng búl bóligi — Jәbireyilding mekeni. Múndaghy perishteler Aqyrzamangha deyin Múhammed Mústapa ýmbetterining kýnәsin kesh dep Allagha minәjat aityp, jalynyp-jalbarynyp, jylap-syqtap jýredi. Búl qabatta bir ústyn bar. Ústyn ýstinde qorazgha úqsas qús bar. Qanattary týrli-týsti, qauyrsyndary laghyl núrdan jaralghanday kóz jauyn ala týrlenip túrady. Ár qanatynda ýsh birdey hat jazuly túr. Bireuinde «Bismilahir rahmanir rahiym» — meyirban da rahymdy Alla atymen aitamyn!», ekinshisinde «La Ilaha illallah, Muhammadan Rasulullahi» — Alladan ózge ghibadatqa layyq zat joq, Múhammed — Allanyng Elshisi!», ýshinshisinde «Kully shayhin Haliqun Illa uajhahu lillahil uahidil qahhariy!» — Búl qúsqa gharyshtan kafur men zaghpyran (gýl attary) jauar. Árbir músylman namaz uaqytynda azan shaqyrsa, әlgi qús qanattaryn qaghyp: «subhanillahil aliyul aziym ua bihamdihiy!» — Alla әlemdegi eng úly Mәrtebege iye, oghan barsha qadir-qasiyetter ortaq!» dep Alla taghalany madaq eter. Múny estigende, júmaq júrty júmyla tyndap, týrli jemis-jiydek aghashtary bútaqtaryn búraltyp әsem bir әuenge elitip-eljirer. Hor qyzdary shymyldyq ishinen bastyryn shygharyp bir-birimen sybyrlasar-syrlasar. Úzamay namaz uaqyty kelip, músylmandar sәjdege basyn iyer.

Búl jetinshi aspan qabaty ýstinde jetpis myng perde jel lebimen jelbirep, ýlbirep túrar. Altynnan, kýmisten, jaqúttan, zýmirattan, laghyldan monshaq taghynghan búl perdeler týrli-týsti. Búl perdelerding ishine neler bar ekendigi bir Allagha ghana ayan. Aspanda Gharysh gýrzisi, lauhu qalam jәne jas súlu perishteler bar ekendigi ghana bizge belgili. Olar Alla taghalany auyzdaryna alyp zikir salar, tasbih audarar. Qiyamet kýni: «subhanaka, ma abdaka haqqa ibadaika» dep qayta-qayta arzu-tilekterin bir Allagha baghyshtar…

— Alla jeti qabat jerdi qashan jaratty? Ár qabatynyng aty qanday? Olarda ne bar, ne joq?

— Alla taghala eng әueli núrdy jaratty dedik qoy. Ol núrgha yrzalyqpen qarap, meyir-shapaghat qúidy. Odan dauyl payda boldy. Alla taghala dariyagha da osynday nazarmen qarady. Dariya qaynap, tasyp, ýstine qalyng kóbik túrdy. Dariya qaynaghan sayyn kóbik әri qalyndanyp, әri qabattana berdi. Osydan kelip jerding jeti qabaty payda boldy. Jerding alghashqy qabaty — Zamqa dep atalady. Búl jerde bir tau payda boldy. Alla taghala búl qabatta on segiz myng ghalamdy jaratty.

— Jer jýzinde ýlken-ýlken neshe dariya (ózen) bar?

— Tórteu. Áuelgisi — Nil dariyasy. Ishinde balyq ta bar, basqa da bar… Eni de úzyn, aidyn-shalqar. Ol kelip Qúlzúm dariyasyna qosylady.

Ekinshisi — Firat. Ol Chin dariyasynan shyghyp Hurmúrgha kelip qúiylady.

Ýshinshisi — Jayhun (Joyqyn), Múhit dariyasynan shyghyp Ummangha qúiylady.

Tórtinshisi — Sayhun (Soyqan), Qúlzúmnan shyghyp, Mazandarangha aghysyn búrady.

— Maghribtan Mashriyqqa, Yamannan Yusargha deyingi aralyq qansha?

— Jeti myng farsangha (bir farsang — 7-8 shaqyrymday) jetip jyghylady.

— Dýnie jýzinde qúrylyq kóp pe, su kóp pe, jasyl nu jazira kóp pe, shól-shóleyt kóp pe?

— Dýniyening toghyzdan bir bóligi su, qalghany qúrghaq jer. Biraq búl keyin kele kerisinshe bop ketui de yqtimal. Abad jerding teng jartysynan astamynda músylmandar, qalghanynda kәpirler túrady. On myng farsang jerde Ýndistan, myng farsang jerde Týrkistan, toghyz myng farsang jerde Qytay, ýsh myng farsang jerde Saqlat, jeti myng farsang jerde Farangistan, myng farsang jerde Yunan, ýsh myng farsang jerde Rum, eki myng farsang jerde Yajuk-Majuj, myng farsang jerde Tabrez ornalasqan.

Jerding ekinshi qabaty — Jalda dep atalady. Búl qabatta Dozaqylardyng etin jep, sýiegin kemiretin qúrt-qúmyrsqa, jylan-shayandar jayghasqan.

Jerding ýshinshi qabaty — IYrqa dep atalady.  Búl jerde bet-әlpeti adamgha, biraq súlbasy atqa jaqyn, ayaqtary ógizge úqsas maqúlyqtar ómir sýredi. Olar azaptan da, sauaptan da maqúrym. Qiyamet-qayym olargha jýrmeydi. Bizde tang atsa, olarda kýn batady.

Jerding tórtinshi qabaty — Júrma dep atalady. Búl qabat tauly-tasty keledi. Janartaulary jalyn shashyp, ot qúsady. Dozaqylar sol otqa qaqtalady.

Jerding besinshi qabaty — Masiyo dep atalady. Uly shayandar mekeni. Búghyp jatsa — tóbege, qozghalsa — kemege úqsaydy. Bireu-mireui jer betine shygha qalsa, býkil tirshilikti oiran-topyr qylar edi. Uynyng bir tamshysy dariyagha tama qalsa, ishuge jaramas.

Jerding altynshy qabaty — Ajiba dep atalady. Múnda dinsizder men imansyzdar ómir sýredi. Onda jylan uynan jaratylghan dariya aghyp jatyr.

Jerding jetinshi qabaty — Ayna dep atalady. Búl qabatta ayaq-qoly baylanghan tútqyn maqúlyqtar túrady. Bireu-mireui bosanyp ketse, jer-dýniyeni býldirer…

— Perishtelerdi kuәgha tartyp Alla taghala aldynda әdepsizdik kórsetken kim?

— Ol — Saytan. Hazireti Adamdy kóre almady. Aspannan quylyp jerge týsti. Múnda da qarap jýrmedi, perishtelerge «Ey, perishteler! Sender de búghan habardar bolyndar — men Allagha aryz aitamyn!» – dedi. Perishteler taghy ne aitar eken degendey, qúlaq týrip tyndaghan sanay bildiredi. Saytan sózin әri jalghady: «Ey, Pәruәrdigerim, Adamdy jarattyng da, meni mýldem úmyt qaldyrdyn. Jaqtyrmasan, nesine jaratyp edin? Bar jaqsylyghyng Adamnyng enshisinde — Aua da sonda, su da sonda, jer de sonda… Oibay-au, o basynda ony topyraqtan, meni ottan jarattyng emes pe?! Endi kelip oghan Beyishten jay berding de, meni sandaltyp qoydyn. Osy da әdilettilik pe? Adamdy әure-sarsangha salyp, týzu joldan adastyrudy aldyma maqsat ettim, osyny bile, seze, kóre túra nege betimnen qaqpadyn? Beyishindi de, kenishindi de Adamnyng auzyna tostyn, al men bayghús ashtan ólip, kóshten qalghanday kýy keship jýrmin. Andyghanym — Adamnyng izi, isi, әreketi, batpaqta jatsa, kýnәgha batsa deymin. Sol ýshin de әbden jekkórinishti boldym. Býitip qor qylghansha zor qylsang etti meni?! Sonshama meyirindi, beyilindi ýiip-tógetindey sol Adamynnyng menen nesi artyq?! Olardyng taghat-ghibadatynan saghan keler-keter payda ne? Mening aldap-arbauym men jala-jazghyruyma týsse, ol nemelerde ne aqyl, ne abyroy? Keshiresing kelip, keshiresing kelip…»

Alla taghala: «Ey, malghún! Men eshkimdi de, sen aitqanday, alalap-bólgen emespin. Saghan daua joq eken! ґzinning narqyndy, mening parqymdy bilmeseng — adasqanyng adasqan. Yahkulu ma yashau!»

Osyghan qatysty mynaday bәiit bar:

«Gar imarat sozamu vayran kunam,

Padshaham, har chy haham u kunam!“

— Qanday adamdardyng ózinen de, sózinen de aulaq bolmaq kerek?

— Jeti taypa adamdardan aulaq jýrgen jón:

1. Imansyzdardan;

2. Eki jýzdi pendelerden;

3. Dәretsiz, beynamaz adamdardyng ósek-ayanynan;

4. Dili pasyq, auzy sasyq adamdardyng sózinen;

5. Araqqúmarlardan;

6. Las-yfylas, haram adamdardan;

7. Nadan, nәkes, jetesiz, tәlim-tәrbiyesiz jetkinshekterding arasynan.

— Kókeydegi sóz ben kónildegi syrdy kimderge ashpaghan, aitpaghan jón?

— Bes taypa elge:

1. Qatyngha (әielge);

2. Jasóspirim balagha;

3. Qas dúshpangha;

4. Qúl-qútangha;

5. Nadandargha;

— Adam ózin neshe týrli nәrseden tyya bilui kerek?

— Bes nәrseden:

1. Tamaqty kóp jeuden;

2. Kóp úiyqtaudan;

3. Kóp qanghyru men qydyrudan;

4. Dýniyeqúmarlyqtan.

— Búl sharttardy oryndamasa she?

— Tamaqsaulyq kónildi qaraytyp, deneni auyrlatyp, jýrekke artyq salmaq týsiredi. Tәnning semirui jandy әurege salady.

Kóp úiyqtau auru-syrqaudy eselep arttyryp, ainala-dýniyeden beyhabar, beygham etedi.

Kópsózdilik bayqausyzda ósek-ayannyng auzyn ashyp, kýnәgha batyrady.

Qydyrympazdyq aqyr bir opyq jegizip, qanghyrushylyq qam-hareketten qaldyrady.

Al Dýniyeqúmarlyq dertke daua, jangha saya taptyrmaydy. Qúlqynnyng qúly qúrdymnyng qúdyghyna qúlaghanda baryp tynysh tabady.

— Óz nәpsine ne aitar edin?

— Eger tilimdi alsa, tilegime qúlaq salsa, kýn sayyn tórt mәrte mynaday ósiyet-nәsihat aitar edim: Birinshi — Ei, Nәpsi! Allanyng aitqanyna qúlaq sal, oghan qúlqyng joq eken — ryzdyghynnan airylma!

Ekinshi — Ei, Nәpsi! Alla taghalanyng aitqanynan jazba. Jazdyng eken — onyng qauymynan shyghyp, qara basyng qanghyryp qal!

Ýshinshisi — Ei, Nәpsi! Alla taghalanyng esirkep-mýsirkep bergenine razy bol. Razy bolmadyng eken — basqa Qúday tauyp al!

Tórtinshisi — Ei, Nәpsi! Eger kýnә jasaugha beyil búrsan, Qúdaydyng kózine ilikpeytin bir jerdi tauyp al. Biraq, mynau jәmy jahanda Jaratqan iyening janaryna ilikpeytin, kózine týspeytin noqattay nýkte bar ma eken, sirә?!..

— Alla taghala Kórik pen Symbatty kimge berdi?

— Alla taghala on bir týrli kórik-symbat jaratyp, onyng segizin Haua anagha, bireuin Biybi Saragha, qalghan bireuin barsha halayyqqa syigha tartty. Er kisilerge de solay — on týrli syr-symbattyng toghyzyn Hazireti Jýsipke, bireuin — qalghan barsha erkekkindikke qidy.

— Alla taghala Salauatty kimge berdi?

— Salauatty da on týrli qylyp jaratyp, onyng toghyzyn Hazireti Músa s.a.s.-gha, al  qalghanyn jәmy júrtqa bólip berdi.

— Alla taghala Sabyrdy kimge berdi?

— Sabyrdy da on týrli qylyp jaratyp, onyng toghyzyn Haziretti Ayubqa berdi de, qalghanyn barsha halayyqtyng enshisine qaldyrdy.

— Hazireti Adamnyng Beyishten adaqtaluynyng sebebi nede?

— Múnyng bes týrli sebebi bar.

1. Alla taghala Beyish taghamyn jeme dep әmir etse de, Adam ata biday dәnining bir tiligin bilmey jep qoydy.

2. Osy sebepti kýnәkar bolyp, jan azabyn basynan keshirdi. Óitkeni Beyish iship-jeytin de, azapqa týsiretin de jer emes edi…

3. Adam ata súlbasynan (belinen) nәsil, úrpaq payda boldy.

4. Beyish jynystyq qatynas jasaytyn jay emes.

5. Alla taghala Adamgha ómirmen qosa ólim de syilady. Al Beyishte ólim joq! Ol — mәngilik ómir mekeni!...

— Neshe payghambardyng saqylyqpen aty shyqty?

— Tórt payghambardyn. Olar: Hazireti Adam Safiullah, Núh Nabiullah, Ibrahim Haliullah jәne Hazireti Múhammed Mústapa s.a.s.

— Imam Mahdy men Hazireti Isa s.a.s. qay kezde qanday syi-qúrmetke ie bolghan?

— Imam Mahdiyding әuleti — imam Húseyin-dýr. Ákelerining aty Hazireti Múhammed Rasulullah, yaghny Múhammed ibn Abdulla Madiynede tuylghan. Mekkede ataghy shyqty. Biraq Bayt-ul- Múqadeste dýnie saldy. Ong jaghyndaghy nyshanasy Hazireti Múhammed Rasulullahtikine úqsas, jýzi núrly, keng shekeli, úzyn múryndy, qastary qalyn, kózderi qara, biday óndi, betinde qap-qara qaly bar, jelkesinde de qaly bar. Sóilegende qoldary tizelerine alma-kezek soghylar. Saqaly qop-qoi. Qyryq jasta qylshyldaghan qylyshtay qajyr-qayrat kórsetip, jau jayratqan! Qúpiya, tylsym keremetke ie bolghany sonday — kiygen kiyimderining ózinen jýrgen-túrghanda әuez, saz shyghar. Ym qaghyp, isharat tanytsa boldy — әuedegi qús qolyna kelip qonar. Qu shybyqty jerge tikse, ósip-ónip jemis berer. Ár shahardy alarda «La  ilaha illalahu Múhammed rasulullah!» dep úran salyp atqa qonar. Perishteler bolsa: «Ey, halayyq, imam Mahdigha taghzym etinder!» dep izet-qúrmet kórseter. Búl dauys Mashyryqtan Maghriybqa deyin anyq esitilip túrar. Nazary kimge ausa — sol adam erekshe quanysh pen baqytqa bólener. Áskerlerin Jәbireyil, Mikail jәne Zúqail bastaghan otyz myng perishte jelep-jebep jýrer. Ol kezde qoy men qasqyr birge jýrip, jas balalar jylandy qoldarymen ústap oinaghan, jerding astynghy qabatyndaghy ken, qazynalar jerding betine shyghar. Qayyrshylar men kәrip-kәsirler sadaqa, zeket berse de almaghan. Sofiyan atty patsha qazirgi imam Mahdigha qarsy әsker attandyrar, biraq ol әskerdi Mekke men Mәdiyne aralyghynda jer jútar. Eki-aq adam aman qalyp, Mahdigha habar alyp keler. Hazireti imam Mahdy Sofiyangha qarsy joryqqa attanar, Sofiyandy óltirer. Arabstannyng Ghaghu shaharyn jer jútar. Ramazan aiynyng alghashqy týninde Ay tútylar, on besinde Kýn tútylar. Mysyr men Sham patshalary arasynda soghys bastalyp, Sham halqy tútqyngha týser.

Imam Mahdidyng sahib bayraghyn Salyq s.a.s. payghambardyng úly Shúghayyp iyemdener. Hazireti imam Mahdy men Hazireti Múhammed Rasulullahtyng kiyim-keshekterimen birge qylyshtary da saqtauly túrar. Din basshylary Qúptan namazynan song minberge kóterilip, halyqty imandylyqqa, tynyshtyq-birlikke shaqyrar. Kofa men Yaman halqy Imam Mahdigha tize býger. Úzamay Eskendir Zúlqarnayyn men Hazireti Sýleymen patshalyghy ýstem bolar. Imam Mahdigha Arabu Ajam músylmandary týgel baghynyshty bolar. Imam Mahdy búdan song da jeti jyl patshalyq eter. Ol biylegen jerde әdildik saltanat qúrar. Qaghbadaghy qazyna mólsheri barshagha ayan bolar. Paqyrlar men miskinder bay bolar. Ýndige әsker attanyp, mol qazyna-baylyqpen Bayt úl-Múqadeske oralar. Ýndi patshasy tútqyngha týser. Ýlken-ýlken ýsh shahar baghyndyrylar. Álgi shahar — Qústantinaniyany alarda dariya jaghasynda bayraq kóteriler. Pamdat namazy aldyndaghy taharat (dәret) kezinde bayraq qoldan shyghyp ketip, sonynan qughanda, dariya suy qúrghap, sonyng nәtiyjesinde әsker shyghynsyz aman-esen arghy betke óter. Sebebi, Bany Israil (Izraili) Hazireti Músanyng kezinde sau-salamat bolatyn. Áskerler „Allahu akbar!“ dep Qústantinaniyanyng qamalyn búzyp, qaqpasyn ashty. Úrys-qaqtyghys barysynda alty jýz adam qaza boldy. Qúranda: «Qavluhu Taola inniy yatikumut — tabutu fihy Sakinatun» dep jazylghan. Yaghni, tabyttyng úzyndyghy otyz kez shamshat aghashynan jasalghan. Búl tabytta hazireti Músanyng Asasy, hazireti Sýleymenning búiymdary saqtauly. Sakina degen — jel-qúiyn. Ol tabyt ishinen shygha qalsa, jer-dýniyeni býldirer. Jóiitter (yahudiyler) búl tabytqa iman keltirer edi. Sodan song baryp Tajaldy yaain shahary Qatiah tarapynan payda boldy. Al Tajal degenimiz Jóiitting úly. Hazireti Múhammed Mústapa s.a.s zamanynda dýniyege kelgen. Mynaday bir әngime bar: Kab ul Ahrar Raziyallahu dalagha shyqsa, adamdar top-tobymen bir jaqqa asyghyp ketip bara jatyr eken. «Qayda bara jatyrsyndar?» dep súraghanda, olar: «Bir kәpir dýniyege kelipti» dep jauap beredi. Múny estip Kab ul Ahrar da olargha ilesti. Baryp kórse, dýniyege sәby kelgeni ras eken. Tua salyp sóileydi, saqaly men múrty da bar. Biraq kózi joq eken. Mandayynda «huval kofiru billahi» degen jazuy bar. Kab ul Ahrar búl jayynda Hazireti Múhammed s.a.s-gha habar etti. ґz tarapynda Múhammed Rasulullah sahabalaryna: «Tajal payda bolghan kórinedi, baryp kórip keleyik» dedi. Tajaldyng anasy aldarynan shyghyp: «Ey, Rasulullah, sabyr-taghat qyla túrynyzdar, men ýige kirip qam-hareket qylayyn» dep múrsat súrady. Anasynyng apyl-ghúpyl әreketin kórgen Tajal: «ne istep jatyrsyz?» dep súrady. «Múhammed Rasulullah serikterimen kelip túr, soghan qamdanyp jatqanym ghoy» dep jauap berdi anasy. «Ol kisini men de kóreyinshi» dedi Tajal sonda. Hazireti Rasulullah ýige kirip, jayghasyp bolghan son: «Kәne, Tajal, «La ilaha illallahu Múhammadýr rasulullahu ashhadu әnla ilaha illallahu ua ashhadu anna Múhammadan abduhu ua Rasuluhu!» dep ait» – dedi. Tajal: «Ey, Múhammed, «ózindi jer jýzining qojasymyn dep túrsyng ba?» dedi. Múny estigen  Said Alam: «Ey, lәneti, ne degen imansyz en?» dep sókti. Tajal oghan qarap: «Sening sózindi qystyrmaymyn!» dedi. Hazireti Omar múny esite sala qatty shiryghyp qolyndaghy kezdikti Tajalgha qaray jiberip qaldy. Tajal múny qaperine de ilgen joq. Kerisinshe, kezdik kelip hazireti Omardyng ózin tapty. Múny kórgen Said Alam: «Ey, Omar, búl da bir Haq taghalanyng jaratqany boldy. Qapa bolma, sabyrgha kel. Múny qiyamet qayym kýni aspannan týsken hazireti Isa s.a.s. ózi jazalaydy» dep júbatty. Bәri dýr kóterilip, ýiden shygha bergende, Tajaldyng anasy Múhammed s.a.s.-nyng etegine jarmasyp: «Ey, Rasulullah, dәmdi tastap ketpenizder, men tamaq әzirlep jatqanmyn» dep jalyndy. «Sening ýiinde kәpir otyr, asyng aram!» dey bergende, ana: «Ey, Rasulullah, olay bolsa búl kәpir súmdy aulaqqa aparyp kózin qúrtugha әmir beriniz?» dedi. Said Alam: «Ey, pәruana bayghús, atyng kim edi ózinnin?»  dep súrady. «Atym búryn Kiyahina bolatyn, músylmandyqty qabyldaghan song Ghamima dep ózgerttim. Qúdaygha shýkir, sizdermen dinim bir: «Alhamdulillahi» músylmanmyn! Tajaldyng atasy —  Said kәpir edi. Tozaqqa attanghanyna býgin otyz kýn boldy» dedi. Said Alam rayynan qaytyp: «Taqabbalahu! Ei, pәruana, Alla taghala saghan razy bolsyn, rahmetin jaudyrsyn!» dep bata berdi.

Ghamima ana qonaqtardy úzatyp salyp ýige kirdi de: «Balam, tysqa shyq, júrt seni kórgeli kelip otyr» dedi. Syrtqa shyqqan Tajaldy kórgen boyda kelgen qauym: «Myna malghún Hazireti Múhammedting aldynda beyәdeptik kórsetti» dep oghan qaray tas, kesek jaudyra bastady. Tajal balsa kelgenderding bәrin bir túiyqqa quyp tyghyp, eshqayda jibermey qoydy. Halyq ulap-shulady. Múny estigen Said Alam Allagha minәjat qylyp: «Ya, Haq taghala, myna pәlennen qútqar, kózimizge kórsete kórme!» dedi. Alla taghala bir perishtesin jiberdi. Qús beynesindegi búl perishte Tajaldyng shashynan ilip aspangha alyp úshty. Tajal jantalasyp: «Ey, Rasulullah, meni myna qústyng shengelinen bosat!» dedi jalynyp. Perishte әne-mine degenshe Tajaldy kóz kórmeytin, qúlaq estimeytin bir jerge aparyp tastady. Onda diilar ómir sýretin. Olardyng bәri derlik Tajaldy óz qajetterine qúlsha jegetin boldy. Tajaldyng tózim-taghaty tausylyp, búl jerden qalayda qashyp qútyludyng qamyn qarastyryp jýredi.

Tajaldy qu mediyen shólge aparyp tastaghan perishte Hazireti Múhammedke kelip: «Áy, qaydam, men biletin Tajal ol jerde kóp túraqtay qoymas, qashyp shyghar» dep kýdik-kýmәnin jasyrmady. Múny estigen Said Alam: «Ey, jarandar, laghyneti Tajal qashyp shyghyp qayta keler bolsa, jer betinde neshe týrli pәle men soyqan bastalary kýmәnsiz: ghalym-ilimdarlardyng ashqan janalyqtary ózderinen bastap halyqqa ziyan, zardap әkeletin bolady, qatyndar óz kýieulerin qoyyp, basqalarmen oinap-kýludi әdetke ainaldyrady. Erkekter men әielder aralas-qúralas otyryp alyp araq-sharap iship, ar-namysyn rәsua qylar, ayaqqa taptar. Olardan tughan balalar oqu-toqudy tastap, kóshe kezip, qayyr súrap kýn kórer. Sauda-sattyq qylyp kýni-týni bazarda jýrer. Qay-qaysysy da amanatqa qiyanat qyludy әdetke ainaldyrar. Adamdy naqaqtan óltiru, jazalau, sottau, qinau bel alar. Paqyrlar men beysharalargha degen qayyr-meyir joghalar. Jaz qysqaryp, qys úzarar. Qayyr qashyp, bereke, birlik keter. El aryzshyl, patsha, qazy, mufti, ghúlama, ústazdar parashyl bolar. Sodan song bir ósimtal ósimdik payda bolyp, ýlkender de, kishiler de onyng japyraghyn jinap, keptirip, kýidirip, týtinin sorar. Alla aldynda kýnәkarlar kóbeyip, payghambardyng kim ekenin úmytar. Ghalym-ghúlamalar sauatsyz, sanasyz jarandardyng ayaghy astynda qor bolar. Kimde-kim bilimdar adamdy óltirse, ýlken kýnәgha batar. Óitkeni ilim-bilim — Allanyng adamgha búiyrtqan syiy. Búl jayynda Hadiste bylay delinedi: «Qolan nabii alaihis salomu sahttiy riz zamonin alo ummatih tashriy-buvna min voraqis sammy va qulbuhum savodun va alisnotihum ahzoru va basaaruhum namisun va fohlihum rushuqun va azobuhum fial qabry abadan qolan nabiullahy alihis salolu man sharaba duhana  osimun yadhulu un nara bighayry shaqqin qullu sammin haramun nuqula min tuhfatil Abror va ruzy miny bob alvahy faslal haramy qolan nabii alihis salomu sahaty fiz zamonin ako ummatin yaquluna duhana summa laysa lahum imonan va ana bariun va laysa lahum shafoaty yavmal qiyamaty vuqolih min kanzil Asror», yaghny qúmarpazdyqqa jәne sharap ishuge әdettenedi, ghalymdarmen medrese, meshit jәne qorghan túrghyzyp, su qoymasyn (әuiz, kólshik) jasaydy. Ýlkender men tughan-tuystardyn, sonday-aq dos-jarandardyng aldyndaghy qaryz-paryzyn elep-eskermeydi. Al Shayqylar bolsa óz mýritterine (shәkirtterine) sharighat jayynda nәsiyat aitudyng ornyna dýniyauy tirshilikting pendelik úsaq-týiegin algha tartar. Alla aldynda da, adam aldynda da jalghan aityp, ótirik kuәlik berer. Áyelder erkekting kiyimin kiyip, jezókshelik pen zinaqorlyqty әdetke ainaldyrar. Patshalar men uәzirler, qazylar men mýftiyler júrttyng arzu-aryzyn, shaghym-ótinishin әdil teksermey para alumen shúghyldanar. ґlim-jitim kezderinde de dýniye-mýlikke kózderin satar.

Osynday jaghymsyz jaman jәiitter auruday asqynyp, bel alyp bara jatqanda Mekkedegi imam Mahdy bar bolghany on tórt jasta edi. Bet-betimen ketken halyq óz bilgenin istep jatqan. Osy kezde Tajal esekke minip Mashriyqtan Mekkege keldi. Tajaldyng bet-әlpeti qara, ong kózi soqyr, qasynda — biri pilge, biri arystangha, bireui týiege, endi bireui jylangha minip alghan diilary bar. Auyzdaryndaghy sózderi mynau: «huval kafiru billahiy». Onymen qoymay tau men biyik tóbelerge shyghyp alyp kerneyletip, syrnaylatyp, manaydy úlyghan-shúlyghan qylyp әbden dýrliktirip baqty. Al Tajal olardan onashalana ózin kórsetip: «Ey, jarandar! Beri qarandar, jer-dýniyening Qúdayy myna men bolamyn! Kimde-kim mening dinime kirse, ony dos tútyp, syi-siyapat beremin!» degende, kópshilik oghan japyryla qúlay jyghylyp, jarylqaushymyz keldi dep jatty. Ishterindegi biren-saran kózi ashyq, kókiregi oyau kisiler: «Joq, búl ótirik aitady. Barsha әlemdi Alla taghala jaratqan, búghan senbender!» dese de, onday bir-eki dauysqa kópshilik qúlaq asa qoyghan joq. Múny kórip túrghan Tajal odan sayyn ózeurep: «Mening ong jaghymda Júmaq bar, sol jaghymda Tozaq bar. Kimde-kim mening dinime kirse — Júmaqqa jol ashylady. Kimde-kim kirmese — Tozaqqa tastaymyn!» dep jinalghan halyqtyng zәre-qútyn alar.

Tajaldy «qúdayymyz» dep qabyldaghan jóiitter de búl tústa qarap qalmay: «Bizding o dýniyelik bolghan ata-analarymyzdy qayta tiriltip, beti-jýzin kórsetseng ghana saghan senemiz» desti. Tajal diilargha әmir berip edi, olar múny qinalmay-aq op-onay kórsetip berdi. Óitkeni sol diilar kózboyaushylyqtyng әbden shet-shegine jetken edi.

Ne kerek, jóiitterding mereyi ýstem bolyp, Tajal ýlken shaharlardy halqymen qosa birinen song birin ózine qarata bastaydy. Ala almaghan tórt-aq shahar qaldy. Olar: Mekke, Mәdiyne, Tory Sina jәne Bayt-ul-Múqaddes. Jap-jas Hazireti imam Mahdi: «Ey, qúdireti kýshti Jaratqan iyemiz, bizdi Tajaldyng zúlmat-zúlymdyghynan  saqtay gór!» dep kýni-týni minәjat qyldy. Qúdyretting kýshimen tilegi qabyl boldy! Dәl sol Júma kýni namazdyger uaqytynda Mekkege kókten Hazireti Isa alayhisalam týsti. Hazireti Mahdy oghan sәlem berip: «Ey, payghambar, kәne, imam bolynyz, namaz oqiyq» dep ótindi. Sonda Isa s.a.s.: «Joq, siz imam bolynyz» dedi. Osydan song otyz myng adam birdey namazgha jyghylyp, sәjdege bas qoydy.

Namaz ayaqtalghan song Hazireti Mahdi: «Ey, Hazireti Isa s.a.s., siz ben biz Tajal qaterinen qútyldyq!» dedi.

Hazireti Isa alayhisalam ertenine Pamdat namazyn oqyp, imam Mahdiymen birge qasyna lәshker (qosyn) ertip Haybar shaharyna qaray jol jýrdi. Ol shahardyng ýlkendigi bes jýz farsanday edi. Ýsh jýz alpys darbazasy bar búl shahardyng ainalasy qorghandy, qamaldy bolatyn. Hazireti Isa: «Qamal qaqpasyn ashyndar!» dep әmir etti. Darbaza aiqara ashyldy. Shahar ishine engen Hazireti Isa Tajalgha kóz saldy. Ol esegine minip túr eken, Isany kórgen boyda eseginen qúlap týsti. Hazireti Isa oghan nayzasyn kezep, al imam Mahdy qylyshyn jalandatty. Tajal jan tapsyryp, tamúqqa jol aldy, al lәshkerleri týgelimen ólim jazasyna kesildi. Sóitip adamdar Tajal tauqymetinen qútylyp Hazireti Isa men imam Mahdy shaharda eki jylday biylik qúrdy. Úzamay shaharda ýsh darbazaly ýlken meshit salyndy. Onyng qúbyla jaghynda esik bolmaydy. Qala halqy múnda aghylyp kelip qúdaygha qúlshylyq eter, al Hazireti Isa men Imam Mahdy kelgen júrtqa bas-kóz bolar.

Jyl ótken song Hazireti Isa a.s. men Hazireti imam Mahdy myng attyly qosyn ertip Bayt ul-Múqaddeske jol aldy. Múnyng aldynda Bayt ul-Múqaddeste qatty asharshylyq bolyp, qala júrty abyrjuly edi. Múny kózimen kórgen Hazireti Isa men Imam Mahdy Allagha jalbarynyp, kýni-týni dúgha oqyr, minәjaty qabyl bolyp, Alla taghala qala júrtyn asharshylyq apatynan azat qylar. Shahardan qashyp, bosyp ketken bylayghy júrt  qayta aghylyp kele bastar. Kelushiler Hazireti Isagha arzularyn bildirip, «bizdi Yajuj, Mәjujdan qútqara kóriniz» dep jalbarynar. «Qúran kәrimde» aitylghanday, Yajuj, Majuj shaytan tarapynan quylghan qúbyjyq. Ol Hazireti Eskendir zamanynan beri payda bolghan edi. Bireuining aty Yajuj, ekinshisining aty Majuj. Ayaq-qoldary adamgha úqsas bolghanymen, úsqynsyz, qúlaghy sypyraday naghyz qorqynyshty, syqpytsyz qúbyjyqtyng ózi edi. Hazireti Eskendir olardy Auund tauynan әri asyryp tastaghan bolatyn. Kýnderding kýninde, yaghny Aqyrzaman jaqyndaghanda olar taudan beri ótip, adamdardy tiridey jer, tirshilikting tynyshtyghyn toz-toz eter. Sondyqtan da Hazireti Isa men Hazireti imam Mahdy Tur tauyna shyghyp, Haq taghala atyna «Yajuj-Majujdan pendelerindi qútqara gór!» dep jalynyp-jalbarynyp minәjat oqyr. Sóitip Alla kómegi arqasynda dýnie Yajuj-Majuj azabynan azat bolar. Kóp úzamay Hazireti imam Mahdy qaza bolyp, ony Hazireti Isa s.a.s. arulap, janazasyn ózi oqyp, tәnin tar laqatqa, janyn Haq taghala tarapyna tapsyrar. Búdan song Hazireti Isa s.a.s. Sham shaharyna baryp Hazireti Múhammed Mústapanyng shariatyn amalgha asyrar. Hazireti Adam әliksalamdy ziyarat qylyp, qabirin qúshar. Bany Israil әuletining Salyq atty bir adamy Hazireti Isa a.s.-dy óz qamqorlyghyna alyp, arulap, namaz oqyp, Madinagha jetkizip, Hazireti Múhammed Rasulullahtyng janyna qoyar. Osydan song barsha әlemdi kýpirlik jaylar. Bylayghy pendeler týgili bilimpaz degen ghalymdardyng ózderi de pasyq pighyl, aram әreketpen ainalysar. Erli-zayyptylar arasynda senim azayyp, esesine ajyrasu kóbeyer. Kóringen júrt kóshege shyghyp abyroyyn kórsetuge әzir túrar. Bazarlardy tәnin de, janyn da satqan jaldaptar jaylar. Eshkimning de imany islamnan habary bolmas. Adamdardyng jýzderinde aq nyshana payda bolar. Kóshedegiler: «Sen — Jәnnat momynysyn» dep birin-biri kelemej eter. Kýn Maghribtan shyghyp, tәube esigi tas biteler. Kóp úzamay Dabat ul aryz degen qúbyjyq payda bolar. Boyy aspan tiregen, denesining salmaghy jerdi ezip-janshyghan, tórt ayaqty, basy ógiz keyiptes, moyny týienin  moynynday úzyn, kózi donyzdyng kózindey jymsighan búl neme dýiim dýniyeni aralap: «Ey, jarandar! Bilip qoyyndar, Hazireti Múhammed Mústapa s.a.s.-nyng dini әlsiz, kәpirlerding dini kýshti!» dep jaghy sembey jar salar. Sol jariyagha jar salghan boyy Qap tauyna sinip joghalar. Eng sonynda Alla taghala Israfil súryna (syrnayyna) kezek berer. Jer-dýniyede alapat dauyl, súrapyl jel kóterilip, jan iyesining bәri Israfildyng sonynan erer. Ómirjaryq ayaghy Aqyrzamangha kelip tireler».

— Ashaby Kahf degen kim! Júrty men júraghaty qay jaqtan? Hal-ahualy qalay?

— Ashaby Kahf bir patshanyng perzenti edi. Daqqy Jýnis degen bir kәpir kýsh kórsetip qoymaghan song ony amalsyzdan Daqqy Jýnisting qaramaghyna qyzmet etuge jibergen bolatyn.

Kýnderding bir kýninde Daqqy Jýnis ózining nókerlerimen birge bir ýy ishinde әngime-dýken qúryp otyrghanda bajyldasqan eki mysyq tóbe tústan aldyna kep qúlady. Shorshyp týsken Daqqy Jýnisti kórgen Ashaby Kahf: «E, biz múny qúdayday kórip jýrsek, búl da әnsheyin qorqaq pendening biri boldy ghoy» dep ishine pikir aldy. Múnysyn bireu-mireu bilip qoymady ma eken dep ýiden kóshege, kósheden dalagha bettedi. Jol-jónekey oghan bir anshy ilesip, Daqqy Jýnisting kim ekenin egjey-tegjeyli aityp berdi. Anshy bolghan song onyng qasyna ertken iyti de bar edi.

Patshanyng úly múny kórip «Daqqy Jýnis qúday bolsa mysyqtan osynshalyqty qorqyp qalmaghan bolar edi. Soghan qaraghanda bizding qúdayymyz aspan men jerdi jaratqan bir ghana Haq taghala eken ghoy» dep kónili ornyna týsti. Úzamay sapargha qamdanyp, shahardan shyghyp, saharagha bet týzedi. Basqa bir patshalyqtyng ang aulap jýrgen bir adamy oghan Daqqy Jýnis oqighasyn bayan etti. Onyng anshy iyti de bar bolatyn, endi ýsheui jolda kele jatty. Jol ayaghy bir ýngirge kelip tireldi. Múny kórip olar «E, qúdayym, bizge medet bere gór» dep Alladan medet tiledi. Alla taghala olardyng jolyn onghardy. Ýngir ishi olargha jayly meken boldy. Jazda aptaptan, qysta suyqtan saqtady. Perishteler ghaziz jandardy qauip-qaterden qorghashtap jýrdi. Búlar osy jerde alansyz úiyqtap, uayymsyz demaldy. Áytkenmen, kózderi úiqyda bolghanymen, kónilderi oyau edi. Hazireti Isa alaykisalam kókten jerge týskende Jәbireyil Ashaby Qahf jayynan habar alyp, onyng ýsh jýz toghyz jyl boyy úiqyda ekenin eskerter. Haq taghalanyng qoldauymen úiqysynan oyansa — shashy men tyrnaghy ósip ketkenin, ýstindegi kiyimining irip-shirip tozghannyn kórer. Ýngirden bir kirip, bir shyghyp qayda bararyn bile almas. «Qarnymyz ashty, tamaq tauyp әkeletin adam tabylsa, shirkin» dep arman eter. Osyny aityp Yamlihagha (qasyndaghy jolserigine) aqsha úzatady. Aqshany alghan ol shahar ishine kirip naubayhanagha baryp dirhamyn (aqshasyn) úzatqanda, Naubay salghan jerden «Búl aqshany sen Daqqy Jýnisting qazynasynan alypsyn. Eger maghan auyzbastyryq bermesen, seni Patshanyng aldyna alyp baramyn!» dep qoyarda-qoymay Saray jaqqa sýireley jóneledi. Patsha Daqqy Jýnisting dirhamyn tanydy. Yamliha bolghan oqighanyn  bәrin de qaldyrmay Patshagha aitty. Patsha oghan ýngirdi kórsetudi búiyrdy. Yamliha Patshany ýngirding týbine deyin alyp keldi de: «Siz osynda túra túrynyz, men ishtegilerge Sizding kelgeninizdi aityp shygha qoyayyn» dep ýngirge ózi kirip ketti. Yamliha sol ketkennen ghayyp boldy. Ári kýtip, beri kýtip shydamy tausylghan Patsha da ýngir ishine kirip, ol da ghayyp boldy. Sonda Hazireti Isa alayhisalam: «Ey, Haq taghalam, Ashaby Kahf nege joq, qayda ketti?» dep jalbaryna saual tastady. Jәbireyil Alla atynan: «Ey, Isa, Ashaby Kahf Qúdaydyng qúdiretimen aspangha kóterildi. Kimde-kim: Yamliha, Makshalina, Marnush, Dabarnush, Shaznush, Kafeishtad, Qitmir degen jeti atty qatar qaytalap Alla atyna minәjat qylsa, qayta kórinbegi kәmil» dep jauap qaytarady.

— Qaghba ghimaratyn kim túrghyzdy?

— Qaghba qabyrghasyn Hazireti Adam dýniyege kelmesten búryn Haq taghala qyzyl jaqúttan órgen. Perishteler kelip ziyarat qylyp túrdy. Adam ata dýniyege kelgen song Qaghbagha ziyarat etuge niyet qyldy. Bir top perishteler onyng aldynan shyghyp: «Ey, Adam, biz sizdi eki myng jyldan beri kýtuli edik, endigi kezek sizdiki» degen song Hazireti Adam perishteler taghylymyna oray Qaghbany aralap kórip, Ziyarat etti. Alla taghala: «Qaghba qúrylysyn ayaqtap shyq!» dep әmir etken song Hazireti Adam ata Haua Anamen birigip balshyq iylep, tas órip, Qaghba ghimaratyn tolyghymen túrghyzdy.

— Qaghbanyng qanday-qanday keremetteri bar?

— Qaghbada 24 keremet bar. Birinshisi — barsha júrtpen birge Karrau Bayan perishte men hamelon Arshu kýrsi, Lauhu Qalam, Ay men Kýn jәne júldyzdardyng qúbylasy — osy Qaghba.

Ekinshisi — әrbir erli-zayypty óz ómirinde tym bolmasa bir mәrte Qaghbagha kelip qajylyq paryz-qaryzyn ótese, bar kýnәsinen arylady.

Ýshinshisi — Qajylyq qaryzyn ótegen kisi qansha beynet kórse de Beyish esiginen attap, ómirinin  ayaghynda beypil zeynet kórmek!

Tórtinshisi — Erli-zayyptylar Qúrban aiynyng toghyzy, yaghny Arafa kýni toghyz jýz myng toghyz jýz adamgha kóbeyer. Eger odan kem bolsa, kókten perishteler týsip tolyqtyrar. Olar  adam keypine enip, Qaghbada qajylyq qylar.

Besinshisi — kez kelgen qús Qaghbanyng ýstinen úshyp óte almas, ótem dese — qanaty kýiip qalar!

Altynshysy — qanday bir jyrtqysh qús bolmasyn jerdegi jan-januardy ilmek, býrmek niyetpen qúldilap kelse, jany qauip-qaterge tap bolghan januar osy kezde Qaghbany kelip bas saughalasa, onda ony qús ala almas!

Jetinshi — Eger oida joqta jaraqattanyp jany kózining úshyna kóringen januar Qaghba ishine kirip pana tapsa, jarasy jazylyp keter!

Segizinshi — kimde-kim Qaghbany búzbaq bolsa, búl pighyl-әreketi ózine ólim әkeler!

Toghyzynshy — kimde-kim aram niyetpen Qaghbagha qol tiygizse — qary synar!

Onynshysy — qay kezde de Qaghbagha kelip tәuap (ziyarat) qyludyng shegi bolmas!

On birinshisi — kelip kóruge mýmkindigi bolmaghan kýnning ózinde de Qaghba әr músylmannyng keudesinen jay alyp, tilinde sayrap, dilinde jaynap túrar!

On ekinshisi — Qaghbany kórgen әr adam salauatty, salamatty bolar.

On ýshinshisi — Hazireti Ábubәkir Sydyq Raziya Allahu anhu Halifalyghy kezinde bir kisi Qaghbany Ziyarat qylghaly keldi. ґzimen birge ala kelgen altyn, kýmisin beysәubet bireu ala qoymas degen senimmen Qaghba ishindegi kózge kórinbeytin bir jerge qoyyp, ózi syrtqa sharua qamymen shyghyp ketti. Múny andyp jýrgen әkki úry ol ketisimen amalyn tauyp Qaghba astynan tesik ýngir qazyp, әlgi altyn men kýmisti alghaly ishke basyn súgha bergende Alla taghalanyng әmirimen jer qysylyp, úrynyng basyn qidy da jiberdi. Sóitip basy ishte, denesi syrtta qaldy. Artynsha: «Kimde-kim Qaghba ishine úrlyqpen kirmek bolsa, dәl osylaysha Alla qaharyna úshyraydy!» degen qatqyl ýn esitildi. Qaghbanyng shariyfi búl dauysty estip Qaghba ishine kirgende — altyn men kýmisti jәne onyng qasynda domalanyp jatqan adam basyn kórdi. Keyin búl jaghday barsha jamighatqa jariya boldy.

On tórtinshisi — bir kisi Qaghba ishinde ziyarat qylyp jatqanda esikke qúlyp salynyp, jalghyzdan-jalghyz qalyp qoydy. Tang atqansha әri aiqaylady, beri aiqaylady, biraq esikti ashqan jan balasy bolmady.

Amalsyzdan Qaghba ishinde dәret alyp, tanghy namazyn oqugha kiristi. Ertesine tang azannan kisiler ziyarat qylugha kóptep kele bastady. Ári qysylyp, әri úyalghan әlgi kisi kóp kózine kórinbey ózin shetke alyp qashty. Qaghba ishindegi shymqay asyl kiyim-búiymdardy  kórgen bylayghy el әri antarylyp, әri tanqalysyp túrghanda syrttaghylardyng bireui әlgi jazyqty kisini ústap әkelip ishke kirgizdi, óz kózine ózi senbegen ol: «Apyray, men múnda eski-qúsqy shapanymdy qaldyryp, kisi kózi kórmesin dep túra qashyp edim ghoy» dep júrtqa bir, jalt-júlt etken kiyim-búiymgha jaltaq-júltaq qaray berdi…

On altynshysy (onbesinshi qasiyeti týpnúsqada joq)— Hazireti Omar ibn Hattabtyng kezinde bir nәpsiqúmar erkek Zaham esimdi erketotay әielge ólerdey ghashyq-mashyq bolyp, aqyry sonynan quyp jýrip qúday úrghanda — basqa jerde emes, tura Qaghbanyng ishinde zinaqorlyq iske boy úrdy. Ibilisting indetine úshyrap, saytannyng jetegine ergen eki kýnәkar itshe shaghylysyp, aqyr ayaghynda itshe tartysyp qaldy.  Ertesine Pamdat namazyna jinalghan júrt shermende bolghan búl ekeuin syrtqa sýirelep shygharyp laghynet qamytyn kiygizdi, tas janbyrdyng astyna aldy. Eki-ýsh kýnnen keyin eki kýnәkardyng ekeui de Alla әmirimen donyz keypine enip, it qorlyqpen óldi.

On jetinshisi — Bylayghy júrt jappay ziyarat etip jatqanda kezdeysoq kelip qalghan ózge dindegi erli-zayyptylar Qaghbagha bir, enkeyip-tonqayyp jatqan kópshilikke bir mysqylday qarap, mazaqtay til qatysyp túrghan shaqta qas-qaghym sәtte til men kózden airyldy!

On segizinshi — Kóp ishinde qatar túrghan ekeu, ózgeler ziyarat etip jatqanda, ózara kerildesip qaldy. Anau anaghan: «Sen — úrysyn, keshe bazardan bireuding qapshyghyn alyp qashyp ketip bara jatqanyndy kórgem» – dedi. Anau múny moynyna almay «ollahiy-billahy úry emespin, senbesen, mine» dep Qaghba qabyrghasyna qolyn soza bergende, qoly ýzilip týsti.

On toghyzynshy — Kimde-kim qasiyetti Qaghbagha yntyzar kónilmen, yqylas beyilmen qarasa, kózine núr tolar.

Jiyrmasynshy — Qaghbagha qansha adam jiylsa — sonsha adam ishine syiyp keter.

Jiyrma birinshisi — Auru-syrqauly qay adam bolmasyn Qaghbanyng topyraghyn alyp kózine sýrtse, dertine daua, syrqatyna em tauyp jazylyp keter.

Jiyrma ekinshisi — bir kýni Ábu Jahil qualap jýrgen qúly  Qaghba ishine kelip tyghylsa da qoymay ony pyshaq salyp óltirmek boldy. Alayda Qaghbagha kirgen zamatta kózi kórmey qaldy. Tәubesinen janylghan Jahil tez esin jiya qoyyp: «Qaghbanyng qasiyet-qúrmeti ýshin qúlymnyng jasaghan kýnәsin keshirdim» dep Qaghba topyraghyn alyp kózine sýrtip edi, kózi shyraday janyp shygha keldi.

Jiyrma ýshinshisi — Núshiravan Ádil Búzúrg Júmhúrdy Qaghba ishine qamady. Ol ketken song Búzúrg Qaghbanyng tóbesine shyqpaq niyetpen jogharygha kóz salyp edi, sóitse jaqúttay jarqyraghan bir núrsәule Qaghbanyng ýstine qonghaly zengir kókten týsip kele jatyr eken. Múny kórgen Búzúrg: «Ey, Tәnir iyem, Qaghbanyng qúrmeti ýshin tilegimdi qabyl qyl — meni tútqynnan qútqara gór» dep qolyn jayyp Haq taghala atyna iman keltirdi. Alla taghala Búzúrg Jýmhúrdyng tilegin qabyl etti.

Jiyrma tórtinshisi — Qaghba qúrylysy jeti ret qalanghan. Eng әueli ony Zúqaiyl, Ajraiyl, Dardaiyl, Ismail — osy tórt perishte salghan. Ekinshi mәrte Adam ata men Haua ana qayta túrghyzdy. Ýshinshisinde Núh payghambar kezindegi Topan sudan keyin Yaldur degen bireu Qaghba ornyna Púthana ghimaratyn salghan. Búghan kóp-kóp altyn, kýmisi ketti. Ghimarat bitken song onyng ishine Púttyng eskertkish súlbasyn әkep kirgizdi. Dәl osy kezde jer silkinip, eskertkishimen qosa Pút ghimaratynyng tas-talqanyn shyghardy! Tórtinshi rette Alla taghala Hazireti Ibrahimge: «Ey, Ibrahiym, Qaghba qabyrghasyn tastan qalap qayta qalpyna keltir!» dep әmir etti. Óz kezeginde Ibrahim Hazireti Ysqaq pen Ismaildy, Biybi Sarany júmyldyra otyryp hajar jәne Turry Sina, Arafat, Mina, Zaydu Uhud taularynan tas tasyp Qaghbany túrghyzdy. Sonda Haq taghaladan: «Ey, Ibrahiym, Bayt-ul-Lahty salyp bitirdin, endi «Qaghbagha kelip Ziyarat qylyndar!» dep mening pendelerim estiytindey jamaghatqa jar sal!» dep búiyrdy. Ibrahiym: «mening dauysym pendelerinning qúlaghyna týgel jete qoyar ma eken?» degende, Alla taghala: «Sen dauystap shaqyr, arjaghyn ózim jetkizemin» dedi. Ibrahim dauystap jar salghanda, Qýdaydyng qúdiretimen múny pendelerding bәri esitti. Osydan kelip qajylyq әmbege birdey paryz hәm qaryz boldy.

Qaghbany besinshi mәrtesinde qúrayyshtar әuleti saldy. Altynshysynda Qaghbany hajjaj túrghyzdy.

— Kýn aspannyng qaysy qabatynda?

— Tórtinshi qabatynda. Tang sazy bilinip, shartarapqa shuaq shashyraghan shaqta Perishteler Kýn núryn Mashyryqtan Maghriybqa deyin otyz myng taram ghyp taratyp әketkende jer-dýnie Allanyng meyirimine bólenip, jaryq dýnie jalqyndanyp jýre berer. Ertenine dәl osy sәruar sәt taghy bir qaytalanuy ýshin Kýn úyasyna enip damyl tabar.

— Kýnning tútylu sebebi nelikten?

— Búl turasynda men biletin bes riuayat bar:

1. Kýn kókten tómen týsip, telegeyge batyp-shyqqanda;

2. Hazireti Múhammed Mirajgha kóterilgende jerdegi ýmbetterining sauap isinen góri kýnәlarynyng kóp ekenine anyq kóz jetkizdi. «Búlar jaryq dýniyening qadir-qasiyetin әli tanyp-bilip bolmaghan eken» dep qamyqty. Qamyqty da: «Ey, Tәnir iyem, Kýnning jýzin birer sәt alaqanynmen jasyra túr» dep minәjat qyldy. Kýn tútylyp, qayta ashyldy. Jaryq dýnie qayta jaynady. Kәne, endi adamdar osydan payym alsa.

3. Qaysybir taypalar Kýnge tabynady. Kýnning anda-sanda tútyluynyng bir sebebi osydan.

4. Qúdaydyng qúldary, onyng ishinde Múhammed payghambardyng ýmbetteri shekten tys kóp kýnәgha bata berse, Kýnning de kózin kireuke shalady.

5. Sahmail degen perishte Alla taghalanyng parmany boyynsha Kýndi qanatynyng astyna alyp kólegeyleydi.

— Kýn shyqqan mezgilde sary altyn týske enuining sebebi nede?

— Kýnge tabynushy taypalar eli asa bir yntazar kónil, yntyq ta inkәr beyilmen oghan saghyna, sarghaya qaraghan sәtte, Kýn: «Men senderding saghynyshtaryna layyq emespin, sary altyn týske boyaluym — bir Allanyng ghana qalauy» dep olargha ózining meyir, shuaghyn seber.

— Alla taghala Aydy neden jaratty? Onyng tútylu sebebi nelikten? Qay qabatta túrady?

— Ay da gharyshtyng núrynan payda bolghan. Qiyametqayym  kýnine deyin jerge týspeydi. Aydyng janaruy men toluy, qaytuy da onyng Kýndi ainaluyna baylanysty. Aydyng tútyluy da Kýnge úqsas.

— Júldyzdar qalay payda bolghan?

— Júldyzdar da núrdan jaralghan. Jerden qarap túrghanda olar aspannyng aspaly shamdary siyaqty әser qaldyrady. Ár júldyz — tabylmaytyn bir júmbaq, tirshiligi tylsym bir әlem...

— Anasynan tua sala tili shyghyp ainalasyndaghylarmen sóilesip ketkenderden kimderdi bilesin?

— Eng әueli Hazireti Isa a.s. tughannan song on bes kýnnen keyin tilge kelgen. Ekinshisi — Hazireti Jýsip a.s., ýshinshisi — Mirrih Arratab. Ol besikte jatyp әkesine: «Ey, әke, kimge erip, qayda bara jatyrsyz?» dep súrady. Ákesi: «Mabudimmen birge ketip baramyn» dep jauap bergende, «Mabudim degeniniz kim edi?» dep súrady. Ákesi: «Ol — mening eki ayaghym» dedi. Balasy: «Onda, aitshy, ayaqtarynnyng qúdayy kim bolady?» dep súrady. Tosyn súraqqa tosylyp qalghan әkesi abyrjyp: «Ey, ayaqtarym, tili shyqqan úlym әrnәrseni bilgisi kelip jatyr, sender múny aiyp sanamandar» degende, ayaqtary: «Joq, kerisinshe, úlynyz dúrys saual salyp túr, bizge kóp ere berme, erkimizge kóne berme. Odan da Alla taghalagha iman keltir» dedi.

Tórtinshisi — Ibrahim a.s. dýniyege kelgen song jiyrma kýnnen keyin tili shyghyp, anasyna nәsiyat aita bastady.

Besinshisi — Tajal. Ol anasynan tuylghan zamatta sóilegen.

— Balighat jasqa jeter-jetpesten búryn neshe payghambargha Jәbireyil arqyly Allanyng әmiri keldi?

— Eng birinshi — Hazireti Isagha. Ekinshi — Hazireti Jaqiyagha. Ýshinshi — Hazireti Sýleymenge. Tórtinshi — Hazireti Jýsipke.

— Jerding qúdireti men quat-kýshi nede? Taht әl-Saraygha deyingi aralyqta ne bar?

— Rumayyl atty perishte bar. Onyng tórt qoly bar. Qúdaydyng qúdiretimen jeti qabat jerdi tórt qolymen ústap túr. Al Taht әl-Saraydyng ýlkendigi — bes myng jyldyq jol. Múnymen birge Alla taghala bir aq ógizdi jaratqan. Ár ayaghynyng arasy — bes jýz jyldyq jol. Basynda eki mýiizi bar. Álgi Taht әl-Saray osy ógizding ýstinde. Ógiz Balyqtyng ýstinde, Balyq Sudyng ýstinde, Su Jelding ýstinde, Jel Ottyng ýstinde, Ot Dozaqtyng ýstinde, al Qaranghylyq (týn) Taht әl-Saraydyng ýstinde. Taht әl-Saraydy bir Allanyng ózi ghana kórip, biledi.

— Perishteler Peyishte me, әlde basqa jaqta ma?

— Qaysybiri Peyishte, biraq olardyng ózi Allanyng jýzin kóre alghan emes. Jәbireyil perishte ghana onyng mýbәrәk didaryn bir-aq mәrte kórgen.

— Jyndardyng meken-jayy qayda?

— «Qúrany shәripte»: «Qaulahu Taola (taghala) la amleanna Jahannama minal jinnaty uannasy ajmaiyna» dep aitylghanday, kәpirler kәpirlermen birge, músylmandar músylmandarmen birge bolmaghy lazym, biraq qay-qaysy da Haq taghala didaryn kóre almaq emes.

— «Ollahiy-billahi» degen siyaqty qasam ishu (yaghny qarghanu) dúrys pa, joq qate me?

— Rasymen-shynymen qasam iship túrghannyng ózinde búl dúrys emes. Hadiste mynaday joldar bar: «Kolan nabii alayhis salamu man halafa yaminan sodiqan zoyyaqallahu riyzqahu va man kalafa yaminan kozaban zoyyaqallahu qabrohu va yudhimu noro», yaghny kimde-kim qanday jaghdayda bolmasyn qarghanyp ant-su ishse, Haq taghala onyng yryzdyghy men nesibesin kemiter. Al endi jalghan ant-su ishse, jatar kóri men jerin tar qylyp, dozaqy pende qataryna qosar.

— Nendey bes nәrse bes nәrsening týbine jetedi?

— Qayghy uayymdy, jalghan sóz rizyq-nesibeni, tәuba kýnәni, qayyr-sadaqa bәle-jalany, araq-sharap obal-sauapty jeydi.

— Ne nәrse, nemese kim nening qarnyna kirip shyqty?

— Hazireti Jýnis balyqtyng (nәhan-nәn balyqtyn) qarynyna kirip shyqty.

— Qys kirgende jaz qayda qalmaq?

— Jer astyna kirip ózining uaqyt-sәtin kýtedi.

— Adam rahaty nendey nәrselermen ólshenedi?

— Ýsh nәrsemen — Alla taghalany auzynan tastamau, «Qúrany kәrimdi» oqu, tuys-bauyrlarymen qauyshu.

— Dәruishter ýshin ne jaqsy?

— Qanaghat, yaghny býkil ómirin sabyr-taghat ýstinde saryp ete otyryp rahat pen lәzzattan baz keshu.

— Músylmandyqtyng basty joly nede?

— Allanyng bar ekendigine jәne onyng jalghyz ekendigine kýmәn keltirmeu, Múhammed payghambardyng ýmbeti ekendigin moyyndau.

— Sharighat nesheu?

— Bireu. Ol Haziretting sharighaty.

— Imansyzdar búl dýniyede jaqsylyq qylsa, ahiyrette sauap ala ala ma?

— Imansyzdyng aty — imansyz, sondyqtan da qansha jaqsylyq jasaghanymen, onysy esepke alynbaydy, onyng azaby — Dozaqta!

— Ár adamgha qansha perishte qaraylay jýredi?

— Olar birnesheu. Biri — ong iyghynda, ekinshisi — sol iyghynda, biri sauap isin, taghy biri kýnәsin salmaqtaydy. Sauap is — imany kәmil әr adamnyng paryzy, al kýnәning joly auyr. Bile otyryp jasalghan bir kýnә ýshin pende Alladan keshirim súrap, tәubagha kelmese, kýnә ýstine kýnә jamalmaq.

— Alla taghala jerdegi pendesine neshe mәrte meyirim nazaryn salmaq?

— Ýsh jýz alpys mәrte. Múnyng bir bóligi — Áziz, ekinshi bóligi  ayanysh.

— Kóhy Kaf (Qap tauy) degenimiz ne nәrse?

— Jeti qat jerdi oray qorshap túratyn kil zýmirәttan jaratylghan tau.

— Kýn qayda baryp batady?

— Kóhy Kafta bir búlaq bar, soghan baryp batady.

— Jelding paydasy men ziyany  nede?

— Paydasy auany tazalaydy, ósimdikterdi úryqtandyrady, al ziyany — kýsheye kele dauylgha ainalghany.

— Dýnie degenimiz ne?

— Árkim de dýniyeni ózine jaqyn, dos sanaydy. Sonyng ýshin de ony dýnie deydi. 

— Qiyamet degenimiz ne?

— Ólgender tirilip, biri Júmaqqa, ekinshisi Dozaqqa ketip jatady. Sondyqtan da ony Qiyamet deydi.

— Alla taghala kimderdi Júmaqtan alastatty?

—  Olar altau. Eng әueli Hazireti Adam. Ekinshisi — Haua ana. Ýshinshisi — Alayhy lana saytan. Tórtinshisi — Tauys. Besinshisi — Jylan. Altynshysy — Biday. Hazireti Adam Sarandib tauyna kelip týsti. Haua ana Jiddagha, Saytan — Salqan tauyna. Jylan — Isfihangha. Tauys — Ýndistangha. Biday — Shamgha.

— Búl altauynyng Peyishten quyluynyng sebebi nede?

— Alla taghala Adam atagha: «Peyish jemisterinen dәm tat, biraq bidaydy jeme. Jeseng — kýnәli bolasyn» dedi. Biraq Adam ata men Haua ana búl әmirdi bayqausyzda búzyp aldy. Búzghany sol — bidaydyng bir dәnin auyzdaryna saldy. Olar sol ýshin jazalandy. Al Saytan bolsa Peyishke kiremin de Adamdy azghyramyn dep Júmaq esigin ashty. Jasauyldar: «Ey, malghún, Peyish sening jayyng emes, aulaq jýr!» dedi. Saytan búdan song Jylannyng janyna baryp: «Ey, Jylan, Adam sening qas jauyn, olar seni ayamaydy, menimen birge Peyishke kirseng — aman qalasyn» dep azghyrdy. Jylan oilanyp-tolghanyp bir mәmilege kele almay túrghan sәtte qasyna Tauys kelip: «nemeneni sheshe almay dal bolyp túrsyn?» dedi.

Jylan: «Caytan meni Peyishke kirgizuge kómektes dep túr, sony oilanyp túrmyn» dedi. Tauys: «Jaraydy, sen de, men de oghan jәrdemdeseyik» dedi. Sóitip olar jasauyldar andausyz túrghanda Peyishting ishine kirip Adam ata men Haua anany biday dәnin jeuge azghyryp, kóndirdi. Sol ýshin olar Peyishten alastatyldy.

— Neshe jan-januardyng sureti (keypi, túrqy) ózgeriske úshyrady?

— Olar — on: Týlki, Maymyl, Mysyq, Donyz, IYt, Qasqyr, Qashyr, AIY, Pil, Parasat.

— Nege ózgeriske úshyrady?

— Týlki әueli adam keypinde edi, anasy namaz oqyp túrghan kezde ol qolyn anasynyng denesine tiygizdi. Mysyq úrshyq iyirgish, órmek toqyghysh edi. Haua anagha jýn iyirip beremin dep aqysyna altynyn aldy, biraq uәdesinde túrmady. Maymyl әiel keypinde edi. Nәpsiqúmarlyghy saldarynan kýnәgha batty. Donyz da әueli adam keypinde bolatyn. Bireuden bir nәrseni artyghymen alyp, keyin kem berip, artyq alghanym joq dep ant ishti, ótirik aitty. Qasqyr da әuelgide adam sipatynda edi, keyin kele qarap jýrmey kýnәgha batty. It te adam siyaqty bolatyn, biraq tarazy basyn teng ústay bilmedi. Qashyr dýkende mata satushy edi, adamdardy aldap kem ólsheui saldarynan jazagha úshyrady. Pil de әuelgide adam edi, namazdy dúrys oqymay Alla kәrine úshyrady.

— It kedeydi kórse arpyldap túra úmtylady da, kerisinshe baylargha tiyispeydi. Múnyng sebebi nede?

— It aram men adal asty ajyrata bermeydi, aldyna kelse qylghyta beredi. Baylar da solay. Tapqan paydasy men dýniyesi keyde aram, keyde adal. Sol ýshin de olar úqsas, bir-birine jaqyn. Al kedeyding asy — adal. Búl turasynda hadiste bylay delinedi: «Kolan nabii alayhis salamu ad dunya joifatun va taolib buha kilobun», yaghny dýnie — nәjis, onyng sonynan qughan — iyt. Ekeuining qysastyghy da, úqsastyghy da osy.

— Perishteler erkek, ne úrghashy bolyp bóline me?

— Olardy tek kәpirler, dinsizder ghana bólui mýmkin!

— Óziniz kimnen taraysyz, qay әulettensiz?

— Hazireti Omardyng on birinshi buynynan taraymyn. Al endi mening de ýzirim bar: asa qúrmetti Mәliykem, óziniz she — kimning әuletinensiz?

Mәliyke: — Hazireti Eskendirding (Eskendir Zúlqarnayyn) әuletinenmin. Osyny aityp Mәliyke ornynan túryp: «Bәrekelde, Ghúlama! Ústazynyz ben shyqqan teginizdi, jerinizdi Alla taghala núrgha bólesin! Endi men tek Sizding erik, qúzyrynyzdamyn» dep taqtan týsip, Danyshpandy taghyna otyrghyzyp, basyna tәj kiygizdi, patshalar ghana kiyetin altyn zerli, shashaqty shapandy iyghyna japty.

Atalmysh rәsimnen keyin Rum shaharynyng barsha iygi jaqsylaryn Saraygha aldyryp erekshe qúrmet, saltanatpen olargha syi-siyapat ýlestirdi. Danyshpandy tanystyryp, búdan bylay elding de, ózining de erik, taghdyry osy Ghúlamanyng moynynda ekenin aityp, ekeuining toyyn ótkizip, Rum shahary alty ay boyy sәn-saltanatty basynan keshirdi.

Elden erek tughan — Mәliyke men Danyshpan osylaysha múrat-maqsattaryna jetip, halqynyng airyqsha yqylasyna bólenip, ózinen keyingi úrpaqqa óshpes ónege, qisapsyz ilim-bilim qazynasyn qaldyrdy. Rumnyng búdan bylayghy ómirsheng әuletteri men úrpaqtary osy ekeuinen tarady.

 

Ózbek tilinen audarghan ISRAIL SAPARBAY

Abai.kz