Qazaqstannyng últshyl-demokarattarynyng qúryltayy ótedi eken degen habardyng taraghanyna birneshe aidyng jýzi boldy. Biraq naqty qay uaqytta ótedi, kimder qatysady, qanday mәseleler kóteriledi degen saualdargha әli de bolsa tolyqqandy jauap ala almay kelemiz. Osyghan oray últshyl-demokarattardyng qúryltayyn ótkizuge bastamashy bolghan «ýshtiktin» biri Maqsat Iliyasúlyna tótesinen birneshe saual qoidy jón kórip otyrmyz.

- Maqsat Iliyasúly, alghashynda qazaq últshyldarynyng qúryltayy dep atalyp, artynan nege últ-demokrattarynyng qúryltayy bolyp ketti? Bastalmay jatyp atyn ózgertkenderiniz qalay?

- Shynymdy aitsam qazaq últshyldarynyng qúryltayy degen at maghan únaydy. Biraq ókinishke qaray bizde «últshyl» degen sózge ýrke qaraytyn, ne bolmasa «últshylmyn» deseng «halyq jauymyn» dep túrghanday qabyldaytyndar kóp-aq. Qúryltaydy qoldaghan aghalarymyz, tipti últshyldardyng ózderi «últ-demokrattarynyng qúryltayy» degen ataudy jón kórdi. Onyng ýstine biz dayyndaghan jobanyng aty da «Últtyq-demokratiyalyq memleket qalyptastyrudyng tújyrymdamasy» dep atalady.

- Iya, sol jobalarynyz ghoy negizgi dau tughyzyp otyrghan. Ol jobany bireuler maqtasa, endi bireuleri týkke alghysyz etti. Jalpy óziniz, jeke basynyz Qazaqstanda últtyq memleket ornatugha bolady degenge senesiz be?

Qazaqstannyng últshyl-demokarattarynyng qúryltayy ótedi eken degen habardyng taraghanyna birneshe aidyng jýzi boldy. Biraq naqty qay uaqytta ótedi, kimder qatysady, qanday mәseleler kóteriledi degen saualdargha әli de bolsa tolyqqandy jauap ala almay kelemiz. Osyghan oray últshyl-demokarattardyng qúryltayyn ótkizuge bastamashy bolghan «ýshtiktin» biri Maqsat Iliyasúlyna tótesinen birneshe saual qoidy jón kórip otyrmyz.

- Maqsat Iliyasúly, alghashynda qazaq últshyldarynyng qúryltayy dep atalyp, artynan nege últ-demokrattarynyng qúryltayy bolyp ketti? Bastalmay jatyp atyn ózgertkenderiniz qalay?

- Shynymdy aitsam qazaq últshyldarynyng qúryltayy degen at maghan únaydy. Biraq ókinishke qaray bizde «últshyl» degen sózge ýrke qaraytyn, ne bolmasa «últshylmyn» deseng «halyq jauymyn» dep túrghanday qabyldaytyndar kóp-aq. Qúryltaydy qoldaghan aghalarymyz, tipti últshyldardyng ózderi «últ-demokrattarynyng qúryltayy» degen ataudy jón kórdi. Onyng ýstine biz dayyndaghan jobanyng aty da «Últtyq-demokratiyalyq memleket qalyptastyrudyng tújyrymdamasy» dep atalady.

- Iya, sol jobalarynyz ghoy negizgi dau tughyzyp otyrghan. Ol jobany bireuler maqtasa, endi bireuleri týkke alghysyz etti. Jalpy óziniz, jeke basynyz Qazaqstanda últtyq memleket ornatugha bolady degenge senesiz be?

- Jobany oqyp shyqsanyz, onyng erikkenning ermegi emes ekenine kóz jetkizesiz. Eger biz óz isimizding dúrystyghyna, qajettigine senbesek múnday asa jauapty da qiyn júmysty moynymyzgha almaghan bolar edik. Últshyldyqty qoldau, damytu qazirgi uaqytta oppozisiya boludan da qiyn sharua.

Áriyne, joba әli shiyki, talqylau kerek, ózgerister men tolyqtyrular engizu kerek degen azamattargha tolyq qosylamyn. Jobany jarty jyldan asa uaqyt búryn jariyalap, qyzu talqygha salghanymyzdyng negizgi sebebining ózi sol, halyqtyng úsynystaryn bilu, jinau, saraptau, jaqsy, kónilge qonymdy, qajet úsynystardy engizu.

-  Jobany dayyndau barysynda nege sýiendinizder? Álemdik tәjiriybede múnday últshyldyqty úrandaytyn jobalar, tújyrymdamalar, baghdarlamalar bar ma?     

-   Jobany dayyndamas búryn jaqsy-aq izdengenimiz ras. Eng aldymen Alashorda memleketining baghdarlamaldaryn, alashordashylardyng enbekterin, aitylghan sózderin, sol kezdegi «Qazaq» siyaqty gazetterde jariyalanghan әrbir maqalalaryn oqyp, oy eleginen ótkizdik. Odan әri qaray týrik, orys, ukraiyn, evrey últtarynyng últtyq baghdarlamalaryn, tújyrymdamalaryn, maniyfesterin qarap shyqtyq. Týrik aghayyndardan Atatýrkting ústanymdary, últ mәselesindegi sayasy kózqarasy, is-әreketteri  maghan búrynnan da únaytyn. Sonymen birge evrey últynyng últshyldyq ústanymdary naqty, әri aiqyn, ýlken tarihy bar. Sonday-sonday sýbeli enbekterdi, sonymen birge osyghan deyin ózimizding últshyl aghalarymyzben birge Dos Kóshim dayyndaghan, Múhtar Tayjan úsynghan enbekter men jobalardy týgeldey derlik sýzgiden ótkizdik.

Sodan keyin baryp aqyldasa kele biylik tarmaqtarynan bastap ómirimizding barlyq salasyn qamtityn joba әzirleuge otyrdyq. Endi qanshalyqty jan-jaqty bolghanyn, sapasynyn, dengeyining qanday ekenin halqymyz baghalay jatar. Eng negizgisi sol joba tolyqtyrylyp, tolyqqandy qújatqa ainalsa, sol qújat memleketimizge, últymyzgha qyzmet etse deymiz.

Jalpy últtyq joba úsynushylardyn, qúryltay ótkizushilerding basy da, ayaghy da biz emespiz.

- Sizder nege últshyl-demokrattardyng dep bólip aldynyzdar, nege jalpy qazaq qúryltayy emes?

- Qúryltay degenning ózi qazaq ýshin qasterli úghym. Basynda sezd deyik, jinalys dep atayyq degender boldy. Birinshiden, sezd degen sóz qazaqtyng sózi emes, biz últshyl bolghymyz kelse bәrin de últtyq tarihymyzdan, ata-baba dәstýrinen aluymyz kerek. Al jinalys desek, jinalystan at sýrinip óledi býgingi kýni. Al bizding jiynda últymyzdyn, qazaqtyng taghdyry, tilinin, jerining bolashaghy sóz bolady. Sondyqtan da qúryltay degenimiz bek dúrys dep sheshtik. Al nege jalpy qazaq qúryltayy emes degenge keler bolsaq, birinshiden, bizding qazir jalpy qazaqtyng qúryltayyn ótkizuge qauqarymyz joq. Ekinshiden, jalpy qazaq qúryltayy degen song shet elde taryday shashylyp jýrgen qandastarymyz ol jiynda boluy tiyis, olardyng da mәselesi qaraluy kerek, eng negizgisi nәtiyje boluy shart. Onday keleli, auqymdy, tipti Úly isti shaghyn bir top jasamauy kerek, ol Qazaqstannyn, qazaq memleketining qoldauymen, tipti bastamasymen ótui shart dep oilaymyn. Jalpy qazaqtyng qúryltayyn ótkizip, Qazaq memleketin qúru, alystaghy aghayynnyng tughan jerge at basyn búryp, últtyq memleketke ainalu aldaghy kýnning enshisinde dep týidik. 

- Búl biylikting jobasy, ÚQK istep otyrghany degen aiyptaular da aitylyp jatyr. Jalpy osy iste biylik tarapynan ne qoldau, ne qarsylyq kórip otyrsyzdar ma?

- Iya, bizdi komiytetting qúiyrshyqtary, quyrshaqtary dep jatqan bauyrlarymyz da joq emes. Eng ókinishtisi sol azamattardyng ózderin últshylmyz dep sanaytynynda. Eger últshyl bolsan, últyna, eline, halqyna janyng ashityn bolsa bastamany kim kóterse de qoldap, birigip, últtyng úlanyna, jalauyna ainalugha tyrysu kerek emes pe? Jalpy mening úghymymda últ mәselesine kelgende kýndelikti pendeshilik, kýiki tirshilik, pysh-pysh әngime keri ysyrylyp tastauy kerek. Qazirgi tanda últshyldyqty tu etip, últtyng mýddesin qorghauda ýlken tabandylyq, batyldyq, tipti jankeshtilik qajet. Bizding alashordashylardyn, sol kezdegi ziyaly-aghartushy azamattarymyzdyng qughyndalmaghany, týrmege týspegeni kem de kem. Al endi býgin elimiz tәuelsiz, memleketimiz derbes bolyp túrghanda últymyzdyng jyrtysyn jyrtyp, múnyn, joghyn joqtaghanymyzdyng ózi aqylgha simaytyn nәrse. Biraq amal qansha óz elinde qazaq últy últ bolyp úiysa almay, ishinen de, syrtynan da jau antalap, baryn talap, baylyghyn bólisip jatsa atqa qonghanan basqa shara joq...

Al endi búl biylikting jobasy ma, biylik qoldap jatyr ma degen saualgha kelsem, búl eger biylikting jobasy bolyp, biylik últshyldardyng kýshengine, últshyldyqtyng nyghangyna kónil bóletin bolsa mening quanyshymda shek bolmas edi. Sebebi qalay desek te memleketke, biylikke qarsy shygha otyryp bastalghan, istelgen sharualardyng joly auyr bolady. Memlekettik mashinanyng qysymyna shydas berip, aiqasa jýrip últtyq memleket ornatu qiyn-aq. Sebebi bizding elde oppozisiya degen úghymnyn  ózi dúrys emes. Bizde oppozisiya dese memleketting jauy, has dúshpany siyaqty qabyldanady. Al shyn mәninde damyghan elderde oppozisiya degenimiz tarazynyng ekinshi basy, nemese ekinshi qaptaldyng ýzengisi siyaqty qalyptasqan. Qoghamda tepe-tendik, әdildik bolu ýshin de tegeurindi oppozisiya kerek. Bizding qoghamdaghy kórinis tauyp jatqan qayshylyqtardyng deni sol oppozisiyanyn, intellegensiyanyn, ainalyp kelgende biylik pen halyq arasyndaghy baylanystyng әlsiregenining kórinisi.

Óziniz kórip otyrsyz Kedendik Odaqtyng últtyq  ekonomikagha tiygizip jatqan orasan zor ziyany kýnnen kýnge kýsheyip keledi. Euraziyalyq odaqqa kirsek tipti soraqy bolady. Euraziyalyq odaq el tәuelsizdigine ýlken qater dep jýrgen azamattargha tolyqtay qosylamyn. Men ózim de sonday kózqarastamyn.

Al endi keshe ghana jarylys bolyp, myndaghan adam zardap shegip, 600 tonna geptil el ýstine qúiylyp jatqanda, onyng zardaptarynyng kólemi belgili bolmay túryp Proton zymyranyn Qazaqstan Ýkimetinin, biyligining kelisiminsiz taghy úshyrghaly jatqany Resey Federasiyasynyng úyatsyzdyghy, opasyzdyghy dep baghalau kerek. Demek olargha qazaq últynyng densaulyghy, qazaq jerining ekologiyasy manyzdy emes, tek zymyrandy arzan úshyryp, molyraq payda tapsa boldy, al qazaqtar qyrylsa qyryla bersin, qúbyjyqtar, jarymjan, mýgedekter tuylsa tuyla bersin degen ústanym búl.

Osy tústa eger Resey biyligi shynymen basa kóktep, Ýkimetting rúqsatynsyz Protondy úshyratyn bolsa eng aldymen sol biylik ýshin ýlken masqara bolmaq. Onda halyq onday biylikke qarghys jaudyryp, teris ainalary anyq. Ekinshi jaghynan odaqtasyna sózin ótkize almasa, óz halqyn qorghay almasa onday biyliktin, ýkimetting qajeti qansha?

Osy mәselege kelgende biylik ózining bet beynesin saqtap qalghysy kelse, shynymen de eldi oilaushy adamdar otyrghan bolsa últshyldardy qoldaulary kerek. Sebebi qazirgi kezde qanday da bir jaugha qarsy dauys kóterip kýshke ainala alatyn top tek qana últshyldar. Sebebi biylik ózi jasaghan oppozisiyasyn ózi túnshyqtyryp óltirdi. Endi tipti ózderi, biylikting kómeginsiz  shyqqan oppozisiyanyng ózine halyqtyng sene qongy, artynan ere qongy qiyn.

Al qazirshe biylik tarapynan últshyldardy qoldap jatqan jaghday bayqalmaydy. Keybir bauyrlarymyzdyng biylik qoldap otyr, qarjy bólip otyr degeni de bos sóz. Sebebi biylikten qoldau tauyp, qarjy alghan bolsa ol azamattar qarap otyrmaghan bolar edi. Sebebi býgingi tanda syrtqy jaulardyng tankisine aiyrmen, tayaqpen bolsa da qarsy shabu qajet bolyp túr.

-  Eger biylik qoldamasa, biraz últshyldardyng ózi sizderge qarsy shyghyp jatsa qalaysha qúryltay ótkizip, nәtiyjege jetpeksizder? Jalpy qúryltay qalay ótedi? Eng negizgisi qúryltaydan keyin ne bolady? Qúryltay ótti, is bitti, ayaghy joq bola ma?  

-  Shyndyghyn aitu kerek, qúryltay shúghyl jasalyp jatyr, tipti asyghys deuge bolady. Bizding asyqqan sebebimiz kelesi jyldyng alghashqy jarty jyldyghynda Euraziyalyq odaq qúru turaly kelisimge qol qoyyluy mýmkin, resmy aqparattar solay dep jatyr. Euraziyalyq odaq bizding últtyq ekonomikamyzgha da, últtyq, memlekettik tәuelsizdigimizge de, jerimizding tútastyghyna da ýlken qater. Ol turaly men birneshe maqala da jazdym. Ekinshiden, kelesi jyldan bastap Kedendik odaqqa mýshe elderding kompaniyalary Qazaqstannyng memlekettik satyp aluyna, tenderine qatysa alady. Búl degeniniz trilliondaghan qarjynyng shet elge ketui, myndaghan biznes qúrylymdarynyng bankrottyghy, milliondaghan adamnyng nәppaqasyz qaluy degen sóz. Búghan әste jol beruge bolmaydy. Sondyqtan Alla qalasa últshyldar kelesi jylgha deyin qanday da bir sayasy kýshke, topqa, qúrylymgha ainalyp ýlgerui kerek. Uaqyt bizding paydamyzgha sheshilip jatqan joq. Biz, últshyldar ózimizben ózimiz yryldasyp, tartysyp jatqanda jaular jaylap jyly-júmsaghymyzgha, asylymyzgha auyz salyp jatyr. Sondyqtan tezdetpese bolmaydy...

Sondyqtan barlyq últshyl bauyrlarymyzgha, aghalarymyzgha aitar ótinishimiz, tilegimiz últymyz ýshin pendeshilikti qoyayyq, últ mýddesi, úrpaq bolashaghy pendeshilikten joghary túrsyn, birigeyik, kýshke ainalayyq degim keledi.

Al biylikke aitarym, memleketting túraqtylyghyn saqtap, ishki-syrtqy jaugha qarsy túratyn jalghyz kýsh últshyldar ekenin, syrtqy sayasatta manevr jasap, qalqan etip tosu ýshin de, el ishindegi túraqtylyqty saqtau ýshin biylik pen halyqtyng arasyn baylanystyratyn, týsine bilse halyqtyng sózin sóiley otyryp biylikke de jәrdemshi bolatyn jalghyz kýsh últshyldar ekenin týsinse deymin.      

-  Mәke, sonymen qúryltay óte me?

-  Alla qalasa mindetti týrde, mejelegen uaqytta, yaghny kelesi aidyng ayaghynda, Almaty qalasynda ótedi. Oghan barlyq oblystardan delegattar keledi, shet elden keletin azamattar da bar.

Jalpy kýn tәrtibinde ýsh mәsele bar. Birinshisi, Últtyq-demokratiyalyq memleket qalyptastyrudyng tújyrymdamasynyng jobasyn bekitu. Ekinshisi biylikpen de, oppozisiyamen de, halyqpen de tyghyz baylanysa otyryp, últtyn, halyqtyng mýddesine júmys isteytin, baghdarlamalar dayyndap, jospar qúryp, naqty júmys jasaytyn Ýilestiru kenesin qúru. Ýshinshisi, Preziydenttin, Ýkimet basshysynyn, Parlament jetekshilerining atyna qazirgi qalyptasqan jaghdaydy saraptay kelip, naqty úsynystar men tilekter, talaptar qoyatyn úsynys-hat beru.

-  Qúryltaydan keyin ne bolady? Ne isteledi?

-  Qúryltaydan keyin, bekitilgen tújyrymdamany jýzege asyrudyng strategiyasy, taktikasy aiqandalyp, ýlken baghdarlama dayyndalady. Ol baghdarlamany oryndaudyng is-sharalar jospary jasalady. Oghan jauapty adamdar belgilenip, qarjy kólemi anyqtalady, budjeti jasalady.

-  Qarjyny qaydan alasyzdar?

-  Iya, búl ýlken mәsele. Kez kelgen iydeyany jýzege asyru ýshin birinshi iydeya, ekinshi kadr-bilikti mamandar, ýshinshi qarjy kerek. Bizde aldynghy ekeui bar. IYdeyany óziniz kórip otyrsyz. Últshyl, memleketshil bilikti mamandar, qany bar, namysy bar azamattar az emes. Al qarjy mәselesi, әriyne kýrdeli. Óitkeni ýlken iydeyalar mol qarjyny talap etedi. Osy tústa Kedendik odaqtan, qazirgi biyliktin, Ýkimetting dәrmensiz sayasatynan japa shekken kәsipkerlerimiz, tenderlerge qatysyp, qarnyn toydyryp jýrgen kompaniyalar erteng dymsyz qalmauy ýshin últshyldardy qoldasa deymin.  Al últshyldar sayasy kýshke ainalsa, olardy qorghaydy. Sonday biznes ókilderimen ózara qoldau men qorghau, týsinistik sharalaryn jasay otyryp, qarjy mәselesin sheshuge tyrysamyz.

Al eger biylikting beti últshyldargha búrylyp, әkimshilik, qarjylyq kómek kórsetip jatsa odan da bas tartpaymyz. Óitkeni bizding oiymyz, maqsatymyz últymyzdy saqtap qalu, memleketimizding irgesin nyghaytu. Osy maqsat, mýdde biylikte de bar. Eger tәuelsiz, derbes Qazaqstan bolmasa erteng olargha lauazym da, baylyq ta bolmaydy. Otarshyl Resey biylik jýrgizgen kezde milliondaghan adamdy qyrghyngha úshyratyp, baylardyng bәrin aidap, qyryp, qalghanan tentiretin jibergenin úmytpaghan jón. Bizding jauymyz tek Resey ghana emes, Qytay sayasaty da qazaq balasyna jaqsylyq әkeleyin dep túrghan joq. Aydahar elining oq shygharmay jaulau sayasaty óz nәtiyjelerin berip jatyr. Últtyq baylyqtyng orasan bóligi solardyng qolyna ótip, endi jerimizge kóz alartyp otyrghany mynau. Sondyqtan qazaq balasyna jaybaraqat, sanasyz, salpyetek bolu ólimmen ten.

Ertengi úrpaghymyz ýshin bir tudyng astyna birigip, bir úrangha jinalsamaq, bir iske júmylyp, bir sózge ilanbasaq erteng kesh bolady...     

- Ángimenizge rahmet, isinizge sәttilik tileymiz.

- Rahmet.    

Abai.kz