Qazirgi qoghamdyq oi-pikirde kóp kóteriletin mәselelerding qatarynda mәdeniyet pen órkeniyet úghymdary erekshe oryn alady. Keyde búl eki úghymdy birin-biri almastyrushy sinonim retinde qoldanushylar da tabylyp jatady. Órkeniyetti memleket, órkeniyetti qogham, mәdeny qogham siyaqty tolyp jatqan tirkesterdi kezdestiremiz. Árbir adam ózin mәdeniyettimin dep sanap, órkeniyetti elding ókilimin dep baghalaydy. Alayda, osy úghymdardyng týp tórkini men mәn-maghynasy turaly oilana bermeydi. Kóp aitylghanymen, az taldanatyn osy mәsele qolymyzgha qalam alugha sebepker bolyp otyr. Ángimeni mәdeniyet úghymynyng sóz tórkininen bastar bolsaq, búl qazaq tiline arabshadan engen kirme sóz bolyp tabylady. Arabsha «madaniyat» - qala, qalalyq degen maghyna beredi. Al, biz biletin orys tilindegi «kulitura» sózi bolsa, óz kezeginde orysshagha latynshadan engen kirme sóz. Mәdeniyet (latynsha  «cultura» - jer óndeu, keyinirek - tәrbiyeleu, bilim beru, damytu, ónege tútu) - adamy is-әreketting týrli salalarynda keninen qoldanylatyn, maghynasy jan-jaqty úghym bolyp tabylady. Sәikesinshe, búl úghym qoghamdyq ghylymdardyng barlyghyna ortaq mәsele. Mәdeniyet materialdyq jәne ruhany qúndylyqtardy qamtuyna qaray jiktele otyryp, adamzattyng ghasyrlar boyy qalyptastyrghan әdet-ghúrpy men salt-dәstýrinin, minez-qúlqy men ómir saltynyn, qúndylyqtarynyn, ghylym-biliminin, qol óneri men sәulet ónerining jiyntyghyn bildiretin qúbylys bolyp tabylady. Mәdeniyetting latyn tilindegi ekinshi bir maghynasy culter - pyshaq, keskish, qashau, shekteushi. Adamdar mәdeniyetting auqymynda tәlim-tәrbiyege, morali men zandargha sýiene otyryp, jekelegen adamdardyng minez-qúlqyn, jýris-túrysyn týzeudi jolgha qoyyp, sol arqyly mәdeniyet qogham ýshin jaghymsyz әreketterdi shekteuding ózindik jýiesine de ainalghan.  

Jalpy, mәdeniyet mәselesi adamzatty ejelgi zamannan bastap tolghandyrghan. Ejelgi mәdeniyet ýlgileri ózining әsemdigimen, kýrdeliligimen, asqan sheberlikpen oryndaluymen tanqaldyrady. Mysaly, әlemning jeti keremetin alayyq. Onyng ishinde bir ghana ejelgi egiypettik piramidalardyng qúpiya syrlary ghylym men tehnologiya barynsha damyghan qazirgi zamannyng ózinde ashylmay otyr. Antikalyq Rimning Siyseronday shesheni mәdeniyetti ruhany qúbylys qataryna jatqyzyp, filosofiyany «jannyng mәdeniyeti» dep, filosofty ruhy men oi-sanasy mәdeniyetti adam degen eken.  Al, mәdeniyet úghymynyng derbes qalyptasuyna nemis oishyldary yqpal etti. IY.G. Gerder mәdeniyet termiynin ghylymy ainalysqa alghash endirushi boldy. Ol mәdeniyet sózining tórkini latynsha «jer óndeu» ekenin negizge ala otyryp, qara jerdi dúrystap óndep, egin salyp, enbek etseng jemisin ýiip-tógip beretini siyaqty, qarapayym adamdy dúrys baghytta tәrbiyelese, onda ol adamgershiligi mol, bilimdi de bilikti, jan-jaqty adamgha ainalatynyn kórsetedi. Yaghni, mәdeniyetti adam bolu ýshin jaman әdetten arylyp, jaqsy  qasiyetterdi boygha jinap, әjepteuir ter tógip enbektenu qajet. S. Pufendorf bolsa, mәdeniyet úghymy arqyly qoghamda tәrbiyelengen «jasandy adamdy» beynelep, ony bilimsiz «tabighy adamnan» erekshelep kórsetken. Búl iydeyalardy odan әri damytqan I. Kant mәdeniyetting syrtqy «qabyghyn», yaghni, «tehnikalyq» týrin órkeniyet dep ataghan. Ol órkeniyetting qarqyndy damuyn, mәdeniyetti artqa tastap, odan ozyp ketuin qauipti ýrdis retinde qarastyrady. Últtyq salt-dәstýrding úmytyluy, imandylyqtyng qúldyrauymen erekshelenetin órkeniyetting mәdeniyetten ozyq jýrui adamzatqa kóp jamandyqtar әkeletinin kórsetken. Orys jerine mәdeniyet úghymy HIH gh. endi. 1804 jyly jaryq kórgen N.M. Yanovskiyding «Alfavit boyynsha ornalasqan jana sóz týsindirushi» sózdiginde mәdeniyet sózi bolmaghan eken. 1837 jyly shyqqan I. Renofanstyng «Oryssha kitaptardy, gazetter men jurnaldardy oqudy únatatyndargha arnalghan qalta kitapshasy» atty jinaqta «mәdeniyet» sózi alghash ret oryssha berilgen.

Jalpy, mәdeniyet úghymy adamzattyng túrmys-tirshiligimen tyghyz baylanysty bolghandyqtan, búl mәseleni zertteuge ýles qospaghan ghalymdy kezdestiru qiyn. Tipten, mәdeniyetti zertteytin arnayy ghylym salasy - mәdeniyettanu da bar. Sondyqtan da, әlemdik qoghamdyq-sayasy oida mәdeniyet turaly neshe-týrli teoriyalar qalyptasqan. Mәdeniyetting kýrdeli qúbylys ekendigin orystyng belgili aqyn-jazushysy A. Belyy «Mәdeniyet mәselesi» atty maqalasynda bylaysha kórsetken eken: «Ponyatie „kulitura“ otlichaetsya neobyknovennoy slojnostiu; legche opredeliti ponyatie „nauka“, „iskusstvo“, „byt“; kulitura - selinosti, organicheskoe soediynenie mnogih storon chelovecheskoy deyatelinosti; problemy kulitury v sobstvennom smysle voznikait uje togda, kogda sorganizovany: byt, iskusstvo, nauka, lichnosti iyobshestvo; kulitura esti stili jizni, y v etom stiyle ona esti tvorchestvo samoy jizni, no ne bessoznatelinoe, a - osoznannoe; kulitura opredelyaetsya rostom chelovecheskogo samosoznaniya; ona esti rasskaz o roste nashego „Ya“; ona - individualina y uniyversalina odnovremenno; ona predpolagaet peresechenie individuuma iyuniyversa; peresechenie eto esti nashe „Ya“; edinstvenno dannaya nam intuisiya; kulitura vsegda esti kulitura kakogo-to „Ya“». Yaghni, mәdeniyet degen kóp qyrly úghym, san salaly kýrdeli qúbylys. Mәdeniyet adamzat qoghamynyng sapalyq kórsetkishi, ruhany jan-dýniyesi, minezi men qabileti ispetti.

Mәdeniyetsiz últ joq

 Qanday da bir últty ózgelerden aishyqtaytyn belgilerding qatarynda mәdeniyetting alatyn orny erekshe. Yaghni, mәdeniyet últtyng qadyr-qasiyetin aiqyndaytyn qúndylyghy, mәdeniyetsiz últ joq ekendigi dәleldeudi qajet etpeytin aksioma. Mәdeniyetin joghaltqan últtyng ózi de joyylmaq. Sol ýshin әrbir últ ózining birtuar mәdeniyetin saqtau ýshin kýresedi. Mәdeniyetin saqtap qalu ýshin últqa kýshti «immuniytet» qajet, yaghni, ruhany erik-jigermen qatar, sau-salamattyq, әleumettik-ekonomikalyq kýsh-quat, demografiyalyq ósim kerek. Shetelderde, ózge últtyng ishinde ómir sýruge mәjbýr bolghan shaghyn últtyq toptar anklavtar qúryp, tyghyz úiymdasyp, belgili bir aimaqtargha shoghyrlanyp tirshilik etuining syry osynda.

Osylaysha, býkil qogham ýshin de, sol siyaqty, belgili bir últtyq memleket ýshin de mәdeniyetting manyzy asa zor. Onyng atqaratyn negizgi qyzmetteri: birinshiden, mәdeniyetting beyimdeushilik qyzmeti – adamdardyng týrli tabighy jәne qoghamdyq ortanyng ynghayyna qaray beyimdeluine mýmkindik beredi. Qazir jer sharynyng týpkir-týpkirinde san-aluan últtar men úlystar týrli geografiyalyq, klimattyq beldeuler men sayasi, әleumettik, ekonomikalyq qúrylys jaghdaylaryna beyimdelip, túrmys-tirshilik etude. Ár últtyng mәdeniyeti ózgelerden erekshe boluyna mәdeny beyimdele bilu tikeley әser etken.  Ekinshiden, mәdeniyet úrpaqtar arasyndaghy sabaqtastyqty jýzege asyrady. Yaghni, aldynghy úrpaqtyng qalyptastyrghan mәdeny múrasyn, yaghni, últtyng tektik qoryn aiqyndaytyn qúndy aqparatty (til, dil, din) jinaqtap, jýielep, saqtap, keler úrpaqqa jetkizushi. Mәdeniyetting búl qyzmeti últtyng sapalyq qadyr-qasiyetin aiqyndaydy. Ýshinshiden, mәdeniyet adamdardyng boyynda belgili bir qúndylyqtar jýiesin qalyptastyryp, mәdeny qajettilikter men baghyt-baghdardy anyqtaydy. Mәdeny qúndylyqtardy boyyna sinire otyryp,  әrbir adam ómirlik manyzy bar mәselelerden qarapayym nәrselerdi ajyratyp, on-solyn tanidy. Tórtinshiden, mәdeniyet adamdardyng ózin-ózi aiqyndauyna mýmkindik beredi, sol arqyly adamdar qauymy ózara jiktelip, ózderining belgili bir mәdeniyet týrine jatatyndyghyn aiqyndaydy, ózge mәdeniyet ókilderinen erekshelikterin sezinedi.

Besinshiden,mәdeniyet qalypqa salushylyq (normativtik) qyzmet te atqarady. Morali men qúqyqqa sýiene otyryp, qoghamdyq ómirding týrli salalaryn, sonymen qatar, adamdardyng minez-qúlqy men is-әreketin retteydi. Altynshy - mәdeniyetting kommunikasiyalyq qyzmeti adamdar arasyndaghy qarym-qatynas jasaumen baylanysty. Osynyng nәtiyjesinde mәdeny qúndylyqtarmen almasu, mәdeny yqpaldasu men ýnqatysu jýzege asady. Jalpyadamzattyq mәdeny kenistik qalyptasuyna negiz bolady.

Óz kezeginde mәdeniyet úghymy órkeniyet úghymymen astasyp jatyr. Tipti, keyde búl eki úghymdy egiz dep sanap, sinonim úghym retinde qoldanushylar da kezdesedi. Onday ghalymdar tarihy ejelgi mynjyldyqtardan bastau alatyn elderding mәdeniyeti damy kele órkeniyettik sipat alatynyn aitady. Mysaly, Qytay jay ghana el emes, ol erekshe mәdeniyet әriózindik órkeniyet sanalady. Múnday elding mәdeniyeti berik, órkeniyeti de biregey. Al, keybir zertteushiler mәdeniyet pen órkeniyetti bir-birine qarama-qarsy qoyady. Mysaly, O. Shpengler mәdeniyetten órkeniyetke ótu antikalyq dәuirdegi IV ghasyrda bastalghanyn, al, Batys Europada HIH ghasyrdan bastap jýrgenin, órkeniyetke ótu mәdeniyetting týbine jetetin qauipti prosess dep kórsetken. Mәdeniyet halyqtyng ishki jan-dýniyesi ispetti. Mәdeniyet beyne bir tiri aghza siyaqty, tuu men óluding aralyghynda ómir sýrip, damudyng ýsh satysynan ótedi: birinshisi, mәdeniyetting jastyq jaghy, yaghni, qalyptasu kezeni; ekinshisi, mәdeniyetting tolysqan shaghy, shygharmashylyqtyn, ruhaniy-materialdyq qúndylyqtardyng qarqyndy damu shaghy; ýshinshisi, mәdeniyetting qúldyrau kezeninde diny nanym-senim shayqalyp, imansyzdyq kýsheyedi, jalghan filosofiyalyq ilimder basym bolady, óner toqyrap, ruhany ómir azyp-tozady. Mәdeniyet órkeniyetke ótuge beyimdele bastaydy. Osylaysha, O. Shpengler boyynsha, ólgen mәdeniyet órkeniyetke ainalady, ol Batys Europa mәdeniyetin tap osynday, órkeniyetke ainalghan, ólgen mәdeniyetting týri dep kórsetken.

S. Hantington órkeniyetti jan jaqty zerttep, onyng qasiyetterin ashugha tyrysty. Ol órkeniyetting birneshe elderding qosyndysynan túratynyn jәne  negizgi aiqyndaushy belgilerine mәdeniyet, til, din jatatynyn kórsetedi. Osylaysha, órkeniyetting  8 týrin jiktep kórsetip, geografiyalyq jaghynan kórshiles órkeniyetterding arasynda qaqtyghystar tuyndaytynyn dәleldeuge tyrysqan.

Mәdeniyetti zertteushi N.K. Rerih te «mәdeniyet-órkeniyet» mәselesimen arnayy ainalysyp, ekeuining ara-jigin ashugha tyrysqan: ol mәdeniyet pen órkeniyetti sinonim dep týsinuding qate ekendigin dәleldeydi, mәdeniyet tarihy tereng әri ruhany mәn-manyzy zor úghym, al, órkeniyet latynnyng «civilis» azamattyq, memlekettik degen maghyna beretin sózinen tuyndaghan, adamzat ómirin ortaq qoghamdyq qúrylysqa beyimdeu úghymy dep kórsetken. Yaghni, mәdeniyet últtardyng ózindik erekshelikterin aishyqtap kórsetse, órkeniyet jalpygha ortaq ómir-saltyn qalyptastyrady. Qazirgi әlem elderi ózderining bay últtyq mәdeniyetteri bola túra, negizinen batystyq órkeniyetting qúndylyqtaryn basshylyqqa ala otyryp ómir sýrude.

Orys oishyly N. Berdyaev ta mәdeniyetti joyatyn qauipti qúbylysqa órkeniyetti jatqyzghan. Jogharghy ruhany mәdeniyet iman-ynsapty, aristokratiyaly jәne sapaly, ol dýniyeqonyzdyq pen nәpsiden, «rahat ómir keshu» siyaqty kemshilikterden taza. Al, órkeniyet pendeshililik pen sangha negizdelgen, «fәny ómirde barsha baylyq pen mansapqa qol jetkizip, barlyq qyzyqty kórip, barynsha iship-jeu kerek» degen jalghan ómirge kózsiz qúshtarlyqpen erekshelenedi. Órkeniyet jana ómir saltyn qalyptastyrady. Adamdar ashkózdikke pen qanaghatsyzdyqqa úrynyp, bir-birimen baqtalastyrady, ar-úyattan ada bola bastaydy. Biraq, órkeniyet auqymynda múnyng bәri qalypty jaghday siyaqty kórinedi. N. Berdyaev órkeniyet tuyndatatyn osynday soqyr sezimder mәdeniyetting týbine jetedi dep kórsetken. Al, A. Toynby bolsa, ózindik erekshelikteri bar týrli mәdeniyetterding ortaq órkeniyetke birguine yqpal etetin faktorlardy qarastyrghan. Onday faktorlardyng manday aldysy – ekonomikalyq biregeylenu (unifikasiya). Ekonomikalyq biregeylenu batystyq ekonomikalyq ilimge negizdelgen әlemdik ekonomika úghymyn tuyndatty. Odan keyingi faktor – sayasy biregeylenu. Búl barlyq elderge ortaq memlekettik belgilerding qalyptasuy (el halqy, shekara, armiya, ekonomika, territoriya, astana, sayasy biylik t.b.), sayasy instituttardyng biregeylenui (preziydent, parlament, partiya t.b.). A. Toynby de әlemdik ekonomika men sayasattyn, sәikesinshe, әlemdik órkeniyetting de batystyq ýlgide qalyptasqanyn, vesternizasiya ýrdisining basymdyghyn kórsetedi. Ádette, qay elde bolmasyn auyldyq jerler últtyq mәdeniyetting oshaghy, al, qalalar órkeniyetting besigi sanalady. Urbanizasiya prosesining qarqyndy jýrui últtyq mәdeniyetting ýles salmaghyn kemitip, órkeniyetting etek jangyna iygi yqpal etpek. Batystaghy urbanizasiya obektivti qajettilik retinde jýieli jýrdi. Qazaqstanda bolsa, auyldyq jerlerdegi júmyssyzdyqtyng әserinen bolatyn mәjbýrli bolatyn, stihiyaly, bey-bereket urbanizasiya әli jalghasuda. Búl mәdenitke de, órkeniyetke de jaghymsyz yqpal etetin  qaterli prosess.

Jalpy, adamzatqa ortaq órkeniyettik belgilerding tuyndauy mәdeniyetke ózindik yqpal etti. Búl turaly zerttegen H. Ortegi-iy-Gasset «Búqaranyng kóterilisi» atty enbeginde ertedegi elitalyq azshylyq mәdeniyetting tuyndatushysy әri negizgi tútynushylary bolsa, keyinirek búqara halyqtyng jappay hat tanyp, sauattylyqqa qol jetkizui mәdeniyetti búqaralyq dengeyge jetkizgenin aitady. Elitalyq mәdeniyet sapagha negizdeledi, mәdeniyetti jasaushy ghúlamalar әmbebap oilaytyn, ensiklopediyalyq bilimi bar jeke túlghalar. Al, búqaralyq mәdeniyet sangha negizdelgen, onyng ókilderi mәdeniyetti azshylyqtyng jasaghan tuyndylaryn eshbir oilanbastan tútynatyn, ózderin «mәdeniyettimiz» dep sanaytyn tobyr qauym. Sondyqtan, sauatty adamnyng bәrin mәdeniyetti dep aita almaymyz, sauattylyq tek órkeniyetti ómir sýru ýshin qajet sapalardyng biri ghana. H. Ortegi-iy-Gassetting búl tújyrymy eriksiz oigha salady. Órkeniyetti adam bolu onay bolghanymen, mәdeniyetti adam boludyng qiyndyghyn, auyr jauapkershilik jýkteytin adamgershilik qasiyet әri mindet ekenin sezinesin. Keyinirek «búqaralyq mәdeniyet» degen úghym shyqty. Búqaralyq mәdeniyet - halyqtyng basym bóligining túrmys-tirshiligine, kýndelikti kýibeng tirshilikting yrghaghyna beyimdelgen, qarapayym, әmbebap, tez iygeriletin qúbylys. «Búqaralyq mәdeniyet» arnayy úghym retinde HH gh. orta sheninde M. Horkhaymer men D.Makdonalid degen ghalymdardyng teledidardy synaghan enbekterinde alghash qoldanyldy. Basqa da qoghamtanushylar búqaralyq mәdeniyetti naghyz mәdeniyetti joyatyn dert retinde baghalap, ol elikteu arqyly tez qarqynmen taralatyn júqpaly aurumen tenestirilgen. Qazir arzanqol batystyq búqaralyq mәdeniyetting aidarynan jel esip, býkil әlemdi jaypap túr.

Jogharyda keltirilgen týrli ghalymdardyng tújyrymdaryna sýiensek, mәdeniyetsiz últ joq. Ár últtyng ózine tәn últtyq mәdeniyeti boluy zandylyq, ol últtyng jan-dýniyesi, ruhy ispetti. Sonymen bir mezgilde, mәdeniyet últtyng qolymen jasalghan jasampaz tuyndylardyng bәrin qamtidy. Mәdeniyet qorshaghan ortamen garmoniyada damidy, tabighatpen qayshylyqqa týspeuge tyrysady. Órkeniyet bolsa, kerisinshe, ghylym men tehnikanyng kómegine sýienip, tabighatty baghyndyrugha, qiratyp joigha qúmar. Kezinde O. Sýleymenov jyrlaghanday, tabighatty adamgha siyndyryp, baghynyshty etu órkeniyetting qol jetkizgen «jetistigi» bolyp tabylady. San ghasyrlar saqtalghan tabighy tepe-tendikti adamzat bir ghana HH ghasyrdyng ózinde ghylymiy-tehnikalyq progresting kómegine sýienip, qolynan kelgenshe búzyp baqty, qorshaghan ortagha adamy tehnogendik әser etu qazir de qatty qarqynmen jalghasuda. Nәtiyjesi belgili – adamzat ghalamdyq auqymdaghy ekologiyalyq problemalardyng zardabyna dushar bolyp otyr.

Kezinde orys shovinisteri qazaqtardy mәdeniyetten júrday búratana halyq bolghan dep kórsetui aqylgha simaytyn, aramza tújyrym edi. Sol arqyly qazaq últyn ótken tarihynan ainytyp, últtyq mәdeniyetinen jeritip, orystyq hәm batystyq ýlgidegi mәdeniyetke bas iydiru jýzege asty. Osylaysha, qazaq últy jan-dýniyesining qalay azyp tozghanyn, últtyq ruhy men ar-namysynyng qojyraghanyn bilmey qaldy. Al, shyn mәnisinde qazaq últynyng tarihy tamyry teren, mәdeniyeti bay ekenin ejelgi derekkózder men býgingi arheologiyalyq zertteuler dәleldeude. Qazaqstardyng qoghamdyq qúrylysy men ómir-salty da derbes bolghan. Kóshpeli dala mәdeniyetining basty ereksheligi – onyng tabighatpen garmoniyalyq ýilesimdi ómir sýrui. Ata-babalarymyz geografiyalyq jәne klimattyq erekshelikterge beyimdele otyryp, túrmys-tirshiligin jasap, sharuashylyghyn jýrgizgen.  Alayda, múnyng barlyghy tarihtyng enshisinde qaldy, býgingi qazaq qoghamy әlemdik órkeniyetting qúndylyqtaryn basshylyqqa alyp, sonyng jeteginde ómir keshude. «Abay jolynda» surettelgen qazaqy túrmys-tirshilik әste joq. Nauryz meyramy siyaqty merekelerde ghana últtyq kiyimderimiz kiyilip, dәm-taghamdarymyz әzirlenip, kiyiz ýilerimiz tigilip, últtyq oiyndarymyz oinalyp, at shabylyp qalady. Basqa kezde bolsa, kósheden Amantay qajydan basqa últtyq kiyim kiygen adamdy kezdestirmeysiz. Últtyq oy-órnektermen әshekeylengen, altynmen aptalyp, kýmispen kýptelgen, teri men jýnnen órilgen búiymdardy múrajaylar men kәde-syy (suveniyr) satatyn dýngirshek dýkenderden kóretin boldyq. Balalarymyz últtyq oiyndar bar ekenin bilmey, kompiuterlik virtualdy oiyndar әleminde jýr. Últtyq ertegilerdi disneylik mulitfilimder almastyrdy. «Áu demeytin qazaq joq» deytin toyshyl qazaq qazir toy-tomalaqqa әnshi-biyshini aqsha tólep shaqyryp, tamashalaytyn kórermenge ainalghan. Zamanauy qazaqty «mәdeniyetti qazaq» deuden góri, «órkeniyetti qazaq» dep ataghan aqiqatqa jaqyn keletin siyaqty. IYә, biz býginde batystyq órkeniyet pen búqaralyq mәdeniyetti ústanghan «europalanghan» qazaqpyz. Búl oilandyrarlyq mәsele... Amanatqa qiyanat joq degen ataly sóz bar. Keler úrpaqqa biz qanday mәdeny múra qaldyramyz, ata-babamyzdan qalghan salt-dәstýrdi qanday kýide jalghastyramyz dep oilanatyn kez keldi.

Kross- jәne muliti- mәdeniyet pen órkeniyetting últqa yqpaly

Qazaqstannyng kýrdeli geosayasy ereksheligi  onyng mәdeny hal-ahualyna ózining yqpalyn tiygizip, kross-mәdeniyetti (cross - qiylysu, kesip ótu, aralasu) tuyndatty. Kross-mәdeny yqpalmen qazaqtardyng ózi bir mezgilde birneshe týrli mәdeniyet pen órkeniyetting ókiline ainaldy: shyghystyq, týrkilik, músylmandyq, qazaqy t.b. Kórshi jatqan mәdeniyet oshaqtary da әserin tiygizip baghuda. Ásirese, tarihiy-sayasy jaghdaymen orystyng mәdeniyeti qatty yqpal etip, eliktegish qazaq birshama orystandy. Oghan qosa, Europa men Aziyanyn, Batys pen Shyghystyng arasynda oryn tepken qazaq jerinde týrli mәdeniyetter, dinder, últtar men úlystar toghysty. Osynday tarihiy-mәdeny faktorlardyng әserinen Qazaqstan mulitikulituralizm (multi – kóp týrli, san aluan) sayasatyn barynsha ústanuda. Búl túrghyda bir aita keterlik jәit bar: kezinde mulitikulituralizm iydeyasyn ústanghan Europa elderi songhy jyldary oghan syn kózben qaraytynday jaghdaygha dushar boldy. A. Merkeli, D. Kemeron, N. Sarkoziy siyaqty Europanyng beldi sayasatkerlerining óz elderinde jýrgizilgen mulitikulituralizm sayasatynyng sәtsiz bolghanyn, migranttar men últtyq azshylyqtar jaylap alghan Europa elderinde tituldy últtyng hal-ahualy men mәdeniyeti kýizeliske úshyraghanyn aityp dabyl qaqqandary  búghan dәlel. Mulitikulituralizmning «esikten kirip, tór meniki» deytin qaupi bar. Soghan qaramastan, Qazaqstan memleketi el halqynyng qúramyndaghy etnikalyq azshylyqtardyng mәdeny әr-aluandylyghy saqtaluyna konstitusiyalyq qúqyq berip qana qoymay, is jýzinde institusionaldyq tetikter arqyly barynsha qoldau jasauda. Mysaly, Qazaqstan halqy Assambleyasynyng qúryluy, onyng auqymynda týrli últtyq-mәdeny ortalyqtardyng qyzmet etui, basqa tilderde BAQ taraluy, mektepter men óner oshaqtary boluy t.b. Múnyng barlyghy adam qúqyghyn qorghau túrghysynan alsaq, әriyne, qúptaugha da, maqtaugha da túralyq.  Degenmen, kópúltty elmiz dep qansha maqtansaq ta, biz Qazaqstannyng últtyq memleket ekenin, ondaghy negizgi memleket qúrushy últ – qazaq últy ekenin әli ashyq týrde batyl aita almaytyn siyaqtymyz. Tituldy últ úghymyn HIH ghasyrdyng sonynda alghash ret ghylymy ainalysqa engizgen fransuh ghalymy Moris Barres kez  kelgen últtyq memleketting kýshti boluy ýshin eki shart qajet dep kórsetken: birinshi, el ishindegi azshylyq diasporalar tituldy últqa loyaldy bolyp, onyng basymdyghyn moyyndap, salt-dәstýrin syilap, mәdeny erekshelikterin qúrmettep, týsinistikpen qarauy tiyis; ekinshi, tituldy últ shetelderde jýrgen ózining qandas bauyrlaryn qorghap, jan-jaqty qoldau jasap otyruy tiyis. Osy tústa oilandyrar týitkildi mәseleler barshylyq. Elimizdegi qazaqtar basym túratyn auyl-aymaqtyng әl-auqaty tómen, mәdeniyet oshaqtary qojyraghan. Túrmys tauqymeti keshegi ór minezdi saq, ýisin, ghún úrpaqtarynyng jigerin qúm etip bitti. Endi 12-jyldyq mektepke kóshudi jeleu etken sheneunikter mekteptegi qazaq tili sabaqtarynyng saghatyn qysqartamyz dep otyr. Bolmys sanany aiqyndaytyny aqiqat. Óz otanynda túryp jatqan qazaqtardyng tituldy últ retinde jaghdayy onbay túrghanda, sheteldegi qazaqtardy qorghau mәselesi qaydan onsyn... Shetelderde shashyrap jýrgen ýsh millionnan astam qazaq diasporalaryna tól mәdeniyetin saqtaugha jaghday jasaluy, qazaq mektepterining boluy siyaqty kóp mәselelerding sheshimi tabylmay túr. Alysqa barmay-aq, soltýstiktegi kórshimiz, kedendik odaqtasymyz Reseyde milliongha taqau qazaq túrsa da, olardyng qazaq tilinde bilim aluy qiyn. Resey qazaqtarynyng federaldyq últtyq-mәdeny  avtonomiyasynyng preziydenti Toqtarbay Dýisenbaev Azattyq radiosyna bergen súhbatynda Reseyde derbes qazaq mektebi joq ekenin aitty. Tipten, qazaq mektebi bylay túrsyn, amal joqtan orys mektebine baratyn qazaq balalaryna «Qazaq tili» pәni tolyq oqytylmay, qysqartylghan fakulitativtik sabaq jýredi eken. Bir jarym millionday qazaq túratyn kórshi Qytayda da qazaq mektepteri birtindep jabyluda... Jogharyda aitylghandardy týiinder bolsaq, tituldy últtyng qúqyqtyq mәrtebesin zanmen bekitu últtyq memleket ýshin asa manyzdy sharalardyng biri. Sonymen qatar, búl tituldy últty qorghaudyng zandastyrylghan tetigi bolyp tabylady. Óitkeni, tәuelsizdik alyp, últtyq mәdeniyetimizdi jandandyrugha kýsh salyp, tipten, «Mәdeny múra» siyaqty memlekettik baghdarlama qabyldap, jýzege asyrugha tyrysqanymyzben, әlemdik órkeniyetting alyp iyirimi elimizdi ózining túnghiyghyna batyryp, terenine tartyp barady. Búl әlemdik auqymdaghy ýrdis ekenin moyyndaymyz, barlyq elder men halyqtar zamanauy ghylymiy-tehnikalyq progresting jetistikterine negizdeletin biregey әlemdik órkeniyetke úiysyp, ómir sýruge mashyqtandy. Qazirgi әlemde órkeniyet kóshinen qalu mesheulikti, toqyrau men artta qaludy bildiretini ras. Álemdik damu ýrdisinde jana kriyteriyler tuyndap, órkeniyet jetistikterin alghash paydalanushy elder damyghan dep esepteletin boldy, adamdardyng ómir sapasyn anyqtau da osyghan úqsas. Álemdik ekonomika men sayasat ta globalizasiyagha úshyrady, yaki, jahandanu (ghalamdanu) prosesi ýdemeli jýrip jatyr. Búqaralyq mәdeniyet qarqyndy damyp, batystyq ómir salty sәnge ainaldy, últtyq mәdeniyetter onyng tasasynda qaluda. Ashy bolghanymen, býgingi ómirding shynayylyghy osynday. Osynday shynayylyq jaghdayynda qazaq últy ózining mәdeniyetin saqtap, odan әri damytyp, ózindik últtyq  bolmysyn saqtap qala ala ma degen súraq tuyndaydy. Joq әlde, kezinde O. Shpengler aitqanday, últtyq mәdeniyetimiz ólip, Qazaq eli órkeniyetke ótu satysyna kóshti me? Elimizdi jaylaghan jemqorlyq pen qylmystyng órshui, imansyzdyq pen arsyzdyqtyng beleng aluy, tabighy tepe-tendikti búzu órkeniyetke ótuding balalyq aurulary ma eken? «Malym janymnyng sadaghasy, janym arymnyng sadaghasy», «Ynsap sayyn bereke» deytin ruhy biyik, eri el ýshin qorghan bolatyn, eli er ýshin túra biletin namysqoy naghyz qazaqtar nege azayyp ketti? Elimizding erteni qanday bolmaq?

Sóz sony

Tolyqqandy mәdeny adam bolu ýshin tek sauatty bolyp, hat tanu óte azdyq etedi. Sol sauattylyqty paydalanyp, adamzattyng qol jetkizgen mәdeny qúndylyqtaryn barynsha boygha sinirgende ghana naghyz mәdeniyetti adam qalyptaspaq. Mәdeniyetting ózi ruhany jәne materialdyq bolyp eki ýlken salagha bólinedi de, әr salanyng ishinen sayasi, dini, qúqyqtyq, ekonomikalyq t.b. mәdeniyetpen qatar, sәulet, qolóner, muzyka, etika, baspa, syzba siyaqty tolyp jatqan san tarmaqty mәdeniyet týrleri shyghady. Áriyne, múnyng barlyghyn birdey keshendi mengeretin әmbebaptyq qasiyet barlyq adamgha birdey berilmegen. Biraq, ózin qogham mýshesimin dep sanaytyn әrbir azamat jalpy mәdeniyetting negizgi qaghidalaryn mengerip, olardy últtyq mәdeniyet ýlgilerimen ýilestire otyryp ústanugha tyrysuy qajet-aq. Sonda ghana naghyz mәdeniyetti elge ainalyp, qúqyqqa negizdeletin órkeniyetti qogham ornata alamyz. Mәdeniyetti adam boludy әrbir jeke túlgha ózinen bastap, ózin-ózi jәne ainalasyndaghylardy silau, últtyq salt-dәstýrlerdi qasterleu, imandy bolu, qoghamdyq tәrtipti saqtau, zangha jýginu, ónerdi mengeru, bilim men tәrbiyeni qatar alu siyaqty qarapayym ghana qaghidalardy basshylyqqa alyp ómir sýrse, qazirgi qoghamdyq qatynastardyng bet-beynesi týbegeyli bolmasa da, jaqsylyqqa qaray edәuir ózgerer edi. Órkeniyetti bolu qiyn emes, órkeniyet ózi-aq adamdy beyimdep alady, al, mәdeniyetti bolu onay emes. Biraq mәdeniyetsiz qol jetkizgen órkeniyet orgha jyghady, adamgershilikten júrday etip, últtyq bolmysymyzdan aiyrady. Sol ýshin, Qazaqstan siyaqty últtyq memlekette tituldy últ – qazaqtardyng memleketting ózegin qúrushy últ retinde atqaratyn auyr missiyasy bar. Yaghni, mәdeniyetti últ bolu ýshin onyng tórt qabyrghasy teng boluy qajet. Búl ózegi (júlyny, dini) ýzilgen tiri aghzanyng tirshiligi ýziletini siyaqty nәzik mәsele. Qazaqstandaghy tituldy tól últ – qazaqtar memleketting ózegi bolghandyqtan, onyng tili, mәdeniyeti, hal-ahualy, mәrtebesi men mereyi qalay bolghanda da ýstem boluy shart. Órkeniyetting kóshine soqyr ilesetin, últtyq mәdeniyeti ólgen últtyq memleket – mәnkýrt hәm meshel memleket bolmaq. «Jaman aitpay jaqsy joq» demekshi, osynday auyr zardapqa úrynbaudyng qamyn barynsha jasaugha tiyispiz.

Abai.kz