Almatyda últshyl-demokrattar­dyng qúryltayyn ótkizu jónindegi úiymdastyru komiytetining birneshe jinalysy ótti. Múhtar Shahanov, Mereke Qúlkenov, Serikjan Mәmbetaliyn, Dos Kóshim syndy qazaqtyng tanymal azamattary bastaghan bayandy sharua Ghabiyden Jәkey, Maqsat Núrypbaev, Bolatbek Bilәl әzirlegen últtyq memleket qúru jónindegi tújyrymdamany birauyzdan maqúldaumen irgesin bekitti.

Últshyl kýshterding aqsaqaly Múhtar Shahanov: «Qazirgidey últtyq mýdde ayaq asty bolyp otyrghan kezde biz bәrimiz bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharuymyz kerek» dep, barlyq últshyldardy, jalpy júrtshylyqty birlikke shaqyrdy.

– Qajeke, qazir qazaq qoghamy «qúryltay» dep shulap jýr. Osynday berekeli bastamany, úmytpasaq, osydan 3-4 jyl búryn Sizding kótergeniniz esimizde...

– Onynyz ras. Qazirgi belsendi ýsh jigit Maqsat Núrypbaev, Ghabiyden Jәkey, Bolatbek Bilәlding iydeyasy mening basyma sonau 2007 jyldary kelgen bolatyn. Sodan Almatygha arnayy kelip, ailap-aptalap jatyp, niyettester izdedim. Sonda tang qalghanym: qazaqtyng mýddesi eshkimge qajet emestey kórindi. Janym qúlazyp, jylaghym kelgen kezder de boldy...

Almatyda últshyl-demokrattar­dyng qúryltayyn ótkizu jónindegi úiymdastyru komiytetining birneshe jinalysy ótti. Múhtar Shahanov, Mereke Qúlkenov, Serikjan Mәmbetaliyn, Dos Kóshim syndy qazaqtyng tanymal azamattary bastaghan bayandy sharua Ghabiyden Jәkey, Maqsat Núrypbaev, Bolatbek Bilәl әzirlegen últtyq memleket qúru jónindegi tújyrymdamany birauyzdan maqúldaumen irgesin bekitti.

Últshyl kýshterding aqsaqaly Múhtar Shahanov: «Qazirgidey últtyq mýdde ayaq asty bolyp otyrghan kezde biz bәrimiz bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharuymyz kerek» dep, barlyq últshyldardy, jalpy júrtshylyqty birlikke shaqyrdy.

– Qajeke, qazir qazaq qoghamy «qúryltay» dep shulap jýr. Osynday berekeli bastamany, úmytpasaq, osydan 3-4 jyl búryn Sizding kótergeniniz esimizde...

– Onynyz ras. Qazirgi belsendi ýsh jigit Maqsat Núrypbaev, Ghabiyden Jәkey, Bolatbek Bilәlding iydeyasy mening basyma sonau 2007 jyldary kelgen bolatyn. Sodan Almatygha arnayy kelip, ailap-aptalap jatyp, niyettester izdedim. Sonda tang qalghanym: qazaqtyng mýddesi eshkimge qajet emestey kórindi. Janym qúlazyp, jylaghym kelgen kezder de boldy...

«Qazaqsandyq últ» deytinning bas kótergen shaghy edi. Múhtar Shahanov aghamnyng qasynan tabyldym. «Halyq ruhy» partiyasynyng alghashqy siezi ótti. Ýmit shyraghy jandy...

Orysshyl biylik «Qazaqsandyq últ» iydeyasyn ótkize almaghasyn, qol qusyryp qarap jatpady, jana qúityrqygha kóshti. «Halyq ruhy» partiyasy mýshelerining sany zandaghy talaptan eki ese kóp bolsa da, ayaghy túsaldy. Bir qyzyghy: keybir aimaqtarda Múhtar Shahanovpen kezdesuge jinalghan halyqtyng 90 payyzy núrotandyqtar bolsa da, solar týgelimen «Halyq ruhy» partiyasyna ótip ketip jatty... Sol jergilikti jerdegi «NúrOtan» partiyasynyng basshylary «Jedel jәrdemmen» auruhanalargha týsip jatty... Búl - oidan shygharylghan ertegi emes, naqty bolghan shyndyq jaghdaylar...

Múhtar Shahanovtyng aduynymen «Qazaqsandyq últ» degen biylikting byljyraq  bastamasy basylyp edi, artynsha Qytaygha jerdi jalgha beru mәselesi ózekti jardy...

...Ashu shaqyryp, tenizdey buyrqanyp, ashtyq jariyalap, Qytaygha qazaq jerin bergizbey qoyghan Múhtar Shahanov aghamyzgha kez-kelgen qazaq qaryzdar ghoy!..

Sosyn, Janaózen jýregimizge qatty batty. Qanshama kýizelgen týnderdi ótkerdik. As batpady, úiqy qashty. Orystyng qazaqqa qylghan qysastyghyn kórip edik, qazaqty qazaq qyrady dep kim oilaghan?!.

Ekioyly biydi, ekijýzdi sheneunikti kórdik. Janaózen jazyghy týgil, Manghystaudy manaylaudyng ózi múng boldy, qúddy júqpaly alapes auruy qaptaghan jer siyaqty syrtqy әlemnen bólektep tastaldy. Myndar oilanyp, jýzder jýreksinip jýrgende, Múhtar Shahanov shamdanyp, Aqtaugha ayaq basty, Janaózenge de bet aldy...

Men sol bir qasiret basqan, múngha toly kýnderi Aqtau әuejayynda otyryp alash ardaqtysy Álihan Bókeyhannyng ólenin esime aldym:

«Qazaghym, elim,

Qayqayyp belin,

Synugha túr tayanyp.

Talaugha malyn,

Qamauda janyn,

Ash kózindi oyanyp!..»

Qúdaydyng qazaqqa búiyrtqan jarqyraghan shyraghy men búrqyraghan búlaghy qanshalyqty kóp bolsa, sýiegin syrqyratqan synaghy odan jýz ese asyp týsti...

Óz basym qazaq júrtyna: «Qazaqty qalay biriktiremiz?» degen saual qoyyp, «Birigetin kez keldi!» dep úran tastaghan 5-6 jyldyng kóleminde búl mәselege terendegen sayyn ózimdi alyp múhittyng ortasyna eriksiz aghyp bara jatqan adamday sezinemin. Múhit tolqyndary tym asau, talmay túnshyqtyrady, astan-kesten laqtyrady, jaziraly jagha tym alys...

Bir kýni kýlli qazaqtyng bәtuәli kýnining alystyghyn eriksiz moyyndap, «Alystan arbalaghansha, jaqynnan dorbala» demekshi, “iyisi qazaqty biriktiru ýshin, aldymen, batys ónirining qazaqtarynyng basyn qosyp alayyn” degen oy keldi. Solay deuim múng eken, qazaq maghan lap qoydy.

Sol kezdegi Mәjilis deputattary úiqysynan shoshyp oyanyp, ÚQK-ning tóraghasy Núrtay Ábiqaevqa deputattyq saual joldap, Parlament minberinde qalshyldap ketti. “Qajymúqan Ghabdollagha shara qoldanynyz!” degen talap qoydy...

Osydan keyin múnday kisilerding ótirik mýlәiimsip: «Qazaghym!» degen jalghan sózining qúny kók tiyn dep esepteymin!.. Biz osyghan bәrimiz kóz júmyp otyryp: «Qazaqpyz!» – dep, qúr keudemizdi soghamyz! Ótirik kólgirsiymiz?!.

Áytpese, qazir qay qazaq: «Qazaqty biriktirudi osydan 3-4 jyl búryn Qajymúqan Ghabdolla jalghyz ózi kóterip, shyryldap, basyn taugha da, tasqa ta soghyp edi» dedi?!. Eshkim ýndemeydi. Qazaqty biriktiru turaly sózdi birinshi ret esitip túrghanday, esengirep otyr... 

– Qazaqqa qatty ashuly, óte ókpeli siyaqtysyz ba, Qajeke?!.

– Ashulanghanda – Aughan asyp, ókpelegende – ózbek bolyp ketedi deymisin... Janymnyng kýigeninen aitamyn, qazaqtyng qamsyzdyghyna qapa bolghannan aitamyn. Qanshama sauatty da últshyl adamdar aitqanymen, qazaqtyng basymy basyn búghyp qalyp edi – Keden odaghyna kirip, qazir orysyng oiyna kelgenin istep, kerdendep jýr. Osynym ótirik pe?..

Ýlken kәsipkerlerding bәri qarjydan qaghylyp, kirisi kemip ketkendikten, «Qap, әtten!» degendi maghan kýnde aitady. Men olargha aittym: «Qazaq – qoy siyaqty momyn» degendi sovetting be, patshang ba, әiteuir, orys oidan shygharghan. Qazaq – qoy siyaqty momyn bolmaghan, «Qazaq– jylqy minezdi» dep qadym zamannan ata-babalarymyz aityp keledi. Qazaq – jylqy januarynday asau da tәkәppar, sergek te jýirik edi, senderge ne bolghan – jaman shoshqaday jýndeuge kónip...»dedim...

Ol-ol ma, 2014 jyly Euraziyalyq Odaq qúru jónindegi kelisimge qol qoyylsa, Kedendik Odaqqa mýshe elderding kompaniyalary Qazaqstannyng tenderlerine erkin qatysa alatyn bolady. Eger Kedendik Odaqqa mýshe elderding kompaniyalary Qazaqstannyng tenderlerine erkin qatyssa, trilliondaghan tenge qarjy shet elge ketedi, myndaghan otandyq kompaniyalar bankrot bolyp, milliondaghan adam jep otyrghan nanynan aiyrylady. Osyghan jol berip otyra beremiz be?..

– Múnau masqara ghoy. Ne istemek kerek?

– Qoryqpau kerek! Qazaq biyliginen qoryqpau kerek – Qúdaydyng qaharynan qorqu kerek! Jebirey-orystyng qysymynan qoryqpau kerek – Jaratqan IYemizding narazylyghynan qorqu kerek!

Týrik últy balany tәrbiyelegende: «Sen týriksin!» dep Atatýrikting úlyqty ýrdisterimen oqytyp, tәrbiyeleydi eken. Al, biz bәz bayaghy, «Sen atannyng balasysyn», «Sen әjenning balasysyn», «Sen bastyq bolasyn» dep ósiremiz. Sonda kim elshildik pen patriottyqqa, kim ózimshildik pen menmendikke tәrbiyelep otyr?!.

«Qazir kim qorqaq?» degende, men: «Biylikpen sybaylastar qorqaq» dep týsinemin. Mysaly, men 15 jyldan beri óz kýshimmen gazet shygharghan kezenimde býgingi kýnge deyin memleketten de, bay-manaptan da soqyr tiyn qarjy alghanym joq. Qarynym birde ash, birde toq kýn keshtim. Kýsh kórsetken, doq qylghan, qorqytyp-ýrkitken kezderdi sanasam, sausaqtarym jetpeydi. Bir qaraghanda, men de ózekti pendemin: biylikting maybatpan tenderleri men bay-shonjardyng salymdy «sadaqasyn» alyp, baylyqqa batyp jýru maghan da jat emes. Biraq, men birde bylay dep jazyp edim: “...Dәp sol sәtte mening kóz aldyma Beyneuding qara jelinde býrsendegen nemese Qatynqaraghaydyng qaqaghan qysynda qalshyldaghan qarataban qazaqtyng tilim-tilim qyzyl ókshesi elesteydi...” dep.

Biylikke tәueldi bolmaghandyqtan, shonjarmen dostaspaghandyqtan, qazaqtyng mýddesin aityp, últymnyng múnyn kóksegendikten – gazetim talay jabylyp, aiyppúldar salyndy. Osynau qiyndyq keship, qalyptasu jyldarynda búrynghy aimaq әkimi Qyrymbek Kósherbaevtan basqa birde-bir sheneunik: «Jayyqtaghaghy shynghyrghan shyndyqty aitatyn jalghyz qazaq gazeti: qalyng qalay?» – demedi...

O basta gazetimiz «Jýzdesu» dep atalghan edi, teperish kórip, tepkige shydamaghasyn gazetting atyn «myng qúbyltyp» ózgertuge mәjbýr boldym. Sosyn, «Solay», «Aqtóbedegi jýzdesu», «Maydan» «Júmadaghy jýzdesu» bolyp kete bardy. Oraldaghy qazaq gazeti ýshin taghy bir tamúq mynau: biylik Oraldaghy baspahanalardang barlyghyna qatang eskertu jasap, tyrnaghyn batyryp qoyghandyqtan, jalghyz qazaqtildi basylym «Júmadaghy jýzdesudi» kez-kelgen uaqytta baspahana sebepsizden-sebepsiz baspay qoyady jәne býgingi tanda mening gazetimdi eng qymbat baghamen basyp otyr. Sonda bizding 22 jyl búryn qolymyz jetip, aq týiemizding qaryny jarylghan qasiyetti tәuelsizdigimizding qúny qansha bolghany?..

Keshe kómekshisi Múhtar ShAHANOV aghamnyng jana jazylghan ólenin jiberipti. Sonda mynaday joldar bar eken:

«...Kim aiyrma salsa jii isi menen sózine,

Eki jýzdi, alayaqtau pende onyng ózi de.

EGER ADAM JOYYP ALSA JÝREGINING ShYNDYGhYN,

Ruh quatyn sezinbese adal, әdil múndynyn,

Elge qajet paydaly oilar jýrgenimen miynda,

Shyndyghy ólse, bitti, isi baghalanar tiyngha.»

Bizding basty múrat-maqsatymyz – últymyzdy saqtap qalu, memleketimizding irgesin nyghaytu. Bizding jauymyz kóp, tek Resey ghana emes, Qytay sayasaty da qazaq balasynyng bayanyn kýittemeydi.

Sondyqtan, Maqsat Núrypbaev bauyrymyz aitpaqshy: «Qazaq balasyna jaybaraqat, sanasyz, salpyetek bolu – ólimmen ten. Ertengi úrpaghymyz ýshin bir tudyng astyna birigip, bir úrangha jinalmasaq, bir iske júmylyp, bir sózge ilanbasaq, erteng kesh bolady...»

– Maqsat Núrypbaev bauyrymyz Qúryltaydy úiymdastyrushy ýsheuding biri ghoy. Búl manaydan sizding atynyz nege estilmeydi?

– ...Kópshilik bolghasyn, qazaqta da ala-qúlalaq bar. Biraq, bir qazaqty jekelep alyp sýyden – kýlli últqa degen mahabbat shyqpaydy. Últyndy sýiseng – tútasymen sýnging kerek, әitpese, «әdemilerin sýiemin, kóriksizderi kerek emes» desen, búl últshyldyq bolmaydy.

Últyng men eline janyng ashysa, onyng mýddesin qorghap, qol jinaghan qay qazaqqa da qoldau kórsetu paryz. Últtyq mýdde – rulyq mýdde emes, búl jerde aghayyn arasyndaghy pendeshilikke jol berilmeui kerek. Batyldyq pen batyrlyq, tabandylyq pen tózimdilik, janashyrlyq pen jankeshtilik qana qazaqty bir tudyng astyna jinap, jarqyn bolashaqqa jol bastay alady.

Shyndyghynda, Qúryltay – qazaq ýshin óte qasterli úghym. Sondyqtan, mәsele ony kimning birinshi bastap úiymdastyrghandyghynda emes, qalay úiymdasyp, yntymaq qúra bilgendiginde. Osy sebepti, qazaqtyng taghdyry, tilinin, jerining bolashaghy sóz bolghan jerding bәri – mening baratyn jerim.

Biz kóbine orystyng keshe jasaghan qiyanatyn aita beremiz. Ótken is kelmeske ketti ghoy, býgin nege orystyng zymyrandardy arzan úshyryp, molyraq payda tabu jolynda qazaqtyng densaulyghy men qazaq jerining ekologiyasyna jasap jatqan orasan ziyanyn aityp, talap qoymaymyz.

Kedendik Odaq últtyq ekonomikamyzdyng omyrtqasyn syndyrmaqshy – ýndemeymiz. Endi Euraziyalyq odaqqa bas súqsaq, tәuelsizdigimizden birjola aiyrylamyz. Qúryltaydy úiymdastyru bastamasyn kótergen ýsh jigit, eng aldymen, qazirding ózinde ortamyz ben ordamyzgha engen qauip pen erteng jetui yqtimal qaterdi ashyq aityp, baybalam saldy. Osy ústanym ýshin ghana men búl azamattarmen birgemin!

Qazir «Bayandy bolashaq-2030» basymyzgha ornap, kekirigimiz azghanday, endi «Kýngeyli keleshek-2050» degen tym alystaghy armanmen para-par qiyaldy tauyp aldyq. Erteng Euraziyalyq odaqqa kirip, orysqa taghy kiriptar bolsaq, osy «2030-2050» degenderding keregi bola ma?!.

Babamyz Aqtamberdi jyrau:

«...Keude bir jerdi jol qylsam,

Shóleng bir jerdi kól qylsam,

Qúrap jandy kóp jiyp,

Óz aldyna el qylsam!..

...Oryn tapqan er jigit,

Jersiz bolar deymisin.

Orda tigip ornasa,

Tórsiz bolar deymisin!..» – deydi, elimiz erkindiginen aiyrylsa, basqanyng qúny kók tiyn emes pe?!.

Men Múhtar ShAHANOV aghammen habarlasyp, Qúryltaydyng mәselesin aqyldasqanda, osynday orasan ózekti, qany tamghan qabyrghaly jәitter sóz boldy. Men: «Múhtar agha, qazaq qayda bolsa – siz sondasyz ghoy, al, siz qayda bolsanyz – men de sondamyn!» dedim... Qalay desek te, Múhtar aghamyz ómirlik tәjiriybeden de, ruhtyng myqtylyghynan da, últtyq úlaghattan da – bәrimizding ústazymyz. «Shәkirtsiz ústaz – túl» bolsa, «Ústazsyz shәkirt – qúr» der edim...

Jalpy, bizding Jayyqtyng jaghasy - alash arystarynyng tabany tiygen qasiyetti topyraq. Oral qalasynda 90-jyldary orys-kazak últshyldary narazylyq bildirip, bizding elimizding birtútastyghy men qauipsizdigine qauip tóndirdi. Men sol shaqta on besten jana asqan bozbala bolsam da, qazaqtyng suyn iship, nanyn jegen kelimsekterding qasiyetsizdikterine býkil bolmysymmen qarsy shyqtym. Áupirimdep, Oral oqighasy qantógissiz ayaqtaldy. Degenmen, qazaqtyng shynayy tәuelsizdigi men naqty erkindigine jetuding joly әli úzaq bolatyn.

Sayasattaghy negizgi múrat – últqa, elge qaltqysyz qyzmet etu. Balalarymyzdyng baqyty bayandylyqqa úlasatyn bolashaq ornatu, nemerelerimizding keleshegin kemeldikke jetkizu. Biz balalarymyzgha qanday qogham tastap ketemiz? Bizden keyin úrpaghymyzdyng kóretin kýni qanday bolmaq? Shyn sayasatkerdi arzan ataq emes, otanynyng erteni mazalauy kerek. Qazaqty shynay sýisek – bir kýndik, bir jyldyq tar dengeydegi dәrmensiz dәrejede qalmay, neghúrlym úzaqqa baghyttalghan úly maqsattargha úmtylugha tiyispiz.

Eng abyroyly, eng jemisti enbek – últyng men eline jasaghan qyzmet. Qúryltaydy úiymdastyrushy toptyng ortasynda azuly aqyn, alashtyng aibyndy azamaty Qazbek ISA da bar. Tughan últyna kisiligi men kishiligi egiz Qazbektey qaysar qazaqtardan artyq kim qyzmet etedi?!. Qazaqtyng ýzilmegen ýmiti men sónbegen senimi de tumysynan tәlimger, bolmysynan bitimger Qazbektey bauyrlarymyzben tyghyz baylanysty.

Turasyn taghy aitayyn: tilde sýiek joq, kóp aitugha da, daulasa beruge de bolady. Degenmen, osynau jiyrma eki jylda biraz nәrseni aittyq, talqyladyq, talastyq, renjistik te, qayta tatulasa da aldyq.

Qazaqqa birigetin kez әldeqashan kelgen. Átten, osydan 4-5 jyl búryn men «Qazaq Eli» halyqtyq qozghalysyn qúryp: «Birigetin kez keldi!» dep jalghyz úrandaghanymda, qazaq týgel qoldap bәrimiz birigip ketkende, kim biledi, qazir Keden odaghynyng tyrnaghyna ilinbes pe edik...

Al, Euraziyalyq odaq – bizding últtyq ekonomikamyzgha da, últtyq, memlekettik tәuelsizdigimizge de, jerimizding tútastyghyna da ýlken qater. Sondyqtan, últshyldar kelesi jylgha deyin qanday da bir sayasy kýshke, topqa, qúrylymgha ainalyp ýlgerui kerek. Artyq sózge de, kereksiz keudemsuge de uaqyt joq.

Abay atamyzdyn:

Sezimpaz kónil,

Jyly jýrek,

Tappadym dep týnilmes.

Bir tәuir dos,

Tym-aq kerek,

Oyy men tili bólinbes – degen ósiyetine sýienetin kez keldi!..

– Qajeke, Qúryltay júmysynan ne kýtesiz?

– ...Jaqsylyq pen nәtiyje kýtemin. Tәlkekke shydasaq ta, telpekke tózbeyik deymin. Qazaqtyng namysyn taptatpayyq, últtyng ruhyn syndyrtpayyq deymin. Egemendikten aiyrylyp qalyp, últymyzdyng tamyryna balta shappayyq deymin.

Ózegimizdi taldyrghan ózgeristerding esigimizdi qaghyp túrghanyn týsinip, halyqtyng qalauy men zamannyng talabyna qúlaq týreyik deymin. Árbirimiz ózimizding ataghymyz ýshin emes, elimizding bolashaghy ýshin mәmilege kelsek, naghyz azamattyghymyzdyng kórinisi osy bolady.

ÁNGIMELESKEN: Biybigýl Maratqyzy,

Rauan Sirgeli,

“Men qazaqpyn” jurnaly №3

 Abai.kz