Preziydentting «Núr-Otan» partiyasynyng sezinde jәne «A» korpusy sheneunikterimen basqosuda sóilegen sózi kózi qaraqty kópshilik arasynda san týrli pikir tudyryp jatyr. Ásirese onyng eldegi tildik, últaralyq ahualgha baylanysty jasaghan mәlimdemelerinen son, «osy biz ilgerileuding ornyna keri ketip bara jatqan joqpyz ba?» degen uayymymyz kýsheye týsti. 

Bizdi týbinde «toleranttylyq» qúrtady

Mәselen, N.Nazarbaevtyng myna sózin alyp qaranyz: «Memlekettik tildi biludi negizinen qazaqtar túratyn ónirlerde talap etu kerek. Ol jerlerde, yaghny Atyrau, Manghystau, Qyzylorda, Ontýstik Qazaqstan, Jambyl, Almaty, Batys Qazaqstan, Aqtóbe oblystarynda bәri de qazaq tilin biledi. Al ortalyq, soltýstik aimaqtyng key audandarynda orystildiler basym, olar oryssha sóiley bersin. Eshkim de ózin kem sezinbes ýshin olargha aqparat sol tilge audarylyp berilsin, baspasózde de oryssha jariyalansyn. Qazaq halqy qashanda toleranttylyghymen erekshelengen».

Búl jerde kem degende ýsh saual tuyndaydy.

Preziydentting «Núr-Otan» partiyasynyng sezinde jәne «A» korpusy sheneunikterimen basqosuda sóilegen sózi kózi qaraqty kópshilik arasynda san týrli pikir tudyryp jatyr. Ásirese onyng eldegi tildik, últaralyq ahualgha baylanysty jasaghan mәlimdemelerinen son, «osy biz ilgerileuding ornyna keri ketip bara jatqan joqpyz ba?» degen uayymymyz kýsheye týsti. 

Bizdi týbinde «toleranttylyq» qúrtady

Mәselen, N.Nazarbaevtyng myna sózin alyp qaranyz: «Memlekettik tildi biludi negizinen qazaqtar túratyn ónirlerde talap etu kerek. Ol jerlerde, yaghny Atyrau, Manghystau, Qyzylorda, Ontýstik Qazaqstan, Jambyl, Almaty, Batys Qazaqstan, Aqtóbe oblystarynda bәri de qazaq tilin biledi. Al ortalyq, soltýstik aimaqtyng key audandarynda orystildiler basym, olar oryssha sóiley bersin. Eshkim de ózin kem sezinbes ýshin olargha aqparat sol tilge audarylyp berilsin, baspasózde de oryssha jariyalansyn. Qazaq halqy qashanda toleranttylyghymen erekshelengen».

Búl jerde kem degende ýsh saual tuyndaydy.

Birinshisi – jogharyda atalghan ónirlerding júrtshylyghy onsyz da qazaqsha jaqsy mengergen bolsa, olardan memlekettik tildi talap etude ne qajettilik bar? Ol jerlerdegi búrynnan qalyptasqan qazaqy tildik ortanyng әser-yqpalymen orystildi azshylyq birte-birte sol kópshilikke sinuge jaqyn. Talapty qayta memlekettik tilge múryn shýiire qarap otyrghan oblystarda kýsheytudi oilastyru kerek qoy!

Ekinshisi – ortalyq, soltýstik aimaqtardaghy orystildi qauymnyng býkil aqparatty óz tilinde aluyna jaghday jasalsa, yaghny olar ýshin qazaq tilin biluding eshqanday qajettiligi bolmasa, onda memlekettik tilde ne mәn qaldy? El túrghyndarynyng eleuli bóligi eleng etip, elep te eskermese, «memlekettik» dep dabyraytatyn tilimizding mәrtebesi ne bolady? Biz ýshin Qostanaydyn, әlde Qyzyljardyng týkpirindegi Ivan men Marusyanyng ózara qay tilde sóilesetini manyzdy emes. Sondaghy memlekettik mekemelerding júmysy qazaq tilinde jýrse, memlekettik qyzmetkerler halyqqa qazaq tilinde qyzmet kórsetse, sonyng ózi jetip jatar edi. Ári-beriden son, soltýstiktegi kórshimiz ishki-syrtqy sayasatta agressivti ústanymgha kóshken uaqytta múnday solqyldaqtyqtyng aqyry til dauyna ghana emes, territoriyalyq separatizmge aparyp soghyp jýrmey me? 

Ýshinshisi – bizding biylik shetin mәselelerding týiinin qazaqtyng «eshkimde joq eren toleranttylyghyn» (tózimdiligin, eger sypayysynbay, turasyn aitsaq, kónbistigin) paydalanu arqyly sheshudi qashan qoyady? Últaralyq qanday janjal tusa da, onyng aqyry ózge emes, qazaqtyng ólimimen ayaqtalsa da, ainalyp kelgende «qanghyghan oqtan qashyp ýlgermegen» qandasymyz aiypty bop shyghady; әleumettik tensizdikten tuyndaghan daudyng bәri «peyili ken, meylinshe meymandos, eshkimning kónilin qaldyrmaytyn jalpaqsheshey» qazaqtyng esesi ketuimen ayaqtalady; shydamy әbden shiratylghan qazaq sәl narazylyq tanyta qalsa bitti, «oybay, elimizdegi qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan beybit ómirdi, bereke-birlikti búzbayyq, tynyshtyqty saqtayyq!» dep bayghústyng auzyn jauyp, tәubesine keltire qoyady. Preziydentting әlgi sózine qaraghanda, eldegi tynyshtyqty qazaqtyng últtyq mýddesin túqyrtu esebinen saqtau әri qaray jalghasa beretin tәrizdi.

Qostildilik – qazaqqa ghana qoyylar talap pa?

Elbasy odan әri bylay dedi: «Múnday kóptildilik býkil postkenestik kenistikte tek Qazaqstanda saqtalyp qalghanyn da aita ketken jón. Ukraina da, Kavkaz respublikalary da, Orta Aziyadaghy kórshilerimiz de tek ózderining memlekettik tilinde sóilesedi. Bizding ústanymymyz dúrys, óitkeni tildi bilmeytinder kinәli emes – uaqyt sonday boldy. Eresek adam bir kýnde basqa tilde birden sóilep kete almaydy. Biz búghan týsinistikpen qaraugha tiyispiz. Biz júmysqa alghanda bolsyn, qyzmet kórsetude bolsyn, oqu oryndarynda bolsyn – elimizde eshkimdi tildik túrghydan kemsitpeymiz».

Búl sózge baylanysty da súraqtar bar.

Mәselen, kórshi elderding tek óz memlekettik tilderinde sóilesetinin, Qazaqstannyng olay emes, kóptildilikti (turasyn aitayyq, orys tilining basymdylyghyn) saqtap kele jatqanyn aityp maqtanugha bola ma? Búl – auruyn aityp kýpingen bireuding kýlkili tirligindey ersi әreket emes pe?

«Eresek adam bir kýnde basqa tilde birden sóilep kete almaydy. Biz búghan týsinistikpen qaraugha tiyispiz» degen sóz de ótken ghasyrdyng 90-jyldaryna jarasar edi. Tәuelsizdikke 22 jyl tolyp otyrghan kezde búlay sóileu – mәselening mәnin shyn úghyndyrudan góri, el iyesi, jer iyesi, til iyesi – qazaqty mazaq qylugha kóbirek úqsaytynday. Memlekettik tildi biluge degen talap sol jyldardan bastap qolgha alynyp, qajettilik mehanizmderi jasalynghan bolsa, býgingi ahualymyz kórshi respublikalardaghy jaghdaymen shamalas bolyp qalar edi ghoy. Memlekettik tildi bilmeytinderdi (qazaghy bolsyn, ózgesi bolsyn) qashanghy erkeletemiz? 22 jyldan beri qazaq bayghús memlekettik tildi mensinbeytinderding «erkeligin» kóterip, olardy ýnsiz «týsinumen» tózip keledi. Al sonda qazaqty oilaytyn kim bar? Bizge týsinistikpen qaraytyn jan tabyla ma búl jalghanda?

Preziydent «biz tiline baylanysty eshkimdi kemsitpeuimiz kerek» dep otyryp, ózi kemsituge jol berip alghanyn bayqamaytynday. Anyghyn aitqanda, búl jerde orys tilin mengermegen Qazaqstan azamattarynyng qúqyghy búzylghaly otyr. Jaqynda ghana BAQ-ta aitylyp-jazylghan eki derekti-aq keltireyik: Mongholiyadan kóship kelgen oralman oryssha sóiley almaghany ýshin memlekettik qyzmetke túra almaghan; al ontýstik ónirden shyqqan taghy bir jas jigitti «orys tilin bilmeydi ekensin» dep, oqugha qabyldamaghan. Tildik kemsitushilik emey, nemene búl?

Sonda bizde júmysqa túru ýshin de, oqugha týsu ýshin de qay tildi bilgen manyzdy? Osyny anyqtap alu kerek: qazaqsha biletin, biraq orys tilinde sóiley almaytyn adamnyng jaghdayy anau boldy, yaghny oryssha bilse, qazaq tilin mengeru mindetti sanalmay ma? Qaysysyna basymdyq beriledi? Búl azday, jas úrpaqtyng ensesin «ýsh túghyrly til» de ezip barady. «Ana, sana, shanadan» shygha almay jýrgen jeti jasar jetkinshekke orys tilimen qosa aghylshynsha ýiretip, basyn botqa ghyp jatyrmyz. Endi, mine, Elbasymyz «Bolashaqta bәrimiz qytay tilinde sóileuge tyrysatyn bolamyz» dep otyr. Búl nening emeurini eken? «2030 jyly Qazaqstanda nannyng baghasy 10 yuani bolady» degen zildi әzilmen ýndes sóz be әlde?..

Tәuelsiz Qazaqstanda 22 jyl túryp, qazaqsha 22 sóz ýirenbek týgili, oghan talpynys ta jasamaghan jandar jyrtylyp-ayyrylady. Olardyng qansha payyzynyng biylik dәlizderinde әrli-berli manghazdana adymdap jýrgenin kim bilsin. Áu basta Qazaqstanda «qos til – qos qanatym» úranynyng dýrildegeni esimizde. Qazaqtar (ol kezde de, qazir de) ol talaptyng ýdesinen shygha bildi, yaghny bәri derlik qos tildi de qatar mengerdi. Al elimizdegi ózge últ ókilderi she? Qazaq arasynda ósken at tóbelindey az ghana toby bolmasa, olar qazaq tilin ýirenuge yqylas ta tanytqan joq. Sonda nemene, qostildilik – qazaqqa ghana qoyylghan talap, berilgen tapsyrma bolyp shyqqany ma?

Qazirgi jaghdayymyz tipten qyzyq: qazaqtar bәrining qazaqsha bolghanyn qalaydy, al ol әreketi – Konstitusiyagha qarsy! Óitkeni, onda «teng qoldanylatyn» orys tili túr. Búl – óte ailakerlikpen qúrylghan qaqpan, shyr ainalghan shenber! Siz «biylik oryndarynda memlekettik tildi keninen qoldanayyq» deysiz. Eshkim qarsy emes, bәri jymiyp, sizdi qoldaydy: «al, qane, qoldan!». Qoldanasyz. Biraq orys tilimen qatar. Dәlirek aitqanda, bәri búrynghyday orys tilinde jýredi, sizge tek qazaqshagha shala-púla audarylghan kóshirmesin ghana úsynady. Siz búghan narazy bolyp, bәrin qazaqsha jasaghynyz keledi. Al olar sol jymighan kýii sizge Konstitusiyany kórsetedi – tynasyz!

«Jany qazaqtardyn» tili de qazaq boluy kerek

N.Nazarbaev jalpy orystildilerding ishinde shala qazaqtargha da airyqsha qamqorlyq tanytypty: «Qazaqtardyng ishinde de qazaq tilin bilmeytinder bar. Búl da olardyng kinәsi emes, olardyng ata-analary orystildi ortada ómir sýrdi. Olardy shala qazaq dep ataudyng keregi joq, bәrimiz bir qazaqpyz».

Óte dúrys. Bәrimiz bir qazaqpyz jәne týbinde eshqanday tildik-dildik aiyrmashylyghy joq birtútas últ bolyp, biriguimiz kerek. Ol ýshin, ekining biri – ne orystildi qazaqtar ana tilin ýirenip, beri qaray, yaghny últqa qaray qadam basuy kerek, ne taza qazaqtar da tilin úmytyp, orystildi bop ketui qajet. Áytpese birigu joq. Áriyne, eng dúrys jәne tabighy sheshim – orystildilerding beri búryluy. Biraq olardyng búrylghysy joq, qazaqy dýniyening bәrin artta qalghandyq sanap, ózderin, kerisinshe, «shynayy qalalyq qazaq mәdeniyetining ókilindey» kóredi. Yaghny qazaq tilinsiz qazaq boludy, dúrysyn aitqanda, qazaqstandyq boludy ansaydy.

Sóitip, әzirge «qalada qazaq balabaqshasy, mektebi az bolghandyqtan, tipti bolmaghandyqtan, sayasat solay órbigendikten...» ana tilinen maqúrym qalghan óz qandastarymyzdyng «jany qazaq» ekenine ghana shýkirshilik etip otyrghan jayymyz bar. Biraq olardyng qashangha deyin jany ghana qazaq bop jýre beretinin, tili de qazaq bolatyn kezge jetetin-jetpeytinimizdi bile almay, dalmyz. «Jany qazaq» azamattardyng birazy orys tiline qosa aghylshyn tilin de mengerip alghanyn eskersek, osynday tili tez synatyn aghayyndardyng jiyrma jyldan beri «qazaqsha ýirene almay» jýrgenin týsinu qiyn-aq. Shamasy, olar dәl qazir qazaq tilin biluge degen eshqanday qajettilik bolmaghandyqtan, yaghni, ana tilin bilmey-aq, shalqyp ómir sýruge mýmkindik mol bop túrghan son, «mengere almay» jatsa kerek.

Al osynsha uaqyttan beri qazaqsha sóilep-jaza biludi ýirenbegen, tipti ony qajet dep te sanamaghan adamdardy qalay «jany qazaq» deuge bolady? Tildi qajet etpeytin neghylghan siri «jan» ol? Evreyler әldeqashan ólip qalghan tilin jabylyp jýrip tiriltip alghanda, bizding orystanghan qandastarymyz tiri tilden nege ólerdey qashqaqtaydy? «Mәdeniyetting negizgi tini – til» desek, ana tilinde nan súrap jey almaytyn, biraq ózderin últymyzdyng túlghaly da otanshyl azamattarynyng biri hәm biregeyi sanap, qarapayym qazaqqa shekeden qaraytyn «qara orystardy» qalay qazaq mәdeniyetining ókili dey alamyz? Bizdinshe, orys tilinde jazylghan kez kelgen ghylymy enbek, kórkem shygharma – qazaqtyng emes, orys ghylymynyn, orys әdebiyetining jetistigi sanalmaq. Klassik jazushymyz Múhtar Áuezovting «Ana tilin bilmegen adamdy mәdeniyetti adamdardyng qataryna qosugha bolmaydy» degen sózi teginnen-tegin aitylghan ba?

«Assalaumaghaleykým» desen, «zdravstvuy» deytin sonday qandastarymyzdyng talayy býginde biylik dәlizderinde jýr, tipti emen esikti kabiynetterde shalqayyp otyrghandary qanshama. Qarjy qúrylymdary men iri firma, kompaniyalardyng kópshiligi de osylardyng qolynda. Orystildi BAQ betterinen qazaqtyng ar-namysyn ayaqqa taptap jýrgenderding basym bóligi – osy «qara orystar». Elimizding býkil qarjy-ekonomikalyq, aqparattyq-mәdeny kenistigin orys tili biylep-tóstep túrghandyqtan, olardyng jaghalary jaylauda. Sol sebepti, «memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytu», «Til turaly» zannyng talabyn oryndau», «is qaghazdaryn qazaq tilinde jýrgize bastau» tәrizdi әngimelerding sheti shyqsa-aq, olardyng tóbe shashy tik túrady. Sóitip, «qútqaryndar!» dep ózgelerden búryn aighaylay bastaydy. Al olardyng otbasynda qanday «qazaqtardyn» ósip kele jatqanyn oilaudyng ózi qorqynyshty...

Turasyn aitqanda, dәl qazir Qazaqstanda orystildilerdi eshkim de kemsitip, qyspaqqa alyp otyrghan joq. Tek keyingi jyldary qazaqtyng sany ósip keledi, onyng qoghamdaghy ýles salmaghy artyp, ózining últtyq mýddesin qorghap, qúqyghyn talap etudi qolgha ala bastady. Osyny bayqaghan orystildilerding aldyn ala baybalam saluy búl. Preziydent te solardyng kónilin tynyshtandyrugha asyqqan siyaqty. Alayda, qazaq jerinde qazaqtyng ýstemdikke úmtyluy – tabighy prosess, ony keri ainaldyru eshkimning de qolynan kelmeydi.

«Obshestvennaya pozisiya»

(«DAT» № 36 (212), 24 qazan, 2013 jyl)