HH ghasyrgha deyin Qazaqstanda qazaq pen  azghantay ghana otarlaushy  orystan basqa kóp últ bolmaghan.  Al keyin Reseyding ózge últtardy  repressiyalap,  Qazaqstangha tógip  jibergenine, qazaq  kinәli emes. Resey eng kópúltty el. Reseyde  200-den astam últ túrady.   Resey olardy jaulap alghan, biraq   biz kópúltty  elmiz demeydi. Nege? Olay dese, óz halqy orystar da sol kópúlttyng biri bolyp qalar edi. Orys Preziydenti de, Dumasy da ózining últtyq kýshin әlsiretetin, orys balasynyng sanasyn ulaytyn onday  aqylsyz  sózge jol bermeydi. Jirinovskiyding «Reseyde  orystan basqa últ joq» degenin  Putin rahattanyp otyryp tyndaydy. Qazaqstanda túratyn ózbek, әzirbayjan, úighyr, tatar, týrik, dúnghan, chechen týgel qazaqsha sóiley de, jaza da alady. Ol az bolsa Qazaqstan halqynyng 65%-dan astamy qazaq.

HH ghasyrgha deyin Qazaqstanda qazaq pen  azghantay ghana otarlaushy  orystan basqa kóp últ bolmaghan.  Al keyin Reseyding ózge últtardy  repressiyalap,  Qazaqstangha tógip  jibergenine, qazaq  kinәli emes. Resey eng kópúltty el. Reseyde  200-den astam últ túrady.   Resey olardy jaulap alghan, biraq   biz kópúltty  elmiz demeydi. Nege? Olay dese, óz halqy orystar da sol kópúlttyng biri bolyp qalar edi. Orys Preziydenti de, Dumasy da ózining últtyq kýshin әlsiretetin, orys balasynyng sanasyn ulaytyn onday  aqylsyz  sózge jol bermeydi. Jirinovskiyding «Reseyde  orystan basqa últ joq» degenin  Putin rahattanyp otyryp tyndaydy. Qazaqstanda túratyn ózbek, әzirbayjan, úighyr, tatar, týrik, dúnghan, chechen týgel qazaqsha sóiley de, jaza da alady. Ol az bolsa Qazaqstan halqynyng 65%-dan astamy qazaq.

Endeshe, biz nege kópúltty elmiz dep sarnaymyz. Búl jerde biylik basyndaghylardyng óz ishki esebi bar. Olardyng balalary, nemereleri qazaqsha bilmeydi. Ózderi keshegi kommunisterding oryssha oqyp, oryssha tәrbiyelengending balalary.  Endi balalary biylikte  otyruy kerek. Sondyqtan qazaq tiline jol bermeuding barlyq  qúitúrqy әreketteri jasalghan. «Qostildilik», «qos tiling – qos qanatyn» degendi de oilap tapqan osylar edi. Endi «Ýsh tildilik», «ýsh túghyrly til» degen de solay – qazaq tilining adymyn ashtyrmau ýshin biylik basyndaghy orystildiler әri balalary ýshin, әri Reseyden qorqyp oilap tapqan  birnәrse.

Qazaqty aldau qalay jalghasuda?

Qazaqty aldau әueli bylay bastaldy: 1991 jyly «qazaqshagha birden kóshuge bolmaydy. Oghan 4-5 jyl kerek» dedik. Búl 1991-92 jyly aitylghan uәj, yaghni, qazaqty aldap qoi edi. Arada sol 4-5 jyl ótti. Sodan   «2000 jyly  qazaqshagha kóshemiz» dedik, «sóileymiz» dedik. 2000 jyly 2010-gha, 2010 jyly 2020-gha siltedik. Aqyry 2025-ke  toqtappyz. Preziydent 2013 jylghy  joldauynda: «2025 jyly halyqtyng 95 %-y qazaqsha  sóileydi» deydi. Qalay? 35 jyl qazaqsha  sóilemegen el  bir kýni úiqydan túra sala qazaqsha sayrap shygha kele me? Búl da esh dәleli joq bostekey sóz. 2025 jyly 95 % qazaqsha sóileu ýshin  qazirden bastap jinalys, bayandamalar, isi qaghazdary qazaqsha sóiley  bastauy kerek emes pe. Tildi ýirenu birden emes, birtindep  óspey me. 35 jyl «konservilep»  sandyqtyng týbine salyp qoyghan til  sandyqtan shyqpay  qalady.  90% qazaq túratyn Aqtóbe oblysy 2006 jyly qazaq tiline kóshtik degen edi. Biraq bir de bir  jinalys qazaqsha ótkenin kórgen emespin. Tipti, qazaq  tiline betbúrys joq. Endi myna әnjilikti, myna sayhaldyqty qaranyz: Qazir biylik basyndaghylar búrynghyday pәleninshi jyly is qaghazdary qazaqshagha kóshiriledi degendi aitpaytyn boldy. Onyng ornyna pәleninshi jyly pәlenbay payyzymyz qazaqsha sóileytin bolady degendi shyghardy. Netken jelbuazdyq, netken ailakerlik desenizshi! Anqau qazaq soghan mәz!

Jasy jer ortasynan assa da  Ghany Qasymov, ministr Erlan Ydyrysov, eks-әkim Bauyrjan  Múhamedjanov, Ádilbek Jaqsybekov, bas prokuror Dauylbaev siyaqtylardyng Tәuelsiz qazaq elinde  qazaqsha sóilegenin kóre almay-aq ótetin shygharmyz búl súm jalghannan.  Ýirengisi de kelmeydi. Óitkeni,  qazaq tiline  eshqanday qajettilik joq ekenin, onsyz da kýn kóretinin olar jaqsy biledi.

Ministerler  týgil   99%  qazaq túratyn  oblys, audandargha qazaqsha bilmeytin  orystildi әkimder jiberiledi. Búl jazylmaghan zandylyq.

  Kezinde  qazaqsha bilmeytin  Manghystau oblysynyng әkimi B. Múhamedjanov qala әkimin ózgertken eken. Teledidarda qala әkimin kóp qazaq qorshap alghan.  Túrghyn ýy mәselesinin  shataghy.  Álgim qazaqsha bilmeydi eken. Oryssha myryndap túr.  Tartymdy sózi joq adam tartymdy júmys istey ala ma?..

Ýkimetting anda-sanda qazaqty aldap  qoyatyny bar. 2012 jyldyng jeltoqsan aiynda  ýkimet «endi  otyrysty  tek qazaq tilinde ótkizemiz» dep  qauly alghan bolatyn. On kýnnen keyin teledidar  ýkimetting ekinshi  otyrysyn kórsetip edi, qarasaq:  Premier  Serik Ahmetovym oryssha sayrap  otyr. Bizding ýkimettin  qaulysynyng keskini  osynday bolyp keledi. Óz qaulysyn ózi oryndamaydy. Jәne ózgeden  talap etpeydi.

            Bireuler bizde  iydeologiya joq deydi. IYdeologiya bar. Qazaqstanda 20-gha tarta telearna bar. Ashyp qalsan,  oryssha gulep  túr.  Resey baspasózi dýngirshekterdi jaulap alghan. Bizding biylikke osydan artyq ne iydeologiya kerek? Al búl – Reseyding otarshyldyq iydeologiyasy. Biz әli  sol otarshyl orystyn  iydeolgiyasymen jýrip kelemiz. «Óz aghasyn aghalamaghan kisi aghasyn jaghalar». Eger hannyng da, qarashanyng da óz bileri joq bolsa, ol ózgening jeteginde jýredi. Biz Reseyding әli de jetegindemiz. Osy qúlminezimizdi bildirmeu ýshin júrtty Qytay basyp alady dep qorqytamyz. Qytay onsyz da jer-jahangha jayylyp ketken últ. Biraq qytaygha ainalyp ketken eshkim joq. Al Reseyding qúramynda qanshama respublika bar, orystar Sibir halyqtarynan bastap solardyng bәrin orystandyru sayasatyn jýrgizip keledi. Resey basqarghan KSRO kezinde 91 últty joyyp jiberdi. Bәrin tilinen aiyrdy. Al Qytayda túratyn qazaqtar sóileskende bir auyz qytay sózin qospay sóileydi. Qazaqstan qazaqtarynyng ýsh auyz sózining ekeui oryssha. Ol az bolghanday endi bir-birine «brat», «sestrenka», «batya», «plemyanniyk» deytin boldy. Búl–últ retinde azghyndap, joyylyp ketuding basy emes, qaq ortasynan auyp ketkenimizding belgisi!

Zany joq elding demokratiyasy

Aqtóbe oblysynyng Oiyl, Bayghaniyn, Yrghyz, Shalqar audandarynan  emge bir orysty  taba  almaysyn. Biraq orys mektepteri júmys  istep  túr. Solarda taza qazaq balalary oqidy. Osy orys mektepterining diyrektorlary  halyq arasyna múghalimderin  jiberip: «Qazaq tilinin  keleshegi joq, balalaryndy orys mektebine berinder» dep ýgit  jýrgizedi eken. Zany bar el bolsa, múndaylardy jauapqa  tartyp jiberuge bolar edi. Búl – zany joq elding demokratiyasy.

            Orystildi qazaqtar da óz qazaghymyz. Olardy ózimizge tartyp qazaq qylyp alugha bolatyn edi. Biylik  óitpedi. Qalyng qazaq túrghanda  biylikti orys tildilerge  berip býp-býtin qazaqty әdeyi ekige  bóldi. Birine – birin qarsy qoydy. Biyliktegi orystildi qazaqtar qazaqtildilerdi  manyna jolatpady.  Yaghni, qoldan shalaqazaq degen últ tughyzyp, ony taza qazaqqa qarsy qoydy. «Qazaqtyng jauy – qazaq» degen jauyzdyq maqaldy da oilap tapty. Qashanda últtyn, qara halyqtyng auyzbirshiligi biylikke qauip tughyzady. Ýsh biyding suretin salyp qongdyng da arjaghynda ýlken zalymdyq jatyr. Búl da qazaqty ýshke bóluding zymiyan bir joly.

Aldymyzda Euraziyalyq odaq. Ortaq shekara, ortaq aqsha, ortaq til... Reseymen biz búryn da «Odaq» bolghanbyz. Onyng «Odaghy» oshaghyndy qiratu, atu, asu, ashtan qyru boldy. «Odaqtas» dep  atalghan 14 Respublika Reseydi kórmestey bop qashyp qútyldy. Orystyng baspasózin, teledidaryn eline kirgizbedi. Al biz orystyng temir qúshaghyna qayta  kirip baramyz.

Resey imperiyasynda   orystanyp qyryp ketken eki el boldy. Ol Ukraina men Qazaqstan. Ukraina bizden de jaman  orystanyp ketip edi. 45 mln. halyqtyng 12 mln-y. orys, orystanghan ukraindar da 12 mln-day bolatyn. Sol el  birden  ukrain tiline kóshti. Bir gazetti, tipti bir  bet qaghazdy da oryssha shaghyrtpady. Nege? Ukraindar sonsha  últshyl shovinist pe? Joq. Eger gazet – jurnaldar, radio oryssha  sóilese,  búlar  tilinen, eldiginen aiyrylar edi. Amal joq  el bolyp qalu  ýshin  oryssha  sóiletpeydi. Oryspen atalas, qandas, dindes ukraindar sóitkende qazaq qasqanyng sonsha orysqúmarlyghy ne? Búl –jaghympazdyq pa, beysharalyq pa, әlde qúldyqtan qútylghysy kelmeytin mәngýrttik auru ma?

           Bizde  kersinshe ghoy. Ýshtildilikke birinshi  synyptan bastap kóshudin  qanday qajettiligi boldy? Pedogog, psiholog  retinde aitayyn. Qazaqta  «balanyng miyn ashytpa» degen sóz  bar.  Ýsh tilden densaulyghy ortasha  balalar psihikalyq aurugha úshyrauy әbden  mýmkin. Resey, Qytay, Japoniya  ghylymy bizden joghary.  Ýshtildilik jaqsy bolsa olar nege ýsh tilde oqytpaydy.Qazaq ziyalysy,  aqyn Tynyshtyqbek Ábdikәkimovtyn  ýshtildilik turaly  sózin keltireyin. «Býkil qazaq sәbiyine  balabaqshadan bastap ýsh tildi de  pәrmendi  oqyta bastau degenimiz – qazaqty últ retinde qúrtudyn  taptyrmaytyn túp- tura joly»...

            Jogharydaghylar men olardyng berjaghyndaghy shabarman jandayshaptar eki sózining birinde biz kóp  til biluimiz kerek degendi shyghardy. Biraq olar kóp til  bilgennen  ne payda  baryn aitpaydy.  Jaqsy, kóp til bileyik. Núrqoyan (Qoyanbay) men Bazarbay on til bilsin.  Sonda  onyng qolynan ne keledi? Ol  on tilding bastauyshy men bayandauyshy  qay jerde túrghanyn birden tabady. Tapsyn!  Al  býkil qazaqqa  orys nemese aghylshyn tilining bastauyshy men bayandauyshynyng qay jerde  túrghanynan keler payda bar ma? Býkil Núrqoyan, býkil Bazarbay sodan  úshaq  aidap, ne kosmonavt bolyp, ne atom kemesin aidap kete me? Álde qazaq oryssha, aghylshynsha bilmese, qúrlys salyp, mal baghyp, egin egudi úmytyp qala ma?

Au,  onda qazaq qolynan týk kelmeytin sorly  bolady ghoy. Alla, qazaqty múnday   kemtarlyqtan, múnday mýgedikten saqtaghay!

Últsyz adam –   núrsyz, qúnsyz adam

Álemde әr adam últshyl. Yaghni, әrkim óz últyn sýiedi.  Tek ana tilinde  tәrbiye  almaghan adam ghana últsyz. Onday adam eng әueli óz últyn sýie almaytyn, kónili, kózqarasy kýmәndi dýbәra, mәngýrt adam. Últsyz adam –   núrsyz adam, óz bet-beynesi joq qúnsyz adam. Internasionalizm degeninizdi Resey basshylary ózge últtardy  ózge  elderdi ózine  qosyp alu ýshin oilap tapqan ailasy edi ghoy. Biz әli de anany da, mynany da bauyrlas, bratan dep jalpyldap, internasiolizmdi janghyrtyp qay eldi, qay últty ózimizge qosyp  alghymyz kelip jýr.  Kýldirmeniz! Qazaq bolam demek týgil, qazaqty jәy silaytyn bolsa, orys eng әueli qazaqtyng tilin silar edi, tilin ýirener edi ghoy!

            Baspasózge sensek, qazir Qazaqstanda 1600-den  astam adam milliardtap jep  shetelge qashyp ketken. Solardyng bәri orys mektebinde oqyghan, yaghny orystildi qazaqtar. Qazaqtildi qazaq elden qashpaydy. Olardyng Otany Qazaqstan. Orystildilerding Otany bolmaydy. Qashyp ketedi.  Osydan qorytyndy shygharghan biylik bar ma? Bireuler til jóninde  biylikting ne oilap  otyrghanyn týsinbeymiz deydi. Óz basym týsinem. Biylik ózining strategiyalyq  maqsatyn  oryndap otyr. Maqsaty aiqyn – ýsh tildilikti engizudegi basty maqsat  qazaq tilin  qoldanystan  shygharu. Shygharyp ta boldy.

Barlyq elde memlekettik til  turaly Zang bar.  Qazaqtyn  memlekettik  til  turaly  zang shygharuyn  súraghany qashan-an? Ol zandy qalay  jalynsang da shygharmaydy. Shygharsa,  qazaqtyn  ruhy kóterilip ketedi. Al shonjarlardyng kóbine  qazaqtyn  ruhy  tómen  bolghany paydaly.  Ýkimet  jylda tildi  «órkendeuge» aqsha bóledi.  Biraq  qajettilik  tudyrmasa, qazaq tilinin  aqshagha órkendemeytinin osy 22 jyl kórsetken joq pa?

Halyq  sanaghy: әieli orystar orys bolyp jazyldy

Halyq  sanaghy kezinde  biylik Qazaqstanda  qazaqtyng jan sanyn kemitip    kórsetu ýshin  jantalasty. Qazaq 67% - dan  asa  bastaghanda qatty sasty. Sol kezde biylik jaghynan «sanaqtyn  qúpiyalyghy saqtalady»  degen sóz shyqty. Búl qanday qúpiyalyq?  Sanaqta qúpiyalyq bola ma eken?  Sóitsek búl  әieli  orys  qazaqsha  bilmeytin  qazaqtardyng «orys» bolyp  jazyluyna  jasalghan  biyliktin  Ákelik qamqorlyghy eken. Qazaqty últtyq  memleket  epteuding aila- sharghysy.

Qazir  orys jastary kempir – shaldaryn  tastap Reseyge  ketip jatyr. Qalay sanasang da  qazaq 70%  boldy. Eldegi osy70%   qazaqqa  janashyrlyq qana, biyliktegilerding óz últyna degen janashyrlyghy ghana jetispeydi.  Parlamentte qazaq tilining joghyn joqtap shyryldaytyn jalghyz aqsaqal ózbek R. Halmúratov qana. Allanyng núry jaughyr osy ózbek qart qazaq tilining jogharydaghy jaghdayyn aityp shyr-pyr bolghanda,  qazaq aqsaqaldary senator bolghan jazushyny ayaq-qolyn jerge tiygizbey maqtady. Al ol jazushy qazaq tilin kórkeytu, ony óz tórine otyrghyzu turaly ótip jatqan birde-bir jiyngha ne ózi qatysqan, ne orynbasarlarynyng birin jiberip, qoldau sóz aitqan adam emes. Qalay desek te býgingi  biylik  túrghanda  qazaq tilining kógerip-kóktemeytinin kózi bar júrt  kórip otyr. Eger qazaq eli tәuelsiz el ekeni ras bolsa,  qazaq pen qazaq tiline jauyqqan  biylikting keleshegi qalay bolaryn bir Alla biledi.

Abai.kz